Enver Pasha and Military Reform Activities (1914-1918)

Yıl 2023, , 129 - 176, 28.12.2023

Senem Civgin

https://doi.org/10.59054/hed.1386081

Öz

Enver Pasha, one of the most important figures of our recent history, is one of the most controversial statesmen in terms of his military identity, the ideals he wanted to realize, his successes and failures. According to some, Enver Pasha was the key figure of the Young Turk Movement, the hero of liberty in the people's memory, the most powerful leader of the Union and Progress Party, and the patriotic and successful figure of the Tripoli and Balkan wars. For others, he is defined as a German-admiring adventurer who unnecessarily dragged the Ottoman Empire into World War I and played an active role in the disintegration of the state. Within the scope of this study, Enver Pasha's life story full of ups and downs will be discussed within the frame work of his political and military life. Then, Enver Pasha's reform activities for the modernization of the army after he became the Minister of War will be analysed by focusing on his work with the Sanders Mission, his purges in the army, and his work on the alphabet and writing, also known as the army alphabet.

Anahtar Kelimeler

Enver Pasha, Military Reforms, Sanders Mission, Army Alphabet

Enver Paşa ve Askeri Alandaki Reform Faaliyetleri (1914-1918)

Öz

Yakın tarihimizin önemli isimlerinden biri olan Enver Paşa askerî kimliği, gerçekleştirmek istediği idealleri, başarıları ve başarısızlıkları açısından en çok tartışılan devlet adamlarından biridir. Enver Paşa kimilerine göre; Jön Türk Hareketi'nin kilit adamı, halkın belleğindeki hürriyet kahramanı, İttihat ve Terakki'nin en güçlü lideri, Trablusgarp ile Balkan savaşlarının vatansever ve muvaffak şahsiyetidir. Kimilerine göre ise; Osmanlı İmparatorluğu'nu gereksiz yere I. Dünya Savaşı'na sokmuş ve devletin parçalanmasında etkin rol oynamış Alman hayranı bir maceraperest olarak tanımlanmaktadır. Bu çalışma kapsamında öncelikle Enver Paşa'nın iniş çıkışlarla dolu yaşam öyküsü, siyasi ve askerî hayatı çerçevesinde ele alınacaktır. Ardından Enver Paşa'nın harbiye nazırı oluşunu takiben ordunun modernizasyonu amacıyla gerçekleştirdiği reform faaliyetleri; Sanders Misyonu ile birlikte yürüttüğü çalışmalar, ordudaki tasfiye faaliyeti ile ordu elifbası olarak da adlandırılan alfabe ve yazı çalışmaları merkeze alınarak incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Enver Paşa, Askerî Reformlar, Sanders Misyonu, Ordu Elifbası

Kaynakça

• 1. Arşiv Belgeleri A. İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM) Osmanlıca Belge Arşivi Hüseyin Hilmi Paşa Evrakı (HHP)
• B. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) Bâb-ı Âli Evrak Odası (BEO)
• Dâhiliye Nezareti Kalem-i Mahsus Müdüriyeti Evrakı (DH.KMS)
• Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye 6. Şube (DH. EUM. 6.Şb)
• Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi (DH. ŞFR.)
• Hariciye Nezareti Hukuk Müşavirliği İstişare Odası, (HR HMŞ. İŞO) Hariciye Nezareti, Siyasi (HR. SYS)
• İrade Dosya Usulü (İ.DUİT), İrade Harbiye (İ. HB.), İrade Taltifat (İ.TAL)
• Maliye Nezareti Emlak-i Emriyye Müdüriyeti (ML.EEM)
• Meclis-i Vükela Mazbataları (MV.)
• Millî Savunma Bakanlığı Askeri Tarih Arşivi (ATASE)
• C. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• Başbakanlık Kararlar Daire Başkanlığı (BCA 30-18-1-1)
• Başbakanlık Muamelat Genel Müdürlüğü (BCA, 30-10-0-0)
• D. Dışişleri Başkanlığı Türk Diplomatik Arşivi (TDA) (571 SSCB Fonu)
• E. Türk Tarih Kurumu Arşivi Enver Paşa Koleksiyonu Kâzım Orbay Evrakı (TTK, BE- KO)
• 2. Kitaplar
• Ahmad, Feroz: İttihat ve Terakki 1908-1914, 2.bs. İstanbul: Kaynak Yayınları, 1986.
• Ahmad, Feroz: İttihat ve Terakki 1908–1914, 7.bs. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2007.
• Ahmad, Feroz: İttihatçılıktan Kemalizme, çev. Fatmagül Berktay Baltalı, İstanbul: Kaynak Yayınları, 2011.
• Akbay, Cemal: Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi: Osmanlı İmparatorluğu'nun Siyasi ve Askeri Hazırlıkları ve Harbe Girişi, C. I, Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1991.
• Aksun, Ziya Nur: Enver Paşa ve Sarıkamış Harekatı, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2006.
• Akşin, Sina: Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, 1. bs. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1987.
• Akşin, Sina: Şeriatçı Bir Ayaklanma 31 Mart Olayı, Ankara: İmge Yayınları, 1994.
• Akşin, Sina: İç savaş ve Sevr'de Ölüm, İstanbul, İş Bankası Yayınları, 2010.
• Akşin, Sina: Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, 6.bs. İstanbul: İmge Kitabevi, 2011.
• Akşin, Sina: Kısa Türkiye Tarihi, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2016.
• Akyol, Taha: Rumeli'ye Elveda, İstanbul: Doğan Kitap, 2013.
• Alkan, Necmettin: Eyyub Şimşek, Savaşanların Gözüyle Türk- Alman İttifakı, İstanbul: Kronik Yayınları, 2018.
• Askeri Tekaüd ve İstifa Kanunu Tasfiye-i Rütbe-i Askeriye Kanunu, İstanbul: Takvim-i Vekayi Matbaası, 1909.
• Aşiroğlu, Orhan: Gazi, Enver Paşa'nın Eşi Naciye Sultan'ın Hatıraları, Acı Zamanlar, İstanbul: Burak Yayınları, 1990.
• Atatürk, Mustafa Kemal: “Nutuk”, Atatürk'ün Bütün Eserleri, C. 19, İstanbul: Kaynak Yayınları, 2006.
• Aydemir, Şevket Süreyya: Orta Asya'dan Makedonya'ya Enver Paşa, İstanbul: Remzi Kitabevi, 2013.
• Bademci, Ali: Türkistan'da Enver Paşa'nın Umumi Muhaberat Müdürü Molla Nafız'ın Hatıraları Sarıklı Basmacı, İstanbul: Ötüken Neşriyat 2010.
• Bakiyev, Nabican: Enver Paşa'nın Vasiyeti, çev. Çağatay Kaçar, İstanbul: Doğu Kütüphanesi, 2006.
• Baytın, Arif: İlk Dünya Harbinde Kafkas Cephesi: Sessiz Ölüm: Sarıkamış Günlüğü, yay. haz. İsmail Dervişoğlu, İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2007.
• Bayur, Yusuf Hikmet: Balkan Savaşları: I. Balkan Savaşı (1912), İstanbul: Cumhuriyet Yayınları, 1999.
• Bayur, Yusuf Hikmet: Balkan Savaşları: II. Balkan Savaşı (1913), İstanbul: Cumhuriyet Yayınları, 1999.
• Beşikçi, Mehmet: Birinci Dünya Savaşı'nda Osmanlı Seferberliği, İstanbul: İş Bankası Yayınları, 2015.
• Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi Kafkas Cephesi 3'üncü Ordu Harekâtı, Ankara: Genelkurmay Yayınları, 1993.
• Budak, Ali: Batılılaşma Sürecinde Çok Yönlü Bir Osmanlı Aydını Münif Paşa, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2004.
• Cemal Paşa: Hatıralar, yay. haz. Alpay Kabacalı, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2001.
• Cengiz, Halil Erdoğan: Enver Paşa'nın Anıları, 1881-1908, İstanbul: İş Bankası Yayınları, 2012.
• Civgin, Senem: “Kuruluşundan Feshine Kadar İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Türk Modernleşmesindeki Rolü”, Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Modernleşme: İktisadi, Siyasi, Sosyal ve Kültürel Temalar, ed. Abidin Çevik, Ankara: Nobel Bilimsel Yayıncılık, Ekim 2022.
• Çolak, Mustafa: Alman İmparatorluğu'nun Doğu Siyaseti Çerçevesinde Kafkasya Politikası, Ankara: TTK Yayınları, 2005.
• Danişmend, İsmail Hakkı: 31 Mart Vakası, İstanbul: İstanbul Yayınevi, 1986.
• Despot, Igor: Savaşan Taraf ların Gözüyle Balkan Savaşları: algılar ve yorumlar, çev. Mete Tunçay, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2020.
• Ertan, Veli: Ahmet Cevdet Paşa: hayatı, eserleri ve ilim değeri (1822-1895), Ankara: Hilal Yayınları, 1964.
• Ertem, Rekin: Elifbe'den Alfabeye Türkiye'de Alfabe ve Yazı Meselesi, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1991.
• Ertürk, Hüsamettin: İki Devrin Perde Arkası, haz. Samih Nafiz Tansu, İstanbul: Parola Yayınları, 2016.
• Gedikli, Yusuf: Enver Paşa Hayatı ve Makaleleri, İstanbul: Nesil Yayınları, 2007.
• Gencer, Ali İhsan Gencer, Dr. Sabahattin Özel: Türk İnkılap Tarihi, İstanbul: Der Yayınları, 1996.
• Gündüz, Mustafa: Eğitimci Yönüyle Ahmed Cevdet Paşa, Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2012.
• Gündüz, Mustafa: Osmanlı Mirası Cumhuriyet'in İnşası Modernleşme, Eğitim, Kültür ve Aydınlar, Ankara: Lotus Yayınları, 2010.
• Genelkurmay ATASE Daire Başkanlığı: I. Dünya Harbinde Türk Harbi Çanakkale Cephesi Harekatı, C. II. Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1997.
• Hall, C. Richad: Balkan Savaşları I. Dünya Savaşı'nın Provası, çev. M. Tanju Akad, İstanbul: Homer Yayınları, 2003.
• Hanioğlu, Şükrü: Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük. İstanbul: İletişim Yayınları, 1986.
• Hanioğlu, M. Şükrü: Kendi Mektuplarında Enver Paşa, İstanbul: Der Yayınları, 1989.
• İnan, Arı: Enver Paşa'nın Özel Mektupları, Ankara: İmge Kitabevi, 1997.
• İnönü, İsmet: Hatıralar, yay. haz. Sabahattin Selek, Ankara: Bilgi Yayınları, 1985.
• İzgöer, Zeki: Ahmet Cevdet Paşa, İstanbul: Şule Yayınları, 1999.
• Karabekir, Kâzım: İttihat ve Terakki Cemiyeti, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2022.
• Karabekir, Kâzım: Tarihte ve Abdülhamit Döneminde Türk- Alman İlişkileri, yay. haz. Ömer Hakan Özalp, İstanbul: Truva Yayınları, 2021.
• Kocabaş, Süleyman: Tarihte Türkler ve Almanlar, İstanbul: Vatan Yayınları, 1986.
• Köprülülü Şerif İlden: Sarıkamış, yay. haz. Sami Önal, İstanbul: İş Bankası Yayınları, 2003.
• Kutay, Cemal: Enver Paşa Lenin'e Karşı, İstanbul: Ekicigil Matbaası, 1955.
• Kuzu, Ali: 31 Mart Vakası ve II. Abdülhamit, İstanbul: Parola Yayınları, 2016.
• Kürt, Muhammet Ali: Enver Paşa'nın Ortadoğu Seyahati, çev. Sibel Ilgın, İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayınları, 2007.
• Menteşe, Halil: Osmanlı Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteşe'nin Anıları, İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları, 1986.
• Mühlman, Carl: Çanakkale Savaşı, İstanbul: Kaynak Yayınları, 2006.
• Ordu Sâlnâmesi 1330 (1914 Ordu Yıllığı), yay haz. Burak Enver vd. İstanbul: Koç Vakfı yayınları, 2022.
• Ortaylı, İlber: Osmanlı İmparatorluğu'nda Alman Nüfuzu, İstanbul: Kronik Yayınları, 2018.
• Öğün, Tuncay: Kafkas Cephesinin I. Dünya Savaşı'ndaki Lojistik Desteği, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi, 1999.
• Özkan, Nevzat: Ahmed Cevdet Paşa, Medhal-i Kavâ'id, Ankara: TTK Yayınları, 2006.
• Pomiankowski, Joseph: Osmanlı İmparatorluğunun Çöküşü 1914-1918 I. Dünya Savaşı, çev. Kemal Turan, İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2014.
• Ramsaur, Ernest E: Jön Türkler ve 1908 İhtilali, çev. Nuran Yavuz İstanbul: Sander Yayınları, 2007.
• Remond, Georges: Trablusgarp Savaşı ve Enver Paşa, İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayınları, 2021.
• Sabis, Ali İhsan: Balkan Harbinde Neden Mağlup Olduk? haz. Hasip Saygılı, İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayınları, 2004.
• Sabis, Ali İhsan: Birinci Dünya Harbi, Harp Hatıralarım, İstanbul: Nehir Yayınları, 1991.
• Sakaoğlu, Necdet: Osmanlı Tarihi Sözlüğü, İstanbul: Alfa Yayınları, 2016.
• Sanders, Von Liman: Türkiye'de Beş Yıl, haz. Resul Bozyel, İstanbul: Kesit Yayınları, 2006.
• Sanders, Von Liman: Türkiye'de Beş Sene haz. Muzaffer Albayrak, İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2007.
• Sanders, Von Liman: Türkiye'de Beş Yıl, çev. Eşref Bengi Özbilen, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 1974.
• Sergeyeviç, Agabekov, Grigoriy: Enver Paşa Nasıl Öldürüldü? haz. Hasan Babacan, Servet Avşar, İstanbul: Bengi Yayınları 2011.
• Seydi, Ali: Latin Hurufu Lisanımıza Kabil-i Tatbik midir? İstanbul: İkdam Matbaası, 1924.
• Sönmez, Birgün: Sarıkamış- Kafkas Cephesi, İstanbul: Tarihçi Kitabevi, 2021.
• Sunata, İ. Hakkı: Gelibolu'dan Kafkaslara I. Dünya Savaşı Anılarım, İstanbul: İş Bankası Yayınları, 2003.
• Şıvgın, Hale: Trablusgarp Savaşı ve 1911-1912 Türk- İtalyan İlişkileri, Ankara: TTK Yayınları, 1989.
• Şimşir, Bilal: Türk Yazı Devrimi, Ankara: TTK Yayınları, 1991.
• Talat Paşa'nın Anıları, yay. haz. Mehmet Kasım, İstanbul: Say Yayınları, 1986.
• Tunaya, Tarık Zafer: Türkiye'de Siyasal Partiler İttihat ve Terakki Bir Çağın, Bir Kuşağın, Bir Partinin Tarihi, C. III, İstanbul: İletişim Yayınları, 2010.
• Tunaya, Tarık Zafer: Türkiye'de Siyasal Partiler, C. II, İstanbul: İletişim Yayınları, 2010.
• Tunaya, Tarık Zafer: Hürriyetin İlanı İkinci Meşrutiyetin Siyasi Hayatına Bakışlar, İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2009.
• Tuncer, Hüner: Trablusgarp ve Balkan Savaşları, İstanbul: Tarihçi Kitabevi, 2018.
• Türkgeldi, Ali Fuat: Görüp İşittiklerim, Ankara: TTK, 1984.
• Türkmen, Zekeriya: Mütareke Döneminde Ordunun Durumu ve Yeniden Yapılanması (1914-1918), Ankara: TTK Yayınları, 2001.
• Türkmen, Zekeriya: Osmanlı Meşrutiyetinde Ordu- Siyaset Çatışması, İstanbul: İrfan Yayıncılık, 2008.
• User Şirin, Hatice: Başlangıcından Günümüze Türk Yazı Sistemleri, Ankara: Akçağ Yayınları, 2006.
• Uyar, Mesut, Edward J. Ericson: Osmanlı Askeri Tarihi, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2017.
• Ülkütaşır, Mehmet Şakir: Atatürk ve Harf Devrimi, Ankara: TDK Yayınları, 2000.
• Ünal, Uğur: Osmanlı Belgelerinde Balkan Savaşları, Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Wallach, Jehuda L.: Bir Askeri Yardımın Anatomisi, çev. Fahri Çeliker, Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1977.
• Yalçın, Durmuş, Yaşar Akbıyık v.d.: Türkiye Cumhuriyeti Tarihi C. I, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi, 2008.
• Yamauchi, Masayuki: Hoşnut Olmamış Adam & Enver Paşa, İstanbul: Bağlam Yayınları, 1995.
• Yılmaz, Veli: I. Dünya Harbi'nde Türk-Alman İttifakı ve Askeri Yardımlar, İstanbul: Kastaş Yayınları, 1993.
• 3. Makaleler
• Akçay, Yusuf: “Osmanlı Dönemi Alfabe Tartışmaları Bağlamında Dr. İsmail Hakkı Bey ve Islah- ı Huruf Cemiyeti”, Uluslararası Türk Dili Edebiyatı Kongresi, (Erzurum: 25-27 Nisan 2007), s. 9-17.
• Çatalbaş, Resul: “Milaslı İsmail Hakkı'nın Hayatı Eserleri ve İslam ile İlgili Görüşleri”, Artuklu Akademi Dergisi, (2014), 1, s. 99-129.
• Çelik, Birten: “Osmanlı Modernleşmesi Sürecinde Osmanlı Aydınları ve Alfabe Meselesi”, 80.
• Yılında Türk Harf İnkılabı Uluslararası Sempozyumu, 10-11 Kasım 2008), (Mayıs 2009), s. 9-22.
• Duran, Recep: “Mehmet Tahir Münif Paşa, Hayatı, Felsefesi”, Erdem, 2/6 (1986), s. 801-850.
• Eraslan, Ebubekir: “Huruf-ı Munfasıla'nın Teorisyeni Doktor Milaslı İsmail Hakkı'nın “Milletlerin Terakkisinde Elifba'nın Hissesi” Adlı Makalesi”, XII. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu, s. 1-17.
• Halıcı, Şaduman: “Yüzellilik Bir Muhbirin Portresi, Yaver-i Has Kiraz Ahmet Hamdi Paşa Nam-ı Diğer Hamdi Zeza”, Belgi, 20 (Yaz 2020), s. 2343-2364.
• İnceoğlu, F. Samime: “Münif Paşa: İntişar-ı Ulum-u Maarife Adanmış Bir Ömür”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 12 (2008), s. 629-658.
• Kâmil, İbrahim: “ Enver Paşa'nın Birinci Dünya Savaşı Sırasında Balkanları Teftişi ile İlgili Bilinmeyen İki Belge”, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.XVIII, S. 2, (2016), s. 83-107.
• Karakuş, Sadık Emre: “Enver Paşa'nın Alfabe ve Yazı Denemesi: Ordu Elifbası”, Tarih Okulu Dergisi, 36 (2018), s. 443-484.
• Kılıç, Sezen: “Alman Deniz Ataşesi Humann'ın Mektuplarında Enver Paşa”, Bilig, 77 (Bahar 2016), s. 109-130.
• Kış, Salih: “Birinci Dünya Savaşı'nda Müşir Von Der Goltz Paşa'nın Ordu Komutanlıkları ve Ölümü”, History Studies, Vol: 9 Issue:3, (2017), s. 121-139.
• Özgüldür, Yavuz: “Yüzbaşı Helmut Von Moltke'den Müşir Liman Von Sanders'e Osmanlı Ordusunda Alman Askeri Heyetleri”, OTAM, 4, (Ocak 1993), s. 297-307.
• Özkan, Nevzat: “Ahmed Cevdet Paşa'nın Türk Dili Hakkındaki Görüşleri”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 20, 2006/1, s. 219-232.
• Sonyel, Salâhi R.: “Enver Paşa ve Orta Asya'da Başgösteren 'Basmacı' Akımı”, Belleten, 211, (1990), s. 1179-1208.
• Tansel, Abdullah Fevziye: “Arap Harflerinin Islâhı ve Değiştirilmesi Hakkında İlk Teşebbüsler ve Neticeleri (1862-1884)”, Belleten, C. XVII, 66, (Nisan 1953), s. 223-249.
• Tataroğlu, Selçuk: “Doktor Milaslı İsmail Hakkı'nın Sebiülürreşad'taki “ Islah-ı Huruf Meselesi” adlı Makalesinin Değerlendirilmesi”, Sosyal Bilimler Dergisi VIII, 55, (2021), s. 593-609.
• Türkmen, Zekeriya: “Balkan Harbine Uzanan Süreçte Ordu-Siyaset İlişkileri”, 2014-2015 Yılında Harp Akademilerinde İcra Edilen Paneller, İstanbul: 2015, s. 189-226.
• Türkmen, Zekeriya: “II. Meşrutiyet Döneminde Osmanlı Ordusunda Ordu-Siyaset İlişkileri”, Erdem, XII 35, (2000), s. 567-591.
• Uyar, Mesut: “ Sanders Askerî Yardım Misyonu (1913-1918)”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, 30 (Güz 2019), s. 29-84.
• 4. Süreli Yayınlar A. Gazeteler Sabah Takvim-i Vekayi Tanin Tasvir-i Efkar Yeni Yazı B. Dergiler Hayat Tarih Mecmuası Mecmua-i Fünun İçtihad
• 5. Ansiklopedi Maddeleri
• Alkan, Necmettin: “Wilhelm Colmar Von der Goltz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (TDV), 2020, Ek.I. (Gözden Geçirilmiş 2. basım), s. 478-480
• Hanioğlu, M. Şükrü: “Enver Paşa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 1995, XI, s. 261- 264.
• 6. Tezler Balcı, Ramazan: Sarıkamış Harekâtı, (Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Anabilim Dalı, 1999.
• İnal, Esra: Enver Paşa'nın Birinci Dünya Savaşı'ndaki Cephe Ziyaretleri, (Yüksek Lisans Tezi), Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Bölümü, 2019.
• Kaşıyuğun, Ali: Enver Paşa'nın Orduyu Islah Çalışmaları 1914-1918, (Yüksek Lisans Tezi), Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Bölümü, 2009.
• Kibil, Mehmet: Çanakkale Savaşı'nda Arıburnu Muharebeleri, (Yüksek Lisans Tezi), Yeditepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Bölümü, 2016.