Teftâzânî’nin Bilginin Tanımlanması Problemine Yaklaşımı

Yıl 2019, Sayı: 42, 257 - 286, 15.12.2019

Ziya Erdinç

https://doi.org/10.30623/harranilahiyatdergisi.641126

Cited By: 2

Öz

Kelâm tarihi boyunca âlimler bilgiyi
tanımlamaya çalışmış ve ortaya koydukları tanımlar muhtelif yönlerden
eleştirilere maruz kalmıştır. Meşşâî tanım teorisinin kelâma girmesiyle de
bilginin hakiki bir tanımını yapmak iyice zorlaşmıştır. Bilgiyi tanımlama
çabalarının karşı karşıya kaldığı sorunların farkında olan Fahreddin Râzî,
apaçık bir kavram olduğundan dolayı bilginin tanımlanamayacağını savunmuştur.
Gelenekte, bilginin tanımının yapılmasını mümkün gören Îcî ve Cürcânî gibi
düşünürlerin etkisiyle apaçıklığından dolayı bilginin tanımlanamazlığı
görüşünün Râzî’ye münhasır olduğu şeklinde bir anlayış oluşmuştur. Halbuki
Teftâzânî, bilginin tanımlanamayacağını savunmasının yanı sıra bu görüşü
muhakkiklerin çoğunluğuna nispet etmiştir. Bu anlamda o, mevcut bilgi
tanımlarını tanım değil tarif olarak nitelemiş ve tanım teorisinin şartları
bağlamında onları eleştirme gereği duymamıştır. Ona göre, bu tarifler,
âlimlerin dilde apaçık bir anlama karşılık olarak vaz’ edilen bilgi lafzına
kendi disiplinlerinde yükledikleri ıstılâhî anlamları açıklayan ibarelerdir.
Îcî ile Teftâzânî’nin yaklaşımlarındaki bu farklılık, bilgi tanımlarını
tartıştıkları Mevâkıf ve Şerhu’l-Makâsıd adlı eserlerinin
girişinde de belirgin bir şekilde etkisini göstermiştir.

Bu çalışmada, bilginin
tanımları hususunda Teftâzânî’nin tevârüs ettiği birikimi nasıl okuyup
yorumladığı ve kendi yaklaşımını bu yorum üzerine inşa ettiği, mukayeseli bir
şekilde incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Teftâzânî, Bilginin Tanımı, Bilginin Apaçıklığı, Bilginin Istılâhî Anlamları

Destekleyen Kurum

TÜBİTAK

Proje Numarası

2214/A Yurt Dışı Doktora Sırası Araştırma Burs Programı

Teşekkür

Bu makaleye temel oluşturan doktora tezinin hazırlanmasındaki katkılarından ötürü TÜBİTAK ve İSAM’a teşekkür ediyorum.

AL-TAFTĀZĀNĪ’S APPROACH TO THE PROBLEM OF DEFINITION OF KNOWLEDGE

Öz

During the history of
kalām, scholars attempted to define knowledge. However, their definitions were
criticized in different aspects. As the definition theory proposed by the
Peripatetics was incorporated into kalām, asserting a complete definition of
knowledge turned to be a more difficult task. Discerning the problems one faced
in defining knowledge, Fakhr al-Dīn al-Rāzī argued its indefinability by
asserting that it’s self-evident. As a result of the influence exerted by ʿAḍud
al-Dīn al-Ījī and Sayyid Sharīf al-Jurjānī who considered knowledge to be
definable, it has been assumed in the literature that the indefinability of
knowledge because of its being obivous is exclusive to al-Rāzī. However, along
with expressing that knowledge is indefinable, Saʿd al-Dīn al-Taftāzānī claimed
that this view was adopted by the majority of the verifiers (muḥaqqiqūn).
In this respect, he presents the available definitions of knowledge as
description (taʿrīf), instead of definition (ḥadd), and did not
need to criticize them on the basis of the conditions of theory of definition.
According to him, these descriptions are expressions for terminological (ıṣtılāhī)
meanings scholars ascribed to knowledge in their disciplines, that had been
assigned as corresponding to its explicit meaning in language. The difference
between al-Ījī`s and al-Taftāzānī`s approaches in this matter manifested itself
in the first chapters of their al-Mawāqif and Sharḥ al-Maqāṣid,
respectively.

This study examines
comparatively how al-Taftāzānī received and commented on the previous
literature he had inherited regarding the definitions of knowledge. It also
deals with how he constructed his view on the basis of this comment. 

Anahtar Kelimeler

al-Taftāzānī, The Definition of Knowledge, The Obviousness of Knowledge, The Term (Iṣtılāhī) Meanings of Knowledge

Proje Numarası

2214/A Yurt Dışı Doktora Sırası Araştırma Burs Programı

Kaynakça

• Abdurrahmanov, Azer. Şerhu’l-Makâsıd Adlı Eserine Göre Teftâzânî’de Bilgi Teorisi. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006.
• Acar, Rahim. Molla Sadra’nın Bilgi Anlayışı. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1992.
• Akkuş, Süleyman - Erdinç, Ziya. “Sa‘düddîn Teftâzânî’de Bilgi Teorisi”. Usûl İslam Araştırmaları 21/21 (2016): 7-38.
• Alper, Hülya. Düşünmenin Anlamı: Şerhu’l-Mevâkıf Bağlamında Bir İnceleme. İstanbul: İz Yayıncılık, 2017.
• Âmidî, Ebü’l-Hasan Seyfüddin Ali b. Muhammed. Ebkârü’l-efkâr fî usûli’d-dîn. 5 Cilt. Kahire: Darü’l-Kütüb ve’l-Vesaiki’l-Kavmiyye, 2004.
• Âmidî, Ebü’l-Hasan Seyfüddin Ali b. Muhammed. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. Nşr. Abdürrezzak Afîfî. 4 Cilt. Riyad: Dârü’s-Samîʿî, 2003.
• Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed. er-Rüdûd ve’n-nükûd: Şerhu Muhtasari İbnü’l-Hâcib. Thk. Dayfullah b. Sâlih b. Avn el-Ömerî. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2005.
• Bağdâdî, Abdülkâhir. Usûlu’d-dîn. İstanbul: Matbaatü’d-Devle, 1928.
• Bâkıllânî, Kâdî Ebî Bekr Muhammed b. Tayyib. Temhîdü’l-evâîl ve telhîsü’d-delâil. Thk. İmâdüddin Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1987.
• Biçer, Ramazan. “İmanın Bilişsel Yapısının Ana Dinamikleri ve Etkileri”. EKEV Akademi Dergisi 8/18 (2004): 17-34.
• Bingöl, Abdülkuddûs. Klasik Mantık’ın Tanım Teorisi (Aristoteles, İbn Sînâ ve Port-Royal Mantıkçıları ile sınırlandırılmış olarak ). İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
• Bozkurt, Mustafa. “Kelâmcılarda Bilginin Tanımı Problemi”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (2008): 253-274.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Hâşiyetü ʿalâ Şerhi Muhtasari’l-müntehâ’l-usûlî. Thk. Muhammed Hasan İsmail. 3 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Şerhu’l-Mevâkıf. İstanbul: Matbaa-i ʿÂmire, 1266.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdullâh. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. Thk. Abdülazîm ed-Dîb. 2 Cilt. Doha: Câmiatu Katar, 1399.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdullâh. el-İrşâd ila kavâtıi’l-edilleti fî usûli’l-i’tikad. Thk. Muhammed Yusuf Musa. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1950.
• Ebû Reşîd Nîsâbûrî, Saʿîd b. Muhammed. el-Mesâil fi’l-hilâf beyne’l-Basriyyîn ve’l-Bağdâdiyyîn. Thk. Maʿn Zeyd - Rıdvân Seyyid. İskenderiye: ed-Dirâsetü’l-İnsâniyye li’l-Fikri’l-ʿArabî, 2002.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl. Nşr. Hamza b. Züheyr Hâfız. 4 Cilt. Medine: el-Câmiatü’l-İslâmiyye, ts.
• Hillî, Cemâlüddîn el-Hasen İbnü’l-Mutahhar. Keşfu’l-murâd fî şerhi Tecrîdu’l-iʿtikâd. Beyrut: Müessetu’l-Aʿlemî li’l-Matbûʿât, 1988.
• Isfahânî, Mahmûd b. Abdurrahman Şemsüddîn. Beyânü’l-Muhtasar: Şerhu Muhtasari İbnü’l-Hâcib. Thk. Muhammed Mazhar Bekâ. 3 Cilt. Cidde: Dârü’l-Medenî, 1986.
• Isfahânî, Mahmûd b. Abdurrahman Şemsüddîn. Tesdîdü’l-kavâid fî şerhi Tecrîdü’l-akâid. Nşr. Hâlid b. Hammâd el-Advânî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ziyâ’, 2012.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b Hasan el-Ensârî. Mücerredü makâlâti’ş-şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş’ari. Thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1987.
• İbn Sebʿîn, Ebû Muhammed Abdülhak b. İbrâhim. Büddü’l-ʿârif. Thk. Corc Kettûre. Beyrut: Dârü’l-Endelüs-Darü’l-Kindî, 1978.
• İbn Sînâ, Ebû Alî Hüseyn b. Abdillâh b. Alî. İşaretler ve Tenbihler: el-İşârât ve’t-tenbîhât. Trc. Muhittin Macit - Ali Durusoy - Ekrem Demirli. 3. Bs. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2015.
• İbn Sînâ, Ebû Alî Hüseyn b. Abdillâh b. Alî. Kitâbu’ş-Şifâ: Mantığa Giriş. Trc. Ömer Türker. 2. Bs. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2013.
• İbnü’l-Hâcib, Ebû Amr Osman b. Ömer. Muhtasaru’l-müntehâ’l-usûlî. Thk. Muhammed Hasan İsmail. 3 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Îcî, Adudüddin. “Cevâhirü’l-kelâm”. Nşr. Ebü’l-Alâ Afîfî. Mecelletü Külliyyeti’l-Âdâb 2/2 (1934): 133-243.
• Îcî, Adudüddin. el-Mevâkıf fî ilmi’l-kelâm. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, ts.
• Îcî, Adudüddin. Şerhu Muhtasari’l-müntehâ’l-usûlî. Thk. Muhammed Hasan İsmail. 3 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen. el-Mugnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl: en-nazar ve’l-maârif. Thk. İbrahim Medkûr. 20 Cilt. Kahire: ed-Darü’l-Mısriyye, ts.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen. Şerhü’l-Usûli’l-hamse. Thk. Abdülkerim Osman. Kahire: Mektebetu Vehbe, 1988.
• Kaş, Murat. “Gazzâlî’de Bilginin Mahiyeti Sorunu”. İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi (İMAD) 3/1 (Haziran 2018): 5-28.
• Keskin, Halife. İslâm Düşüncesinde Bilgi Teorisi. İstanbul: Beyan, 1997.
• Kuşçu, Ali. Şerhu Tecrîdi’l-akâid. 3 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1311.
• Kutbüddin Râzî. “er-Risâletü’l-maʿmûle fi’t-tasavvur ve’t-tasdik”. Risâletâni fi’t-tasavvuri ve’t-tasdîk. Nşr. Mehdî Şeriatî. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Kutbüddin Râzî. Şerhü’l-Metâliʿ. Nşr. Usâme es-Sâʿidî. 2 Cilt. Kum: Menşûrâtu Zevi’-Kurbâ, 1395.
• Memiş, Murat. Mu’tezilî Bir Bakışla Bilgi Problemi. Ankara: Sarkaç Yayınları, 2001.
• Mert, Muhit. “Kelâmcıların Bilgi Tanımları Üzerine Bir Tahlil Denemesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 44/1 (2003): 41-67.
• Mert, Muhit. “Kelamcıların Tanım Kuramları”. Kelam Araştırmaları Dergisi 1/2 (2003): 81-92.
• Molla Sadra. el-Hikmetü’l-müteʿâliye fi’l-esfâri’l-ʿakliyyeti’l-erbaʿati. 4. Bs, 9 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1990.
• Nesefî, Ebü’l-Muʿîn Meymun b. Muhammed b. Muhammed el-Hanefî. Tebsiratü’l-edille fî usuli’d-din. Thk. Hüseyin Atay. 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1993.
• Özcan, Hanifi. Mâtürîdî’de Bilgi Problemi. 3. Bs. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı, 2012.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed b Muhammed b Hüseyin. Usûlü’d-dîn. Thk. Hans Peter Linss. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 2003.
• Râzî, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin. el-Mahsûl fî ilmi usûli’l-fıkh. Thk. Câbir Feyyâz el-Alvânî. 3. Bs, 6 Cilt. Beyrut: Müessetu’r-risâle, 1418.
• Râzî, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin. el-Mebâhisü’l-meşrikiyye fî ilmi’l-ilâhiyyât ve’t-tabîʿiyyât. Thk. Muhammed Muʿtasım el-Bağdâdî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1990.
• Râzî, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin. el-Metâlibü’l-ʿâliyye mine’l-ilmi’l-ilâhî. Nşr. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. 9 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kitabi’l-Arabi, 1987.
• Râzî, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin. Meʿâlimu usûli’d-dîn. Nşr. Semih Dugaym. Beyrut: Dârü’l-Fikri’l-Lübnani, 1992.
• Râzî, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin. Muhassalu efkâri’l-mütekaddimîn ve’l-müteahhirîn mine’l-ulema. Nşr. Taha Abdürrauf Sa’d. Kahire, ts.
• Rosenthal, Franz. Bilginin Zaferi: İslam Düşüncesinde Bilgi Kavramı. Trc. Lamia Güngören. İstanbul: Ufuk Kitapları, 2004.
• Sâbûnî, Ebû Muhammed Nureddin Ahmed b. Mahmud. el-Kifâye fi’l-hidâye. Thk. Muhammed Aruçi. Beyrut: Daru İbn Hazm, 2014.
• Semerkandî, Şemsüddin. es-Sahâifü’l-ilâhiyye. Thk. Ahmed Abdurrahman Şerif. Kuveyt: Mektebetü’l-Felâh, 1985.
• Semerkandî, Şemsüddin. Kıstâsu’l-efkâr= düşüncenin kıstası:(eleştirmeli metin-çeviri). Thk. Necmettin Pehlivan. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2014.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî. Refʿu’l-Hâcibʿan Muhtasari İbni’l-Hâcib. Thk. Ali Muhammed Muavviz - Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 4 Cilt. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1999.
• Teftâzânî, Sa’düddin Mes’ud b. Ömer b. Abdillah el-Herevî. Hâşiyetü ʿalâ Şerhi Muhtasari’l-müntehâ’l-usûlî. Thk. Muhammed Hasan İsmail. 3 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Teftâzânî, Sa’düddin Mes’ud b. Ömer b. Abdillah el-Herevî. “Makâsıd”. Şerhu’l-Makâsıd. İstanbul: Matbaa-i Muharrem Efendi, 1305.
• Teftâzânî, Sa’düddin Mes’ud b. Ömer b. Abdillah el-Herevî. Şerhu’l-Akâidi’n-Nesefiyye. Nşr. Ahmed Hicâzî es-Sekâ. Kahire: Mektebetü’l-Külliyâti’l-Ezheriyye, 1988.
• Teftâzânî, Sa’düddin Mes’ud b. Ömer b. Abdillah el-Herevî. Şerhu’l-Makâsıd. 2 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Muharrem Efendi, 1305.
• Teftâzânî, Sa’düddin Mes’ud b. Ömer b. Abdillah el-Herevî. Şerhü’ş-Şemsiyye. Thk. Câdullah Bessâm Salih. Amman: Dârü’n-Nûri’l-Mübîn, 2011.
• Teftâzânî, Sa’düddin Mes’ud b. Ömer b. Abdillah el-Herevî. Tehzîbu’l-mantık ve’l-kelâm. Kahire: Matbaatü’s-Saade, 1912.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Nasîrüddîn Muhammed b. Muhammed. Şerhu’l-İşârât ve’t-tenbîhât. Thk. Süleyman Dünya. 3. Bs, 4 Cilt. Kahire: Dârü’l-Meʿârîf, 1960.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Nasîrüddîn Muhammed b. Muhammed. Tecrîdü’l-akâid. Thk. Abbas Muhammed Hasan Süleyman. İskenderiye: Dârü’l-Ma’rifetü’l-Câmiiyye, 1996.
• Yüksel, Emrullah. Amidî’de Bilgi Teorisi. İstanbul: İşaret Yayınları, 1991.