Orta Çağ İslam Dünyasında İhanetler ve Suikastler: İsma’ili, Karmati ve Nizari Gruplar

Yıl 2016, Cilt: 36 Sayı: 36, 30 - 50, 29.12.2016

Abdullah Ekinci

Öz

İslam dünyası düşünce, inanç ve kültür açısından
farklı kutuplara sahiptir. Başlangıçta iki kutuplu yapı, sonraki dönemlerde her
grup kendi içinde bölünmeler yaşayarak, nüanslar düzeyinde de olsa farklılaşmalar
oluştu. VII. Yüzyılda başlayan İslam’ı anlama, yorumlama ve yaşama hususunda
ayrık otları görülmeye başlandı. İslam dünyasındaki anlam, insan ve araçlar
bunlara mekân ve iç dinamiklerin de tesiriyle IX. ve X. Yüzyıllarda başlayan
terör faaliyetleriyle bölünme ve parçalanma alametleri göstermeye başlamıştır.
Özellikle IX. ve XIII. Yüzyıllarda İsmaili, Karmati ve Nizari İslam algısı,
İslam dünyasının korkulu rüyası olmuştur. Diğerinin İslam algısının varlığını
kabul edememek ya da ortak miras kadar ortak yaşam alanları ve pratiklerini
oluşturamamak, İslam dünyasını bir medeniyet coğrafyasından, kan ve gözyaşı
coğrafyasına dönüşmesine neden olmuştur. Ortodoks
İslam’ın bâtıni, mulhid, zındık veya zenadıka kavramlarıyla tanımladıkları bu
gruplar, aslında bu tanımlamaların çok ötesinde alternatif bir gündelik hayat
ve devlet yapılanması önermekte idiler. Bunu da gerçekleştirmek için merkez ve
taşrada örgütlendiler. İsma’ilî-Karmati dönemi tarihi iki ana döneme
ayrılmaktadır. Bu dönemler, çalışmalarını gizli yürüttükleri (Devr-i Setr) ile
açık yürütmek zorunda kaldıkları Devr-i Zuhur dönemleridir. Her iki dönemin
kendi içinde bölgesel ve dönemsel dinamiklere göre değişen eylem ve söylemleri
söz konusudur. İsma’ilîlerin IX. Yüzyıldan XX. Yüzyıla süren Devr-i
Zuhur dönemi kaynakları incelendiğinde üç devresi ve üç stratejisi olduğu
görülecektir.

Anahtar Kelimeler

İsmaili, Karmati, Nizari, mulhid, zındık, zenadık

Kaynakça

• Abdurrahman Bedevî, Mezâhibu’l İslamiyyin, II, Beyrut 1973.
• Akbar, Faiza, “The Secular of Religious Dissidence in Early İslam: the Case of the Qaramita of Sawad Al-Kufe” Journal Institute of Muslim Minorty Affairs, Vol., 12/2, July London 1991, s. 384.
• Algar,Hamid, “The Revolt of Agha Khan Mahallati and The Transference of the Ismaîli Imamata to India” Studia Islamica, Paris 1969, XXIX, s. 55-80;
• Bağdadî, el-Fark, s. 169; amlf., Mezhepler Arasındaki Farklar, çev. E. Ruhi Fığlalı, İstanbul 1979, s. 253;
• Corbin, H., Cylical Time and Ismaili Gnosis, tr. R. Manheim-J. W. Morris, London 1983.
• Daftary, Farhad, “The Isma’ili Da’wa outside the Fatımîd Dawla”, The Institute of Ismaili Studies 2000.
• Ekinci, Abdullah & Günarslan, Hüseyin, Activities of Islamic Heterodoxy in Europe and America: The Example of Aga Khans in Portugal and the CanadaEdited by William Sayers & Zeki Tastan, History, Literature and Society: Selected Article, Published by AGP Research, London & Istanbul 2016.
• Ekinci, Abdullah, “Karmatilerin Alternatif Sosyal Yaşam Sunma Çabaları”, Uluslararası Asya ve Afrika Çalışmalar Kongresi, Eylül Ankara 2007.
• -------------, “Karmati Terimine Dair Düşünceler”, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi e-dergi, Ankara 2003.
• ¬¬-------------, “Orta Doğu Heterodoksisine Dair Düşünceler (Harici, Şii ve Karmati Kavramları)”, Birinci Orta Doğu Semineri (Kavramlar Kaynaklar ve Metodoji), Birinci Orta Doğu Semineri, Fırat Üniversitesi, Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları, 319–327, Elazığ 2004.
• -------------, “Selçukluların İslam Dünyasındaki Heterodoks Hareketlerle (İsma’ilî- Karmatî) Mücadelesi”, Türk Dünyası Tarih Araştırmaları, Sayı 163, 203–223 İstanbul 2006.
• -------------, “İhşidilerin Suriye-Filistin Bölgesinde Hâkimiyet Kurma Mücadelesi”, Fırat Üniversitesi”,Orta Doğu Dergisi, Cilt I, Sayı I, 35–53, Elazığ 2003.
• -------------, “Ortaçağ Ortadoğusu’ndaki Marjinal Hareketlerin (İsma’ilî-Karmatî Hareketi’nin) Dönemin İslam Dünyasına Alternatif Sosyal Yaşam Sunma Çabaları, Belleten, TTK Yay., LXIX, Ağustos 2005.
• -------------, “Ortadoğu’da Ortaya Çıkan Fikir Akımları ( 8-10. Yüzyıllar), Orta-Doğu Araştırmalar Dergisi, I, Sayı II, 61-77, Elazığ 2003.
• -------------, “Ortadoğu’da Ortaya Çıkan Heterodoks Akımların Tarihsel Arka Planı”, Türk Dünyası Tarih Araştırmaları, Sayı. 141, 83–98, İstanbul 2005.
• -------------, “Ortadoğu'nun Derin Akıntısı Şii Hilali”, Star Gazetesi- Açık Görüş 19.Şubat. 2012.
• Gazâlî, Bâtıniliğin İç Yüzü, çev. Avni İlhan, Ankara 1993.
• Geoje, Les Carmathes Bahraın Et Les Fatımıdes, Leiden 1905, s. 103
• Hasan İbrahim Hasan, Tarih el-Düvele el-Fatımiye, Kahire 1964.
• Hollister, J. N., The Shia of India, London 1953.
• İbn Havkal, Kitab Suretü’l Ard, ed. J. H. Kramers, Leiden 1938-39.
• İvanow,W., “İsma’ilîs and Qarmatians”, Journal Royal Asiatic Society, Bombay Branch, 1940..
• Lewis, Bernard, The Origins of İsma’ilîs,Cambridge 1940.
• Madelung,Wilferd, “İsma’iliyye” EI2., vol., IV, Leiden 1978.
• Makrizî, İtti’azü’l Hunafa, Kahire 1967
• Mustafa Galib, Tarihu'd-Da’veti’l İsma’ilîyye, Beyrut 1965.