BİR GÖSTERGE OLARAK MOTİFLERDE ANLAM(LANDIRMA) SORUNSALI

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: Özel Sayı 3 - AYDIN UĞURLU VE GELENEKSEL SANATLAR ÖZEL SAYISI, 430 - 445, 31.03.2022

Filiz Nurhan Ölmez

Öz

Arkeolojik buluntulardan ele geçen ilk dokuma örnekleri incelendiğinde, insanları, hayvanları, bitki ve benzeri canlıları simgeleyen özdemesel süslemeler niteliğinde motiflerin kullanıldığı görülür. Motifler dokuyucular veya tasarımcılar tarafından, sonsuz tasarım çeşitlemeleri oluşturmak üzere yeniden birleştirilebilir ve yorumlanabilir birimlerdir. Bazı motiflerin tarihi, coğrafi, kültürel kimlikleri vardır. Dokumalarda desenleri oluşturan motifler, iletişimin kısıtlı olduğu eski çağlarda, dokuyucusu veya yaratıcısı için bir tür sessiz dil olmuştur. Dokuma ve motiflerdeki simgesel anlamlara yönelik yapılan yayınların temel aldığı kaynaklar, yazılı ve basılı kaynaklar dışında alanda araştırma yapanlar için o dokumayı yapan kişiler yani kaynak kişiler de olabilmektedir. Yapısalcı bakış açısıyla, tekniği ne olursa olsun dokuyarak ortaya çıkarılan bir motife anlam yüklemek bir etken gösterge yapımıdır. Motifler kendilerine özgü bir söylem biçimi oluşturabilirler. Dokumalarda gösterge motif olduğuna göre, gösteren betiler, gösterilen kavram veya anlamdır. Göstergelerin temel özelliği, işlevsel açıdan iletişim sağlamaya yönelik olmasıdır. Motifler de dokuyucusunun iletişim aracı olarak işlev gördükleri düşünüldüğüne göre, biçimsel görüntüsüne dayalı olarak bir anlam içermelidir. Bir gösterge olarak motiflerin işlevleri, düzenleyimi uyumlu bir bütünlük içerisinde tamamlamak ve dokuma izleğini simgesel anlamlarla bütünlemektir. Dokumalar ve motifleri, sadece simgesel anlamlarıyla anılmakta, yazılmakta, araştırılmakta ve dile getirilmektedir. Anlamın sorunsallaştığı çağımızda dokuyucu, belli bir anlamın taşıyıcısı olan özgün dokumalar yaratmak yerine, önceki dokumaları örneklerden, modellerden desenlerden bakarak yeniden dokur, onlarla kültürel bellek düzleminde oynar. Günümüzün dokuyucusu tarafından üretilen dokumalar öncelikle biricik olma niteliğini bunun beraberinde de anlamsal arka planını yitirmiştir. Aynı, benzer veya çeşitleme motiflere ve desenlere, Anadolu’nun birçok farklı yöresinin kilim ve halı dokumalarında sıkça rastlanmaktadır. Bu nedenle günümüz dokuyucularının desenler ezberlerinde olsa bile, anlamları konusundaki beyanları güvenilirlik açısından zayıftır. Bu makalede yöresel dokumaların motiflerine anlam yükleme olgusu, kavramsal açıdan motifler, motiflerin oluşumu, göstergebilim açısından motifler ve simgesel anlam yüklemeler, yapısalcı bakış açısı ile irdelenmiştir. Yöresel dokumaların motiflerine yüklenen anlamsal işlevler ve anlamlandırma, yapısalcı akımın dil üzerinden anlatma tutumu çerçevesine yerleşebilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Desen, Motif, Göstergebilim, Simge, Anlam

THE PROBLEMATIC OF (EXPLAIN) MEANING IN THE MOTIFS OF WEAVINGS AS A SIGN

Öz

When the first weaving samples unearthed from the archaeological finds are examined, it is seen that the motifs in the form of simulated ornaments symbolizing people, animals, plants, and similar creatures are used. Motifs are units that can be recombined, interpreted, recreated, and modified by weavers or designers to create endless design variations. Some motifs have historical, geographical, and cultural identities. The motifs that make up the patterns in weaving have been a kind of silent language for the weaver or the creator in ancient times when communication was limited. The sources on which the publications on the symbolic meanings of weaving and motifs are based, apart from written and printed sources, can also be the people who make the weaving, that is, the source persons for those who do research in the field. From a Structuralist point of view, giving meaning to a motif created by weaving, regardless of its technique, is an active sign making. Motifs can create their own unique form of discourse according to temporal and spatial differences. In weavings, since the indicator is a motif, the signifying figures are the concept or meaning that is shown. The main feature of the indicators is that they are functionally oriented towards communication. Since motifs are thought to function as a means of communication of the weaver, they must contain a meaning based on their formal appearance. The functions of motifs as a sign are to complete the arrangement in a harmonious unity and to integrate the weaving theme with symbolic meanings. Weavings and their motifs are mentioned, written, researched, and expressed only with their symbolic meanings. In our age where the meaning is problematized, the weaver re-weaves the previous weavings by looking from samples, natterns and patterns, insteaf of creating original weavings that are carriers of a certain meaning and plays with them on the plane of curtural memory. The weavings produced by today’s weaver have lost their uniqueness and their semantic background. The same, similar, or variational motifs and patterns are frequently encountered in the rug and carped weavings of many different regions of Anatolia. Tehrefore, even if the patterns are memorized. The statements of today’s weavers about their meanings are weak in terms of reliability. In this article, the phenomenon of attiributing meanşng to the motifs of local weavings, motifs from a conceptual point of view, the formation of motifs, motifs, and symbolic meaning attributions in terms of semiotics have been examined with a structuralist perspective. The semantic functions and interpretation attributed to the motifs of local weavings can be placed within the framework of the constructivist movement’s attitude of telling therough languange.

Anahtar Kelimeler

Pattern, Motif, Semiotics, Symbol, Meaning

Kaynakça

• Akar, Azade; Keskiner, Cahide (1978). Türk Süsleme Sanatlarında Desen ve Motif. İstanbul: Tercüman Sanat ve Kültür Yayınları, 2.
• Aktulum, Kubilay (2007). Metinlerarası İlişkiler, (3. Baskı), İstanbul: Öteki Yayınevi.
• Aktulum, Kubilay (2011). Metinlerarasılık//Göstergelerarasılık. Ankara: Kanguru Yayınları.
• Aksan, Doğan (2009). Anlambilim. Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi. Ankara: Engin Yayınları.
• Ensminger, M. Eugene; Parker, O. Rick (1986). Sheep and Goat Science. 5. Edition. The Interstate Printer and Publishers, Inc. Danville, IIinois.
• Ateş, Mehmet (1996). Mitolojiler, Semboller ve Halılar. İstanbul: Symbol Yayıncılık.
• Ateş, Mehmet (1997). Kilims and Symbols. İstanbul: Symbol Yayıncılık.
• Barthes, Roland (1979). Göstergebilim İlkeleri, (Çev. Berke Vardar, Mehmet Rıfat), Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları: 337, Bilim Dizisi: 8.
• Barthes, Roland (2014). Göstergeler İmparatorluğu, (Çev. Tahsin Yücel). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Birol, İnci A. (2008). Türk Tezyini Sanatlarında Desen Tasarımı Çizim Tekniği ve Çeşitleri. İstanbul: Kubbealtı Yayınları.
• Birol, İnci A.; Derman, Çiçek (2008). Türk Tezyini Sanatlarında Motifler. İstanbul: Kubbealtı Yayınları
• Çotuksöken, Betül (1991). Felsefi Söylem Nedir?. İstanbul: Ara Yayıncılık.
• Erbek, Mine, (2002). Çatalhöyükten Günümüze Anadolu Motifleri. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ersoy, Necmettin (2007). Semboller ve Yorumları. İstanbul: Dönence Yayınları.
• Eroğlu, Özkan (2013). Plastik Sanatlar Sözlüğü. İstanbul: Tekhne Yayınları.
• Esin, Emel (2003). Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Evecen Arzu (2014). Modada Giysilerarasılık. Sanatta Yeterlilik tezi. T.C. Süleyman Demirel Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, Sanat ve Tasarım Anasanat Dalı.
• Görgünay, Neriman (2002). Oğuz Damgaları ve Göktürk Harflerinin El Sanatlarımızdaki İzleri, Kültür Bakanlığı Yayınları: 2987, Sanat Eserleri Dizisi: 442, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Guiraud Pierre (1990). Göstergebilim, (Çev: Mehmet Yalçın), Sivas: Önder Matbaacılık.
• Günay, Doğan (2002). Göstergebilim Yazıları. İstanbul: Multilingual Yay.
• Günay, Doğan (2004). Dil ve İletişim. İstanbul: Multilingual Yay.
• Günay Doğan, (2008). Göstergebilim Ders Notları (Basılmamış).
• Gürsu, Nevber (1988). Türk Dokumacılık Sanatı – Çağlar Boyu Desenler. İstanbul: Redhouse Yayınları, Çeltüt Matbaası.
• Hull, Alastair (2000). Kilim, The Complete Guide. Thames and Hudson pub. London.
• İnan, Abdülkadir (1998). Makaleler ve İncelemeler. II. Cilt. Türk Tarih Kurumu Yayınları: VII, Dizi-sayı:51, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Kafesoğlu, İbrahim (2003). Türk Milli Kültürü. İstanbul: Ötüken Yayınları: 376, Kültür Serisi: 128.
• Keskiner, Cahide (2007). Turkish Motifs. İstanbul: TTOK Yayınları.
• Kırzıoğlu, Neriman Görgünay (2001). Altaylardan Tuna Boyu’na Türk Dünyası’nda Ortak Yanışlar. Ankara: T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları; 2753, Sanat Eserleri Dizisi; 366.
• Middleton, Andrew (1996). Rugs and Crapets, Techniques, Traditions and Designs, Mandarin Ofset.Hong Kong.
• Mülayim, Selçuk (1996). “Tanımsız Figürlerin İkonografisi”. Türk Soylu Halkların Halı, Kilim ve Cicim Sanatı Uluslararası Birinci Şöleni Bildirileri. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınlar. Kongre ve Sempozyum Bildirileri Dizisi: 11. Kayseri.
• Ögel, Bahaeddin (1991). Türk Kültür Tarihine Giriş, 1. ve 2. Cilt. T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları:638, Kültür Eserleri Dizisi:46, Ankara: Başbakanlık Basımevi.
• Ögel, Bahaeddin (2003). Türk Mitolojisi, I. Cilt, Türk Tarih Kurumu, VII. Dizi, Sayı:102, Ankara.
• Ögel, Bahaeddin (2006). Türk Mitolojisi, II. Cilt, Türk Tarih Kurumu, VII. Dizi, Sayı:102, Ankara.
• Rıfat Mehmet (1992). Göstergebilimin ABC’si. İstanbul: Ercan Ofset.
• Sözen, Metin; Tanyeli, Uğur (2001). Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Stone, Peter (2004). Tribal and Village Rugs. Thames and Hudson Pub. 12.
• Türer, Celal (2003a). Charles S. Peirce Pragmatik Felsefesi. Ankara: Üniversite Yayınları.
• Türer, Celal (2003b). “Charles S. Peirce’ün Epistemolojisi”, Bilimname II, 2003b/2, 23-52.
• Türkçe Sözlük (2011). “Anlam, Kavram, Motif, Simge ve Simgecilik maddeleri”, (11. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uğur, Nizamettin (2007). Anlambilim, Sözcüğün Anlam Açılımı. İstanbul: Doruk Yayınları.
• Uraz, Murat (1994). Türk Mitolojisi. İstanbul: Düşünen Adam Yayınları.
• Wells, Calvin (1994). Sosyal Antropoloji Açısından İnsan ve Dünyası. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Valcarenghi, Dario (1994). Kilim History and Symbols. Electa/ Abbeville Pub, Milan/Newyork.