Bursa Şer‘iyye Sicillerinde Cariye ve Azatlı Kadınlar (1456‑1512): Azat Edilme Süreçleri ve Osmanlı Toplumundaki Yansımaları

Yıl 2025, Cilt: 7 Sayı: 8, 471 - 500, 27.12.2025

Şule İyigönül Atasağun

https://doi.org/10.59054/hed.1746998

Öz

Bu makale, XV. yüzyıl Bursa’sındaki cariye nüfusunu merkeze alarak Osmanlı toplumunda kölelik kurumunun sosyo-ekonomik ve hukuki boyutlarını mikro tarihçilik perspektifiyle incelemektedir. Bursa şerʻiyye sicillerinde yer alan kayıtlar, cariyelerin sadece bir mülkiyet unsuru olarak değil, şehir toplumunun sosyal ve ekonomik hayatına dâhil bireyler olarak varlık gösterdiklerini ortaya koymaktadır. Çalışma, cariyelerin azat edilme pratiklerini, cariye-efendi ilişkisinin hukuki çerçevesini ve azatlı kadınların hukuki imkanlardan yararlanma, mahkemeyi kullanma pratiklerini örneklerle ele almaktadır. Ayrıca bu kadınların hac ibadeti, vakıf kurma, vasiyette bulunma, seyahat etme ve ticaret faaliyetlerindeki varlıkları belgelenerek, hareket alanları değerlendirilmektedir. Bulgular, erken dönem Osmanlı Bursa’sında cariyelerin edilgen konumdan ziyade hukuki bilinç sahibi ve sosyo-ekonomik hayata aktif olarak katılan aktörler olduğunu göstermekte; çalışma bu yönüyle erken dönem Osmanlı dönemi kadın tarihi ve kölelik kurumuna ilişkin literatüre yeni bir katkı sunmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Cariye , Köle , Osmanlı Kadın , Azat etme , Bursa

Concubines and Freed Women in the Bursa Sharia Court Records (1456-1512): Manumission Processes and Their Reflections in Ottoman Society

Öz

This article examines the socio-economic and legal dimensions of slavery in Ottoman society, focusing on the concubine regime in Bursa in the 15th century, from a microhistorical perspective. Records in Bursa's court records reveal that concubines existed not merely as property but as individuals within the social and economic activities of the city. The study examines the practices of freeing concubines, the legal framework of the concubine-master relationship, and the freed women's access to legal opportunities and access to courts, with examples. Furthermore, the presence of these women in pilgrimages, foundations, the absence of wills, travel, and commercial activities is documented, and their spheres of influence are assessed. The findings demonstrate that concubines in early Ottoman Bursa were freed, free legal and economic owners, and actively participating in the socio-economic landscape. This section of the study contributes to the literature on women's history and the institution of slavery in the early Ottoman period.

Anahtar Kelimeler

Concubine , Freed Concubine , Slave , Ottoman Woman , Freeing , Bursa

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Meşihat Bursa Şer‘iyye Sicilleri: BOA, MŞH.ŞSC.d., Bursa (2458), A/3 (883‑886 / 1478‑1481) BOA, MŞH.ŞSC.d., Bursa (2459), A/4 (889‑890 / 1484‑1485) BOA, MŞH.ŞSC.d., Bursa (2460), A/5 (891‑892 / 1486‑1487) BOA, MŞH.ŞSC.d., Bursa (2464), A/8 (896‑897 / 1491‑1492) BOA, MŞH.ŞSC.d., Bursa (2475), A/19 (904 / 1498‑1499) BOA, MŞH.ŞSC.d., Bursa (2476), A/20 (915‑917 / 1509‑1512) BOA, MŞH.ŞSC.d., Bursa (2655), A/199 (859‑860 / 1455‑1456)
• Ahıshalı, Recep: “Muhzır”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C. 31, 2020, 85‑86. Arı, Abdüsselam: “Vasiyet”, DİA,, C. 42, 2012, 552‑555.
• Aydın, M. Akif ve Muhammed Hamidullah: “Köle”, DİA, C. 26, 2002, 237‑246.
• Bilmen, Ömer Nasuhi: Hukuk‑ı İslâmiyye ve Istılahat‑ı Fıkhiyye Kamusu, C. 4, İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1969.
• Erdem, Y. Hakan: Osmanlıda Köleliğin Sonu 1800‑1909, çev. Bahar Tırnakcı, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2004.
• Engin, Nihat: “Köle (Osmanlılar'da Kölelik)”, DİA, C. 26, 2002, 246‑248.
• Erünsal, İsmail E: Yirmi İki Mürekkep Damlası, İstanbul: Timaş Yayınları, 2021.
• Faroqhi, Suraiya: Hacılar ve Sultanlar Osmanlı Döneminde Hac (1517‑1638), çev. Gül Çağalı Güven, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995.
• Faroqhi, Suraiya: “Loncalar Dışındaki İşçiler: Gezgin Tüccarlar, Kadınlar ve Köleler”, Osmanlı
• İmparatorluğu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (1600‑1914), ed. Halil İnalcık, Donald Quataert, C. 2., İstanbul: Eren Yayınları, 2004, 718‑728.
• Faroqhi, Suraiya: “Köle Pazarından Arafat'a: XV. Yüzyıl Sonunda Bursalı Kadınların Yaşamöyküleri”, Osmanlı Dünyasında Üretmek, Pazarlamak, Yaşamak, çev. Gül Çağalı Güven, Özgür Türesay, İstanbul :Yapı Kredi Yayınları, 2004, 219‑236.
• Fendoğlu, Hasan Tahsin: İslâm ve Osmanlı Hukukunda Kölelik ve Câriyelik‑Kamu Hukuku Açısından Mukayeseli Bir İnceleme, İstanbul: Beyan Yayınları, 1996.
• Genç, Mehmet: Osmanlı İmparatorluğu'nda Devlet ve Ekonomi, İstanbul: Ötüken Yayınevi, 2000. Halaçoğlu, Yusuf: “Menzil”, DİA, C. 29, 2004, 159‑161.
• Işkın, Ege: “XVI. Yüzyılda Bi̇r Osmanlı Yerleşiminde Kölelik: Üsküdar Örneği̇”, (Yüksek Lisans Tezi), Bahçeşehir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• İnalcık, Halil: ‘“Capital Formation in the Ottoman Empire”, The Journal of Economic History, S. 29, (1969), 97‑140.
• İnalcık, Halil: “Filori”, DİA, C. 12, 1996, 106‑107.
• İnalcık, Halil: “Servile Labour in Ottoman Empire”, The Mutual Effects of Islamic and Judeo‑Christian Worlds: The East European Pattern, ed. Ascher, A., Halasi‑Kuhn T. & Kiraly B. K., Columbia University, 1979, 25‑52.
• İyigönül Atasağun, Şule: “17. Yüzyıl İstanbul Kadınlarının Terekelerine Göre Bir Servet Unsuru Olarak Köle (1656‑1676 )”, Medeniyet Kültürel Araştırmalar Belleteni III, C. 3, S. 5, (2023), 12‑33.
• Karadeniz, Ümran: “XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında Ayasofya Çevresinde Köle ve Cariyelerin Yaşamları”, Hagia Sophia 3. International Conference On Multidisiplinary Scientific Studies‑2021, ed. Faruk Dündar‑Zhandos Alimgerey, İstanbul: İksad Uluslararası Yayınevi, 2021.
• Karataş, Ali İhsan: “Bursa Şer‘iyye Sicilleri Işığında Osmanlı Devleti'nde Köleliğe Bir Bakış”, İslâm San‘at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi (İstem), S. 9, 2007, 135‑162.
• Kütükoğlu, Mübahat: “Mürur Tezkiresi”, DİA, C. 32, 2006, 60‑61.
• Sahillioğlu, Halil: “XV. Yüzyıl Sonunda Bursa'da İş ve Sanayi Hayatı: Kölelikten Patronluğa”, Memorial Ömer Lütfi Barkan, Paris: Bibliotheque Del’Institut Françaıs D’etudes Anatoliennes D’Istanbul, 1980, 179‑88.
• Sahillioğlu, Halil: “Onbeşinci Yüzyılda Bursa'da Dokumacı Köleler”, Atatürk Konferansları 1975‑76, C. 8. Ankara: TTK, 1983, 217‑229.
• Sahillioğlu, Halil: “15. Yüzyılın Sonu ile 16. Yüzyılın Başında Bursa'da Kölelerin Sosyal ve Ekonomik Hayattaki Yeri”, Ortadoğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) Gelişme Dergisi, Özel Sayı, (1979‑80), 67‑138.
• Sak, İzzet: “Konya'da Köleler (16. yüzyıl sonu‑17.yüzyıl başı)”, Osmanlı Araştırmaları Dergisi 9, (1989), 159‑197.
• Sak, İzzet: Şer‘iyye Sicillerine Göre Sosyal ve Ekonomik Hayatta Köleler (17. ve 18. Yüzyıllar), (Doktora Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1992.
• Seng, Yvonne J: “A Liminal State: Slavery in the Sixteenth Century Istanbul”, A Liminal State: Slavery in the Sixteenth Century Istanbul, ed. Shaun Elizabeth Marmon, Princeton University Press, 1989.
• Seng, Yvonne J: The Üsküdar Estates (Tereke) as Records of Everyday Life in an Ottoman Town, 1521‑1524. (Doktora Tezi), University of Chicago, 1991.
• Taneri, Aydın: “Hadım”, DİA, C. 15, 1997, 1‑3.
• Toledano, Ehud R.: Osmanlı Köle Ticareti 1840‑1890, çev. Y. Hakan Erdem, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1994.
• Zilfi, Madeline: Osmanlı İmparatorluğu'nda Kölelik ve Kadınlar (1700‑ 840), çev. Ebru Kılıç, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2020.
• https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir
• https://hadislerleislam.diyanet.gov.tr/sayfa.php?CILT=5&SAYFA=346