II. Mahmud’un Medine’de Kurduğu Mahmudiye Medresesi ve Kütüphanesi

Yıl 2025, Cilt: 7 Sayı: 8, 527 - 553, 27.12.2025

Tahsin Hazırbulan

https://doi.org/10.59054/hed.1657917

Öz

II. Mahmud (1808‑1839), Osmanlı Devleti'nin yenileşme döneminde önemli bir figür olarak hem siyasi hem de kültürel alanda izler bırakmıştır. Onun Medine'deki imar çalışmaları, hem dinî hem de ilmî hayatı canlandırmayı amaçlayan projelerdir. II. Mahmud, Medine'de inşa ettirdiği medrese ile bölgede eğitim ve öğretimin gelişmesine katkıda bulunmuştur. Bu medrese, İslami ilimlerin öğretildiği bir merkez olarak hizmet vermiş ve bölge halkının yanı sıra farklı coğrafyalardan gelen öğrenciler için de bir çekim merkezi hâline gelmiştir. Medresenin yanında kurulan kütüphane ise dönemin önemli eserlerini bünyesinde arındıran bir ilim hazinesi olmuştur. Kütüphane, hem öğrenciler hem de araştırmacılar için zengin bir kaynak sunmuştur. Kütüphaneye bağışlanan vakıf kitaplar, II. Mahmud'un ilme ve kültüre verdiği önemi göstermektedir. Bu kitaplar arasında tefsir, hadis, fıkıh, tarih ve edebiyat gibi çeşitli alanlara ait eserler bulunmaktadır. Vakıf kitaplar, sadece kütüphanenin zenginleşmesini sağlamakla kalmamış, aynı zamanda ilmî mirasın korunmasına ve gelecek nesillere aktarılmasına da katkıda bulunmuştur. Arşiv belgeleri ışığında, II. Mahmud'un Medine'deki bu imar faaliyetlerinin bölgenin dinî ve kültürel hayatına önemli etkileri olduğu görülmektedir. Bu çalışmada, II. Mahmud'un Medine'de gerçekleştirdiği imar faaliyetleri arasında yer alan medrese, kütüphane ve kütüphaneye bağışlanan vakıf kitaplar ele alınmaktadır.

Anahtar Kelimeler

II. Mahmud , Medine , Medrese , Kütüphanesi , Vakıf

Mahmudiye Madrasa and Library Founded by Mahmud II in Medina

Öz

Mahmud II (1808‑1839), as an important figure in the renewal period of the Ottoman Empire, left his mark in both political and cultural fields. His reconstruction works in Medina were projects aimed at revitalising both religious and scientific life. Mahmud II contributed to the development of education and training in the region with the madrasah he built in Medina. This madrasah served as a centre where Islamic sciences were taught and became a centre of attraction for the people of the region as well as students from different geographies. The library, which was established next to the madrasah, has been a treasure of knowledge that contains important works of the period. The library provided a rich resource for both students and researchers. The foundation books donated to the library show the importance Mahmud II attached to science and culture. These books include works from various fields such as tafsir, hadith, fiqh, history and literature. The foundation books not only enriched the library, but also contributed to the preservation and transmission of the scholarly heritage to future generations. In the light of archival documents, it is seen that Mahmud II’s construction activities in Medina had a significant impact on the religious and cultural life of the region. In this study, the madrasah and the library, which are among the construction activities of Mahmud II in Medina, and the foundation books donated to the library are discussed.

Anahtar Kelimeler

Mahmud II , Medina , Madrasa , Library , Foundation

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Ali Emiri Sultan Mahmud II, (AE.SMHD.II.) 123/10132. Bâb‑ı Âli Evrak Odası Evrakı, (BEO).1592/119394. Evkâf Defterleri, (EV.d) 12063. Hatt‑ı Hümâyun, (HAT) 342/19557‑A, 548/27097, 553/27345, 597/29316, 1301/50671. İrâde Dâhiliye, (İ.DH) 384/25341, 480/32335, 592/41207. İrâde Hususi, (İ.HUS) 85/126 İrâde Meclis‑i Vâlâ, (İ.MVL) 95/11972, 137/3762. Mabeyn İrâde, (MB.İ) 89/123 Meclis‑i Vâlâ Evrakı, (MVL) 339/49 Sadâret Mektûbî Kalemi Umum Vilâyât Evrak, (A.MKT.UM) 308/97 Sadâret Müteferrik Evrakı, (A.M) 20/11. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi evrakı; (TSMA.e) 598/112.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA.d.) VGMA.d. 634.
• Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi (TSMK) Medine Kitaplığı Medine, 289, 448, 459, 465.
• Araştırma Eserleri Akgündüz, Ahmet: İslam Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, İstanbul: OSAV Yayın ları, 1996. An’am Mohamed Osman Elkabashı: Osmanlı Medinesi: XVI. YY'da Mukaddes Bir Şehrin İdarî, Sosyal ve Ekonomik Yapısı (Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006.
• Artuk, İbrahim: “Zer‑i Mahbûb”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 44, 2013, s. 281‑282.
• Aşkî Mustafa Efendi: Ta‘tirü Ercai'd‑devleti'l‑Mecdiyye Bi‑Tîbi Ahbâri Beledi Hayri‘l‑Beriyye III. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Ktp. TY. 1490.
• Atalar, Münir: Osmanlı Devleti'nde Surre‑i Hümâyûn ve Surre Alayları, Ankara: DİB Yayınları, 2015.
• Baktır, Mustafa: “Suffe”, DİA, 27, 2009, s. 469‑470.
• Bilge, Mustafa L.: “Dir‘iye”, DİA, 9, 1994, s. 374‑375.
• Buzpınar, Ş. Tufan: “Surre”, DİA, 39, 2009, s. 567‑569.
• Büyükkara, Muhammed Ali: “Vehhâbîlik”, DİA, 42, 2012, s. 611‑615.
• Cerrahoğlu, İsmail: ‘“Şeyhülİslam Arif Hikmet ve Medine‑i Münevvere'de Kurduğu Kütüphane”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XXX, (1988), s. 111‑129.
• Düzdağ, M. Ertuğrul: Üstad Ali Ulvi Kurucu Hatıralar 2. İzmir: Kaynak Yayınları, 2008.
• Erünsal, İsmail E.: “24 Nisan 1326 (7 Mayıs 1910) Tarihli Rapora Göre XX. Asrın Başlarında Medine Kütüphaneleri”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 47 (2021), s. 175‑195.
• Erünsal, İsmail E.: Türk Kütüphaneleri Tarihi II, Ankara: Atatürk Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayını, 1991.
• Erünsal, İsmail E.: Osmanlı Kültür Tarihinin Bilinmeyenleri, İstanbul: Timaş Yayınları, 2014.
• Eyüb Sabri Paşa: Mir’âtü'l‑Haremeyn: Mir’ât‑ı Mekke, Haz. Ömer Faruk Can, İstanbul: Türkiye Yaz ma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2018.
• Gökduman, Ahmet: Medine Medreseleri (Yüksek Lisans Tezi), Topkapı Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, İstanbul 2023.
• Gölcük, Şerafettin: Metin Yurdagür, “Gelenbevî”, DİA, 13, 1996, s. 552‑553.
• Gözütok, Şakir, “Resulullah (s.a.s) Döneminde İlköğretim Kurumları ve İşlevleri”, Dinî Araştırmalar, C. 1, s. 2, 1998, s. 165‑198.
• Güler, Mustafa: Osmanlı Devleti'nde Haremeyn Vakıfları (16. ve 17. Yüzyıllar), İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2011.
• Hicaz Vilâyet Salnâmesi, 1301, 1303, 1305, 1306, 1309.
• Işık, Emin: “En‘âm Suresi”, DİA, 11, 1995, s. 169‑170.
• Kandemir, M. Yaşar: “el‑Câmiu's‑Sahîh”, DİA, 7, 1993, s. 114‑123.
• Kara, Nuran: Vamık Şükrü Efendi'nin Evkâf‑ı Ümem Tarihi Adlı Eserinde Haremeyn Vakıfları (Transkripsiyon ve Değerlendirme) (Yüksek Lisans Tezi), Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2022.
• Karlığa, Bekir: “Kâdı Mîr Meybüdî”, DİA, 24, 2001, s. 118‑119.
• Kur’ân‑ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli, Haz. Hayrettin Karaman vd. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2018.
• Kurşun, Zekeriya: Necid ve Hasa'da Osmanlı Hâkimiyeti Vehhâbî Hareketi ve Suud Devleti'nin Ortaya Çıkışı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2025.
• Küçükaşcı, Sabri: “Medine”, DİA, 28, 2003, s. 311‑318.
• Muhammed el‑Emîn el‑Mekkî, Osmanlı Padişahlarının Haremeyn Hizmetleri, İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2009.
• Sarı, Ali: Medine'de Osmanlı Dinî İmar Faaliyetleri: Mescid‑i Nebevî Örneği (1818‑1861), İstanbul: (Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2012.
• Soydemir, Fatma: Sultan II. Mahmud Han Vakfı'ndan Hâc Yolu ve Hicaz'a Dağıtılan Yardımlar, İstanbul: (Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2007.
• Söylemez, M. Mahfuz: “İslamın Erken Döneminde Eğitim ve Öğretim Faaliyetleri”, Dinî Araştırmalar, C. 5, s. 13, 2002, s. 57‑80.
• Şentürk, Abdulmecid: Medine'nin Son Emanetleri, Fahreddin Paşa'nın Yağmadan Kurtardığı Teberrükât Eşyası, Kutsal Emanetler ve Fahreddin Paşa Kitabı. İstanbul: Şekil Ofset, 2017.
• Şentürk, Abdülmecid. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Medine Kitaplığı Ayrıntılı Kataloğu. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, Uzmanlık Tezi, 2018.
• Türkel, Rifat: Vehhâbîlik ve Arka Planı (Başlangıçtan II. Suud Devleti'ne Kadar). İzmir: (Doktora Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı: Mekke‑i Mükerreme Emirleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2021.
• Yavuz, Yusuf Şevki: “Beyzâvî”, DİA, 6, 1992, s. 100‑103.