İcâre‑i Nefis: XV. Yüzyıl Bursa'sında Hizmet Akdi Uygulaması ve Hukuki Tahlili

Yıl 2025, Cilt: 7 Sayı: 8, 443 - 469, 27.12.2025

Habibullah Habib

https://doi.org/10.59054/hed.1739123

Öz

Bu makalede, İslam dünyasının günümüze ulaşan en erken tarihli yegâne sicil koleksiyonu olan XV. yüzyıl Bursa kadı sicillerinden hareketle hizmet akdinin Bursa'daki uygulamalarının incelenmesi hedeflenmiştir. Çalışma kapsamında, incelenen yüzyıla ait toplam 19 kadı sicili arasından belirli kriterler doğrultusunda seçilen 5 sicil üzerinden, Osmanlı'nın bilinen en erken sicili olan 1455‑1456 tarihli Bursa sicilinden başlayarak XV. yüzyılın sonuna kadar olan dönem analiz edilmiştir. İlgili sicillerde hizmet akdi ile ilgili tespit edilen kayıtların muhtevasından hareketle söz konusu akdin XV. asırda Osmanlı Bursa'sında uygulama şekli, ne tür hizmetlerde işçi ve işveren arasında sözleşme yapılıp sicillere kaydedildiği ve kaydedilen hizmet akitlerinin bağlayıcılığı ile ilgili sağladığı güvence değerlendirilmiştir. Bunlarla birlikte araştırılan dönemde Bursa'da erkek, kadın, çocuk ve köle‑cariye iş gücünün ücretleri ve istihdam alanları da incelenmiştir. İnceleme sonucunda elde edilen bulguların sosyal, ekonomik ve kültürel boyutlarıyla hukuki tahlili yapılmıştır. Bursa'nın, Osmanlı'ya ait günümüze ulaşan en erken tarihli kadı sicillerini barındırması, söz konusu sicilleri kapsayan dönemde şehrin önemli bir ticaret ve sanayi merkezi hâline gelmesi, buna bağlı olarak artan iş gücü talebi ve özellikle dokumacılık sektöründeki canlılık, bu çalışmada Bursa'nın tercih dilmesinde belirleyici faktörler olmuştur.

Anahtar Kelimeler

İcâre-i Nefis , Hizmet Akdi , Osmanlı Devleti , XV. Asır , Bursa Sicili

Ijārah al-Nafs: The Practice of Service Contracts and Legal Analysis in Fifteenth-Century Bursa

Öz

This article aims to examine the practice of the service contract (aqd al‑hidmat) in Bursa by drawing upon the qadi court records (sijillat) of the 15th century, which constitute the earliest surviving collection of judicial registers in the Islamic world. Within the scope of this study, the period from the earliest known Ottoman court register dated 1455‑1456 and recorded in Bursa to the end of the 15th century has been analyzed based on five court registers selected from a total of nineteen registers belonging to the century in question, in accordance with specific criteria. Based on the content of the entries concerning service contracts identified in these records, the study evaluates how such contracts were practiced in 15th‑century Ottoman Bursa, the types of services for which contracts between employers and employees were drawn up and recorded in the registers, as well as the extent to which these registered contracts provided binding legal security. In addition, the wages and fields of employment of men, women, children, and slaves/concubines in Bursa during the period under study were also investigated. The findings derived from this examination were subjected to legal analysis in their social, economic, and cultural dimensions. The choice of Bursa as the focus of this study was determined by several factors: the city’s possession of the earliest surviving Ottoman qadi egisters, its transformation during the relevant century into a major center of trade and industry, the growing demand for labor, and the vibrancy of the textile sector in particular.

Anahtar Kelimeler

Ijārah al-Nafs , Service Contract , Ottoman Empire , Fifteenth Century , Bursa Court Registers

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları: Millî Kütüphane Bursa Kadı Sicilleri (BKS) A‑199 (Muharrem 860 ‑ Rebiulâhir 913 / Aralık 1455 ‑ Ağustos 1507) A‑03 (Safer 883 ‑ Muharrem 886 / Mayıs 1478 ‑ Mart 1481) A‑04 (Muharrem 889 ‑ Zilhicce 890 / Ocak 1484 ‑ Ocak 1486) A‑05 (Muharrem 891 ‑ Zilhicce 892 / Ocak 1486 ‑ Aralık 1487) A‑26 (Muharrem 901 ‑ Zilhicce 901 / Eylül 1495 ‑ Eylül 1496)
• Tez, Makale ve Kitaplar Alkan, Nilüfer: Bursa'da İpek Üretim ve Ticaretinin Doğu Ülkeleri İle Olan İlişkisi (15‑16. YY.LAR), (Yük sek Lisans Tezi), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2005.
• Araz, Yunus: ‘“İslam Hukuku Açısından Menfaat ve Menfaat İçerikli Bazı Tasarruflar”, İlahiyat Tetkikleri Dergisi (İLTED), S. 46 (2016), 81‑129.
• Atay, Hüseyin: İslâm'da İşçi‑İşveren İlişkileri, Ankara: Kısmet Matbaası, 1979.
• Aykanat, Mehmet: “Mecelle'de İş Sözleşmesi”, Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler Dergisi, S. 47 (2015), 53‑62.
• Bardakoğlu, Ali: “Hizmet (İş) Akdinin Yapılması ve Uygulanması”, Mukayeseli Hukuk ve Uygulama Açısından İşçi‑İşveren Münasebetleri, yay. haz. Sabri Orman‑İsmail Kurt‑Tevfik Özek, İstanbul: İlmî Neşriyat, 1990.
• Bardakoğlu, Ali “İcâre”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C. 21, 2000, s. 379‑388.
• Bardakoğlu, Ali “İslâm Hukukunda İşçi ve İşveren Münasebeti”, İslâm'da Emek ve İşçi‑İşveren Münasebetleri, İstanbul: Ensar Neşriyat, 1986.
• Çizakça, Murat: “XIV‑XIX. Yüzyıllar Arasında Bursa İpekçiliği”, Bir Masaldı Bursa, ed. Engin Yenal, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1996.
• Dalsar, Fahri: Türk Sanayi ve Ticaret Tarihinde Bursa'da İpekçilik, İstanbul: Sermet Matbaası, 1960. Dalsar, Fahri: “XVI. Asırda Bursa'da İşçiler Bürosu”, Bir Masaldı Bursa, ed. Engin Yenal, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1996.
• Damad Efendi, Abdurrahman Şeyhîzâde: Mecmaü'l‑enhur fî şerhi Mülteka'l‑ebhur, thk. Halil İmran Mansur, C. 3, Beyrut: Dârü'l‑Kütübi'l‑İlmiyye, 1998.
• Erdem, Suat: ‘“İslam Hukukunda Çalışanların Hakları”, Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 15, S. 15 (2019), 13‑42.
• Ergenç, Özer: “Payitaht Bursa'da Yaşama Sanatı”, Payitaht Bursa'da Kültür ve Sanat Sempozyum: Sempozyum Kitabı (07‑08 Nisan 2006, Bursa), ed. Cafer Çiftçi, Bursa: Osmangazi Belediyesi Yayınları, 2006.
• Ergenç, Özer: XVI. Yüzyıl Sonlarında Bursa, 2. baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• Faroqhi, Suraiya: Osmanlı'da Kentler ve Kentliler, Çev. Neyyir Kalaycıoğlu, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1993.
• Gedikli, Fethi: “Galata Şer‘iyye Sicillerinde Hizmet Sözleşmesine Dair Belgeler”, Çerçeve Dergisi, 3, S. 10 (1994), 40‑41.
• Günay, Nilüfer Alkan: “Nefsini İcâre Etmek: 16. Yüzyılın İkinci Yarısında İşçi ve İşveren Arasında Hizmet Sözleşmeleri”, Sultan II. Selim Dönemi ve Bursa, Bursa: Osmangazi Belediyesi Yayınları, 2020. Habib, Habibullah: “Osmanlı Hukukunda Bürokratik Geleneğin Tesisi: Bursa Kadılığı ve Kadı Sicillerinin Oluşumu”, Kadim Dergisi, S. 7 (2024), 157‑175.
• Habib, Habibullah: Osmanlı Hukukunda Finans Temin Yöntemleri: XV‑XVI. Asır Bursa Şer‘iyye Sicilleri Örneği, (Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2023.
• Halebî, İbrahim: Mülteka'l‑ebhur, thk. Vehbi Süleyman Gaveci Elbanî, C. 2, Beyrut: Müessese tü'r‑Risâle, 1409. Heyet: Mecelle‑i Ahkâm‑ı Adliyye, Dersaâdet: Matbaa‑i Osmaniye, 1308.
• İbn Melek, İzzeddin Abdüllatif b. Abdülazîz: Şerhü'l‑vikâye, thk. Bedr b. Nâsir b. Muşerra‘ es‑Sâbî‘î, C. 3, Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2021.
• İnalcık, Halil: “15. Asır Türkiye İktisadî ve İctimaî Tarihi Kaynakları”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 15, S. 1‑4 (1953), 51‑75.
• İnalcık, Halil: “Bursa I.: XV. Asır Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar”, Belleten, 24, S. 93 (1960), 45‑102.
• İnalcık, Halil: Devlet‑i Aliyye: Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar ‑ 1, 33. baskı, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2009.
• İnalcık, Halil: “Türkiye'nin Tekstil Tarihçesi Üzerine Notlar”, Bir Masaldı Bursa, ed. Engin Yenal, çev. Doğan Şahiner, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1996.
• Kaplan, Cemaleddin: İslâm'da İşçi ve İşveren Münasebetleri, 2. baskı, Ankara: Türkiye Din Görevlileri Federasyonu Yayınları, 1972.
• Karaman, Hayredddin: İslâm'da İşçi‑İşveren Münasebetleri, İstanbul: Marifet Yayınları, 1981. Kâsânî, Alâüddin: Bedâiu's‑Sanâi‘, 2. baskı, C. 7, Beyrut: Dârü'l‑Kitâbi'l‑Arabî, 1982.
• Kayar, Mehmet Sedik: İslam Hukukunda İcâre Akdi, (Yüksek Lisans Tezi), Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011.
• Kudûrî, Ebü'l‑Hüseyin Ahmed b. Ebî Bekr Muhammed: el‑Muhtasarü'l‑Kudûrî, Karaçi: İdâretü'l‑Kur’ân ve'l‑Ulûmu'l‑İslâmiyye, 2001.
• Mergînânî, Burhaneddin: el‑Hidâye Şerhu Bidâyeti'l‑Mübtedi, thk. Naim Eşref Nur Ahmed, C. 8, Karaçi: İdâretü'l‑Kur’ân ve'l‑Ulûmu'l‑İslâmiyye, 1996.
• Molla Hüsrev: Dürerü'l‑Hükkâm fî‑Şerhi Gureri'l‑Ahkâm, C. 3, İstanbul: Harf İlmi Araştırma ve Geliştirme Merkezi, 2022.
• Öztürk, Abdülvehhab: ‘“İslâm'da İşçi ve İşveren Münasebetleri”, İslâm'da Emek ve İşçi‑İşveren Münasebetleri, İstanbul: Ensar Neşriyat, 1986.
• Sahillioğlu, Halil: “On Beşinci Yüzyıl Sonunda Bursa'da İş ve Sanayi Hayatı: Kölelikten Patronluğa”, Conference paper presented de Bibliotheque de I’Institut Français D’etudes Anatoliennes D’Istanbul, Memorial Ömer Lütfü Barkan XXVIII, Paris, 1980.
• Sahillioğlu, Halil: “Onbeşinci Yüzyıl Sonunda Bursa'da Dokumacı Köleler”, Atatürk Konferansları VIII, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1983.
• Sahillioğlu, Halil: “Onbeşinci Yüzyılın Sonu İle Onaltıncı Yüzyılın Başında Bursa'da Kölelerin Sosyal ve Ekonomik Hayattaki Yeri”, Conference paper presented de Conference on the Economic History of the Near East, Princeton Üniversitesi, 1974.
• Şafak, Ali: “Mukayeseli Hukukta Ücret Politikası”, İslâm'da Emek ve İşçi‑İşveren Münasebetleri, İstanbul: Ensar Neşriyat, 1986.
• Şakfa’, Muhammed Fehr: İslâm'da İş Ahkâmı ve İşçi Hakları, çev. İhsan Toksarı, İstanbul: Nida Yayınevi, 1968.
• Şeyh Bedreddin: et‑Teshîl Şerhu Letâifi'l‑İşârât, 2. baskı, thk. Mustafa Bülent Dadaş, C. 3, İstanbul: İSAM Yayınları, 2021.
• Üsrûşenî, Ebü'l‑Feth Mecdüddin: Câmiu Ahkâmi's‑Sıgâr, Taşkent: Dârü'ş‑Şark li'n‑Neşr ve't‑Tabâ‘a, 2013.
• Yeniçeri, Celal: “İslâm'da Emek ve Karşılığı”, İslâm'da Emek ve İşçi‑İşveren Münasebetleri, İstanbul: Ensar Neşriyat, 1986.