Magnificent Mansions of The New Era: The First Grand Vizier Palaces and State Dignitary Mansions Built in Beşiktaş and Nişantaşı

Yıl 2025, Cilt: 7 Sayı: 7, 283 - 302, 30.06.2025

Ayşen Ay

https://doi.org/10.59054/hed.1626566

Öz

From the reign of Sultan Abdülmecid (1839-1861), who resided in Dolmabahçe Palace, the central settlement of the state changed. In this process, Beşiktaş and Nişantaşı settlements started to be adopted by the state officials. With Abdülhamid II's (1876-1909) settlement in Yıldız Palace, the settlement in these neighborhoods would accelerate. The sultan granted the lands here to high-ranking officials of the state. Magnificent mansions were built on these lands and expense of the mansions provided by Hazine-i Hassa. Grand Vizier palaces were built for Grand Vizier Hayreddin Pasha, Grand Vizier Said Pasha and Kâmil Pasha. Members of the dynasty also resided in these palaces. Mansions were also built in this region for other state officials and Mâbeyn personnel. Among these, magnificent mansions were built for the Minister of Foreign Affairs and the Chief Secretary of the Cabinet. State funds were generously used to furnish these mansions. However, after the owners of these magnificent structures passed away or fell out of favor, the mansions were transferred to the state. Due to political changes, most of these magnificent buildings were used for public service. In this context, the construction and phases of these magnificent mansions were analyzed in the light of archival documents and available sources.

Anahtar Kelimeler

Grand Vizier Palace , Mansion , Beşiktaş , Nişantaşı , Inhabiting Policy in 19th Century Istanbul

Yeni Devrin İhtişamlı Konakları: Beşiktaş ve Nişantaşı’nda Yapılan İlk Sadrazam Sarayları ve Devlet Ricali Konakları

Öz

Dolmabahçe Sarayı'nda ikamet eden Sultan Abdülmecid (1839-1861) döneminden itibaren devletin merkezî yerleşim yeri değişmiştir. Bu süreçte Beşiktaş ve Nişantaşı yerleşimi devlet ricali tarafından benimsenmeye başlanmıştır. II. Abdülhamid'in (1876-1909) Yıldız Sarayı'na yerleşmesi ile de bu semtlere yerleşim hızlanacaktır. Padişah buradaki arazileri devletin üst düzey yetkililerine ihsan etmiştir. Bu arazilerin üzerine masrafları Hazine-i Hassadan karşılanmak üzere ihtişamlı konaklar yapılmıştır. Başta Sadrazam Hayreddin Paşa'ya olmak üzere Sadrazam Said Paşa ve Kâmil Paşa için sadrazam sarayları inşa edilmiştir. Bu saraylarda hanedan üyeleri de ikamet etmiştir. Diğer devlet ricali ve Mâbeyn personeli için de bu bölgede konaklar yapılmıştır. Bunlar arasında Hariciye nazırı başta olmak üzere Mâbeyn başkâtibi bu ihtişamlı konaklara yerleşmiştir. Bu konakların döşenmesi için devletin imkânları cömertçe kullanılmıştır. Ancak bu görkemli yapıların sahipleri vefat ettikten ya da gözden düştükten sonra konaklar devlete intikal etmiştir. Siyasi değişimler nedeniyle bu görkemli yapıların büyük bir kısmı kamu hizmetinde kullanıldı. Bu bağlamda bu görkemli konakların inşası ve geçirdiği safhalar arşiv belgeleri ve
mevcut kaynaklar ışığında incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Sadrazam Sarayı , Konak , Beşiktaş , Nişantaşı , 19. Yüzyılda İstanbul Yerleşim Politikası

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları: Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) Bâbıâli Evrak Odası (BEO) Dâhiliye Nezâreti Mektubî Kalemi, (DH.MKT) Dâhiliye Nezâreti Kalem-i Mahsûs Müdüriyeti (DH.KMS) Dâhiliye Nezâreti Sicill-i Ahvâl İdaresi Memurin Kalemi (DH.SAİD.MEM) Dâhiliye Nezâreti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Tahrirât Kalemi (DH.EUM.THR) Hazine-i Hassa Defterleri (HH.d) Hazine-i Hassa İradeleri (HH.İ) Hariciye Nezâreti Hukuk Müşavirliği İstişare Odası (HR.HMŞ.İŞO)
• Hariciye Nezâreti İstanbul Murahhaslığı (HR.İM) Hariciye Nezâreti Umûr-ı Hukûk-ı Muhtalita Müdüriyeti (H.UHM) Mâbeyn-i Hümayun İradeleri (MB.İ) Maârif Nezâreti Tedrîsât-ı İbtidâiye Kalemi (MF.İBT) Maârif Nezâreti Mektubî Kalemi (MF.MKT) Maliye Nezâreti Emlak-ı Emiriyye Müdüriyeti (ML.EEM) Meclis-i Vükelâ Mazbataları (MV) Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defteri (TS.MA.d) Plan Proje Krokiler (PLK.p) Yıldız Sadâret Hususî Maruzâtı (Y.A.HUS) Yıldız Esas Evrakı (Y.EE) Yıldız Perakende Askerî Maruzât (Y.PRK.ASK) Yıldız Perakende Başkitâbet Dairesi Evrakı (Y.PRK.BŞK) Yıldız Perakende Evkâf Nezareti Maruzâtı (Y.PRK.EV) Yıldız Perakende Defter-i Hakanî Nezâreti Maruzâtı (Y.PRK.DFE) Yıldız Perakende Müteferrik (Y.PRK.M) Yıldız Perakende Mâbeyn Müşîriyeti (Y.PRK.MM) Yıldız Mütenevvî Maruzâtı (Y.MTV) Yıldız Perakende Hazine-i Hassa Nezâreti Maruzâtı (Y.PRK.HH) Yıldız Perakende Serkurenâlık Evrakı (Y.PRK.SRN)
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA) BCA, Cumhuriyet Arşivi Genel.
• Batur, Afife: “Şeyh Zâfir Külliyesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C. XXXIX, 2010, 78-79.
• Beydilli, Kemal: “Hariciye Nazırı Tevfik Paşa”, DİA, C. II, 1989, 139-140.
• Çelik, Gözde: İstanbul Tarihî Yarımadası'nda Tanzimat Dönemi İdari Yapıları, (Doktora Tezi), İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007.
• Eldem, Sedad H.: Türk Evi Plan Tipleri, İstanbul: Pulhan Matbaası, 1954.
• Gör, Emre: Sultan II. Abdülhamid'in Mabeyn İkinci Kâtibi Arap İzzet Paşa: Şam'dan Yıldız Sarayı'na Uzanan Bir Yaşam Öyküsü (1852-1924), İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları, 2020.
• Gürtunca, Evrim Şencan: “Fransızca Basında 1908 Yılı İstanbul Yangınları: Le Moniteur Oriental Örneği” Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi C.VI, S. 9, (2020), 81-102.
• https.//hayalleme.com. (Erişim Tarihi: 5 Ekim 2024)
• https://www.aa.com.tr/tr/kultur-sanat/tunuslu-hayreddin-pasa-konagi-anit-eser-olarak-kabul- edildi. (Erişim Tarihi: 15 Mayıs 2025)
• İgüs, Esma ve Pınar Bolel Koç: “MSGSÜ İstanbul Resim Heykel Müzesi Arşivi Leyla Turgut Terekesi Fotoğraflarıyla Hariciye Nezareti (Tevfik Paşa) Konağı”, MSGSÜ Sosyal Bilimler, S. 3, (2011), 65-76.
• İnal, İbnülemin Mahmut Kemal: Son Sadrazamlar, 4. Baskı, C. III ve IV, İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1969.
• İrtem, Süleyman Kâni: Sultan Abdülhamid ve Yıldız Kamarillası, haz. Osman Selim Kocahanoğlu, C. II, İstanbul: Temel Yayınları, 2003.
• Kuneralp Sinan: Son Dönem Osmanlı Erkânı ve Ricali (1839-1922), İstanbul: İsis Yayıncılık, 1999. Orman, İsmail: “Konak” DİA, C. XXIX, 2002, 159-161.
• Polat, Hatice: Mülkiye Baytar Mektebi (1894-1922), (Yüksek Lisans Tezi) Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Anabilim Dalı Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı, 2013.
• Sunay, Serap: “Bir Sadrazam Konağının Değişimi ve Dönüşümü: Mercan'da Âli Paşa Konağı”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXXV. S. 1, (2020), 261-296.
• Şehsuvaroğlu, Haluk Y: “İstanbul Konaklarına Dair,” Cumhuriyet, 29 Eylül 1957, 2.