NATURAL VEGETABLE DYEING SOURCES DETECTED IN GAZIANTEP

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: Özel Sayı 3 - AYDIN UĞURLU VE GELENEKSEL SANATLAR ÖZEL SAYISI, 154 - 169, 31.03.2022

Mustafa Genç

Öz

Color, which is the perception of the reflection of light on objects in the retina of our eyes, was obtained from natural dyestuff sources in the past. While some of these resources were used for dyeing carpets, rugs and other weaving threads in the past, they are now being used in the fields of textile, food and cosmetics. Gaziantep, which is one of the important settlements of many civilizations from the past to the present, is located in the transition region in terms of its geographical location and climate, as well as its rich culture. This is the reason for the diversity in vegetation.

In the study, literature review, field research, weaving analyzes and document research method in the Ottoman Archives of the Presidency of the Republic of Turkey, the Presidency of State Archives were used to determine the dyestuff sources. The dyestuff analysis used in Gaziantep carpets was made and it was determined from which natural dyes the colors used were made. In addition, the dye plants that were traded and used in dyeing in the Ottoman Archives of the Presidency of the Republic of Turkey, the Presidency of State Archives and the dyehouses in Gaziantep were also documented.

Anahtar Kelimeler

Natural Dyes, Kökboya, Cehri

GAZİANTEP’TE TESPİT EDİLEN BİTKİSEL DOĞAL BOYARMADDE KAYNAKLARI

Öz

Işığın nesnelerin üzerindeki yansımasının gözümüzün retinasında algılanması olan renk, geçmişte doğal boyarmadde kaynaklarından elde edilmekteydi. Bu kaynakların bazıları geçmişte halı, kilim ve diğer dokuma iplerinin boyanmasında kullanılırken günümüzde tekstil, gıda, kozmetik alanlarında da kullanılmaya başlanmıştır. Geçmişten günümüze birçok uygarlığın önemli yerleşim merkezlerinden olan Gaziantep, zengin kültürünün yanı sıra bulunduğu coğrafi konum ve iklim olarak geçiş bölgesinde yer alır. Bu durum bitki örtüsündeki çeşitliliğin sebebini oluşturur.

Çalışmada, boyarmadde kaynaklarının tespiti için literatür taraması, alan araştırması, dokuma analizleri ve Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı, Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivleri’nde belge araştırması yöntemi kullanılmıştır. Gaziantep halılarında kullanılan boyarmadde analizleri yapılarak kullanılan renklerin hangi doğal boyalardan yapıldığı tespit edilmiştir. Ayrıca Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı, Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivleri’nde yer alan geçmişte ticareti yapılan ve boyamada kullanılan boya bitkileri ile Gaziantep’te yer alan boyahaneler de belgelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Doğal Boya, Kökboya, Cehri

Kaynakça

• Anonim (1973). Gaziantep il Yıllığı. İstanbul.
• Anonim (1984a). “Tekstil Mamullerinin Renk Haslığı Tayinlerinde Lekelenmenin (boya akması) ve Solmanın (renk değişmesi) Değerlendirilmesi İçin Gri Skalanın Kullanılması Metotları”. Ankara: Türk Standartları Enstitüsü Yayınları, TS 423, Mart.
• Baytop, T. (1984). Türkiye’de Bitkilerle Tedavi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi Yayınları.
• Brüggeman, W.; Böhmer, H. (1982). Teppiche der Bauem und Nomaden in Anatolien. Verlag Kunst-Antiguistiben GmbH, München, Germany,
• Darkot, M. B.; Dağlıoğlu, H. T. (1979). “Ayntab” İslam Ansiklopedisi, (Cilt 2), İstanbul.
• Dölen, E. (1992). Tekstil Tarihi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi Yayınları.
• Enez, N. (2008). Halıları Kırmızıya Boyayanlar. Dünya Sanatı Dergisi, Sayı 50/Kış.
• Enez, N. (1987). Doğal Boyamacılık Anadolu’da Yün Boyamacılığında Kullanılmış Olan Bitkiler ve Doğal Boyalarla Yün Boyamacılığı. İstanbul: Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi.
• Genç, M. (2013). “Türk El Dokumalarında Doğal Boya Kullanımı ve Diyarbakır Çevresi Doğal Boyarmadde Kaynakları”. Diyarbakır Geleneksel El Sanatları I, Ankara.
• Gürbüz, U. (1988). Türk Halılarında Doğal Renkler ve Boyalar. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Harmancıoğlu, M. (1955). Türkiye’de Bulunan Önemli Bitki Boyalarından Elde Olunan Renklerin Çeşitli Müessirlere Karşı Yün Üzerinde Haslık Dereceleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları.
• Karadağ, R. (2007). Doğal Boyamacılık. Ankara: Geleneksel El Sanatları ve Mağazalar İşletme Müdürlüğü Yayınları.
• Kayabaşı, N. (1995). “Cehri (Rhamnus petiolaris L.)’den Elde Edilen Renkler ve Bunların Yün Halı İplikleri Üzerindeki Haslık Dereceleri Üzerinde Bir Araştırma”. Doktora tezi, Ankara Üniversitesi Fen Bil. Enstitüsü, Ankara.
• Külek, A. (2010). 71 Numaralı Gaziantep Şer’iye Sicili Transkripsiyonu. Basılmamış Yüksek Lisans tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.
• Özelmacı, E. Ö. Gaziantep’e Genel Bakış. (http://acikkaynak.bilecik.edu.tr:8080/xmlui/handle/bilecik/232 ) [Erişim tarihi: 23.07.2021]). İstanbul.
• Öztığ, F. (1971). Faydalı Bitkiler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Parlak, T. (2007). Çoruh Vadisinde Bitkisel Boya Potansiyeli, Ankara.
• Tezcan, İ. (1991). İpek Halılarda Doğal Boyarmaddeler. Tekstil ve Mühendis, Yıl:5, S: 26, Nisan.