Tarihin Kırılma Noktasında Son Şeyhülislamlardan Mustafa Sabri Efendi

Yıl 2010, Cilt: 23 Sayı: 23, 95 - 118, 01.06.2010

Mehmet Nam

Öz

Bir din ve siyaset adamı olan Mustafa Sabri Efendi Osmanlı Devleti’nin son şeyhülislamlarındandır. Siyasetle de yakından ilgilenen Mustafa Sabri, Abdülhamid döneminde istibdada karşı çıkmış, meşrutiyeti savunmuştur. II. Meşrutiyet’in tekrar ilanıyla aktif siyasette yer almıştır. İttihat ve Terakki politikalarına da karşı çıkan Mustafa Sabri muhafazakâr bir siyaset takip etmiştir. Şeyhülislam olduğu dönemde de Milli Mücadele’nin karşısında yer almıştır. Milli Mücadele’nin başarıyla sonuçlanması üzerine ülkeyi terk etmiş, Mısır’a yerleşmiştir. Bu dönemde hilafetin kaldırılmasına karşı çıkmıştır. Bu makalede tarihin farklı dönüm noktalarında onun siyasi mücadelesinin ana çizgileri ortaya konulacak ve eserleri tanıtılacaktır

Anahtar Kelimeler

Mustafa Sabri Efendi, Şeyhülislam, Hilafet, Cumhuriyet, Milli Mücadele

Kaynakça

• Abderrazıq, Ali, L’Islam et les fondements du pouvoir, trad. Abdou Filali-Ansary, Paris: éd., La Découverte/CEDEJ, 1994.
• Abdurrazık, Ali, İslâmda İktidarın Temelleri, Çeviren: Ömer Rıza Doğrul, İstanbul: Birleşik Yayıncılık, 1995.
• Akbulut, Ahmet, “Şeyhülislam Mustafa Sabri ve Görüşleri,” İslâmi Araştırmalar Dergisi. 4, 1: 32. Ankara: 1992.
• Aksoy, Mehmet, Beyânü’l-Hak ve Mustafa Sabri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Azmi Süslü, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Ankara: 1989.
• Akşin, Sina, 100 Soruda Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1987.
• Albayrak, Sadık, Son Devrin İslâm Akademisi Dârü’l-Hikmeti’l- İslâmiye, İstanbul: İz Yayıncılık, 1998.
• Albayrak, Sadık, Yürüyenler ve Sürünenler, İstanbul: Timaş yay., 1991.
• Altınsu, Abdulkadir, Osmanlı Şeyhülislamları, Ankara: Ayyıldız yay., 1972.
• Arslan, Hüseyin, Seyyid Bey ve Mustafa Sabri’ye Göre Hila- fet Meselesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Mümtazer Türköne, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara: 1999.
• Asarkaya, Halis Turgut, Tokat Meşhurları, Samsun: Aksisada Mat- baası, 1949.
• Bardakçı, Murat, “Pramidin Gölgesinde Türkler” Milliyet Gazetesi. 26 Ocak 1988.
• Beyânü’l-Hak Mecmuası.
• Beyyûmî, Recep, “Mine’l-Âlâmu’l-Müfessirîn Şeyhülislam Mustafa Sabri,” Mecelletu’l-Ezher, Kahire, 1 Mayıs 1995.
• Birinci, Ali, Hürriyet ve İtilaf Fırkası. İstanbul: Dergah Yayınları, 1990.
• Müferrih b. Süleyman el-Kavsî, eş-Şeyh Mustafa Sabri ve Mavkifuhû minel-Fikri’l-Vafid, s. 219.
• Boyacıoğlu, Ramazan, “Beyânü’l-Hak’ta Ulema, Siyaset ve Medre- se,” Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2, 1998.
• Boyacıoğlu, Ramazan, “II. Meşrutiyet Döneminde Beyânü’l-Hak Dergisindeki Bazı Görüş Ve Düşünceler Üzerine,” Cumhuriyet Üniver- sitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3, 1999.
• Bozarslan, Mehmet Emin, Hilafet ve Ümmetçilik Sorunu. İstanbul: Ant yay., 1969.
• Düzdağ, M. Ertuğrul, Ali Ulvi Kurucu, Hatıralar. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2007.
• Göztepe, Tarık Mümtaz, Osmanoğullarının Son Padişahı Vahided- din Mütareke Gayyasında. İstanbul: Sebil Yayınları, 1994.
• Harb, Muhammed, “Terâcimu İslâmiye fi’l-Fikri ve’l-Hareketi fi Turkiye’l-Muâsıra,” Muctema’, 478, 29 Nisan 1980. Hilmi, Mustafa,
• el-Esraru’l-Hafiyye Verâe İlgâi’l-Hilafeti’l
• Osmaniyye. İskenderiyye: Daru’d-Da’va, 1985.
• Huseyin, Muhammed Muhammed, el-İtticâhâtu’l-Vataniyye fi’l- Edebi’l-Muâsır. Mektebetu’l-Edeb, (trz).
• İnal, İbnülemin Mahmut Kemal, Son Sadrazamlar. İstanbul: Dergah Yay., 1982).
• Kandemir, Feridun, “Boğazlıyan Kaymakamı Nasıl Asıldı,” Tarih Ha- zinesi, 12, Temmuz 1951.
• Kara, İsmail, “Mustafa Sabri Efendiyi Nasıl Bilirsiniz ?,” Dergah, 1, Mayıs 1990.
• Kara, İsmail, İslamcıların Siyasi Görüşleri, İz Yayıncılık, İstanbul: 1993,
• Kara, İsmail, Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi. İstanbul: Risale yay., 1987.
• Kavsî, Müferrih b. Süleyman el-, eş-Şeyh Mustafa Sabri ve Mevki- fuhû minel-Fikri’l-Vâfîd. Riyad: Merkezu’l-Melik Faysal li’l-Buhûsi ve’d- Dirasâti’l-İslâmiyye, 1997.
• Kaya, Kemal, Mustafa Sabri Efendi Hayatı ve Siyasi Görüşleri Yayın- lanmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Kemal Kahraman, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Van: 1996.
• Kılıç, Yusuf, “Şeyhülislam Tokatlı Mustafa Sabri Efendi, Hayatı-İlmî Şahsiyeti-Eserlerinin Tahlilî Tenkidi” Türk Tarihinde ve Kültüründe To- kat Sempozyumu 2-6 Temmuz 1986, Tokat Valiliği Şeyhulislam İbn Kemal Araştırma Merkezi yay., 1987.
• Kuran, Ahmet Bedevi, Osmanlı İmparatorluğunda İnkılap Hareket- leri ve Millî Mücadele. İstanbul: Çeltüt Matbaası, 1959.
• Lewis, Bernard, Islam et laïcité. La naissance de la Turquie moder- ne, trad. de l’anglais par Philippe Delamare, Fayard, 1988.
• Mardin, Ebu’l-Ula, Huzur Dersleri. İstanbul: İsmail Akgün Matbaası, 1966.
• Önal, Abdullah, “Son Devir Şeyhülislamlarından Mustafa Sabri Efendi,” Milli Gazete, 15 Mart 1990.
• Öztuna, Yılmaz, Başlangıcından Zamanımıza Kadar Türkiye Tarihi, İstanbul: Ötüken Yayınevi, 1983.
• Rıfat, Mevlânzade, İttihat Terakki İktidarı ve Türkiye İnkılâbının İç- yüzü. İstanbul: Yedi İklim Yayınları, 1993.
• Sabri, Mustafa, “İslâmda İmameti Kübra Yani Hilafet-i Muazzama-i İslâmiye,” Yarın Gazetesi. İskeçe (Xanthi): 29 Eylül 1928.
• Sabri, Mustafa, en-Nekîr alâ Munkiri’n-Ni’meti mine’d-Dîni ve’l- Hilâfati ve’l-Ummeti, Beyrut: Dâru’l-Kâdirî, 1991.
• Sabri, Mustafa, Hilafetin İlgasının Arkaplanı. Çeviren: Oktay Yıl- maz, İstanbul: İnsan Yayınları, 1998.
• Sabri, Mustafa, Kavlî fi’l-Mer’e ve Mukâranatuhû bi Akvâli Mukal- lidati’l-Ğarbi, Üçüncü Basım. Kahire: Dâru İbn Hazm, 1990.
• Sabri, Mustafa, Mevkıfu’l-Akl ve’l-İlim ve’l-Âlim min Rabbi’l-Âlemin ve İbâdihi’l-Mürselin, Beyrut: Dâru İhyai’t-Turasi’l-Arabî (trz).
• Sarıkoyuncu, Ali, “Şeyhülislam Mustafa Sabri’nin Milli Mücadele ve Atatürk İnkılâpları Karşıtı Tutum ve Davranışları,” Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, XIII, 39, 1997.
• Sarıkoyuncu, Ali, Milli Mücadelede Din Adamları II (Fetvalar ve Fetvaları Tasdik Eden Din Adamları), Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1999.
• Serin, Rahmi, “Osmanlı Şeyhülislamları” Türk Tarihinde ve Kültü- ründe Tokat Sempozyumu, Tokat Valiliği Şeyhülislâm İbn Kemal Araş- tırma Merkezi yay., 1987.
• Soysal, İlhami, 150’likler. İstanbul: Gür Yayınları, 1985.
• Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal Partiler, İstanbul: Hürriyet Vakfı yay., 1984.
• Türkgeldi, Ali Fuad, Görüp İşittiklerim, Ankara: Türk Tarih Kurumu yay., 1951.
• Yahya, Tevfik İslam, Şeyhülislam Mustafa Sabri, Kahire: Mektebu Elbâ Press, 1996.
• Zürcher, Erik Jan, Turkey, A Modern History, Londres-New York, 1998.
• Zürcher, Erik Jan, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, Çeviren: Yase- min Saner Gönen. İstanbul: İletişim yay., 1995.