Vigilance on the Frontier During the Ottoman–Safavid War of 1603–1618: Erzurum

Yıl 2025, Cilt: 7 Sayı: 8, 661 - 688, 27.12.2025

Volkan Çeribaş

https://doi.org/10.59054/hed.1777517

Öz

Interest in the serhad of the Ottoman Empire has increased considerably in recent years. However, the overwhelming majority of this interest has centered on the western frontier region of the state. The eastern side, especially the Safavid borderlands, has been largely ignored. The defense strategy of the eastern frontier, the functions of the fortresses and cities in the frontier in this defense strategy, their logistical importance, and the information on the personnel and ammunition in the frontier have generally been the subject of very few studies. Our aim is to contribute to these few studies with a new discourse. In this context, this study aims to outline the defense strategy of the eastern frontier through Erzurum, which ensured the security of north-eastern part of Anatolia, during a period of warfare when lands changed hands very rapidly (1603-1618). The study primarily concentrates on the strategic function of Erzurum, the fortification of the Erzurum Fortress, and the numbers of troops and military supplies stationed there. The research is grounded in archival documents, particularly the mühimme (imperial council registers), masraf (expense), and mevacib (salary) registers. Additional sources include other registers, miscellaneous archival records, chronicles, and secondary sources.

Anahtar Kelimeler

Serhad , Fortress , Erzurum , Ottoman-Safavid , War

1603-1618 Osmanlı-Safevi Savaşı Sırasında Serhadde Teyakkuz: Erzurum

Öz

Osmanlı Devleti’nin serhad bölge ve kaleleriyle ilgili yayınlar son yıllarda hayli artmıştır. Ancak bu ilginin ezici çoğunluğu devletin batı hudut bölgesinde toplanmıştır. Doğu tarafı, özellikle Safevi sınır boyları bir ölçüde göz ardı edilmiştir. Doğu sınırındaki savunma stratejisi, serhaddeki kale ve şehirlerin bu savunma stratejisindeki fonksiyonları, lojistik anlamdaki önemleri ve kalelerde bulunan nefer-mühimmat bilgileri genel itibarıyla batı tarafına nispetle daha az çalışmanın konusunu şekillendirmiştir. Amacımız görece az sayıdaki bu çalışmalara yeni bir söylemle katkıda bulunmaktır. Bu bağlamda elinizdeki çalışma; Anadolu’nun özellikle kuzey-doğu tarafının emniyetini sağlayan Erzurum üzerinden, toprakların çok hızlı el değiştirdiği bir savaş döneminde (1603-1618), doğu serhaddinin savunma stratejisinin ana hattını çizmeyi amaçlar. Savunma stratejisinde Erzurum’un fonksiyonu, Erzurum Kalesi’nin tahkimatı, nefer ve mühimmat sayısı çalışmanın ana gövdesini oluşturur. Mühimme, masraf ve mevacib defterlerinin merkezde olduğu arşiv belgeleri çalışmanın temel kaynaklarıdır. Başka birtakım defterlere ve müteferrik kayıtlara, kronikler ve ikincil kaynaklara da başvurulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Serhad , Kale , Erzurum , Osmanlı-Safevi , Savaş

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) Ali Emirî, I. Ahmed, (AE.SAMD.I) Ali Emirî, III. Ahmed, (AE.SAMD.III) Ali Emirî, III. Mustafa (AE.SMST.III.) Bâb‑ı Âsafî, Ruus Kalemi Defterleri (A.RSK.d.), 1483. Bâb‑ı Defterî, Anadolu Muhasebesi Defterleri (D.AMH.d), 24521. Baş Muhasebe Kalemi, Erzurum Hazinesi Defterleri (D.BŞM.ERH.d.), 16805. Cevdet, Askeriye, (C.AS.) İbnülemin, Askeriye, (İE.AS) Maliyeden Müdevver Defterler (MAD.d), 307, 3778, 4845, 5538, 5568, 6149, 6358, 6495, 6709, 6724, 6823, 7164, 7174, 7343, 12808. Bâb‑ı Âsafî Divan‑ı Hümâyûn Sicilleri, Mühimme Defterleri (A.DVNS.MHM.d), 6, 8, 10, 11, 30, 32, 52, 78, 79, 87.
• Afyoncu, Erhan: "Mevâcib”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 29, 2004, s. 418‑420.
• Agoston, Gabor: “A Flexible Empire: Authority and its Limits on the Ottoman Frontiers”, Ottoman Borderlands: Issues, Personalities and Political Changes, Edt. Kemal H. Karpat‑Robert W. Zens, Madison: The University of Wisconsin Press, 2003.
• Agoston, Gabor: Barut, Top ve Tüfek: Osmanlı İmparatorluğu'nda Askerî Güç ve Silah Sanayisi, çev. Kahraman Şakul, İstanbul: Ketebe Yayınları, 2023.
• Agoston, Gabor: Osmanlı'da Savaş ve Serhad, çev. Kahraman Şakul, İstanbul: Timaş Yayınları, 2013. Akdağ, Mustafa: Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası: Celâlî İsyanları, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2017.
• Akto, Deniz Armağan: Ottoman Fortresses and Garrisons in the Hungarian and the Eastern Frontiers (1578‑1664), (Yüksek Lisans Tezi), Orta Doğu Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• Aydın, Dündar: Erzurum Beylerbeyiliği ve Teşkilatı‑Kuruluş ve Genişleme Devri (1535‑1566), Ankara: TTK Yayınları, 1998.
• Batmaz, Eftal Şükrü: Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Anadolu'da Kalelerin İdari ve Askeri Fonksiyonları (1550‑1750), (Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1989.
• Börekçi, Günhan: Factions and Favorites at the Courts of Sultan Ahmed I (r. 1603‑1617) and His İmmediate Predecessors, (Doktora Tezi), The Ohio State Universtiy, 2010.
• Börekçi, Günhan: “İnkırâzın Eşiğinde Bir Hanedan: III.Mehmed, I. Ahmed, I. Mustafa ve 17. yüzyıl Osmanlı Siyasi Krizi”, Divan Disiplinler Arası Çalışmalar Dergisi, 14/26 (2009), s. 45‑96.
• Çerçi, Faris: Gelibolulu Mustafa Âlî ve Künhü'l‑Ahbâr'ında II. Selim, III. Murat ve III. Mehmet Devirleri, C. 3, Kayseri: Kayseri Üniversitesi Yayınları, 2000.
• Demlikoğlu, Uğur: 18. Yüzyılda Erzurum Kalesi, Ankara: Gece Kitaplığı, 2020.
• Evliyâ Çelebi: Seyahatnâme, haz. Seyit Ali Kahraman‑, Yücel Dağlı, 2. Cilt, İstanbul: Yapıkredi Yayınları, 2017.
• Eyice, Semavi: "Kale”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 2001, 24, s. 234‑242.
• Gezer, Ömer: Kale ve Nefer: Habsburg Serhaddinde Osmanlı Askeri Gücü (1699‑1715), İstanbul: Kitap Yayınevi, 2020.
• Gezer, Ömer: “Osmanlı Kaleleri Literatürü Üzerine Bir Değerlendirme”, Güney‑Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 33/1 (2018), s. 131‑150.
• Göger, Veysel: 16. Yüzyıl Osmanlı Kale Kuşatmaları (Strateji, Taktik, Kuşatma Aşamaları ve Teknolojisi), (Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2014.
• Gündoğdu, Hamza: “Geçmişten Günümüze Erzurum ve Çevresindeki Tarihî Kalıntılar”, Şehr‑i Mübarek Erzurum, Ankara: Erzurum Belediyesi Kültür Yayınları, 1989.
• Güngörürler, Selim: The Ottoman Empire and Safavid Iran, 1639‑1682 Diplomacy and Borderlands in the Early Modern Middle East, Edinburgh: Edinburgh University Press, 2024.
• Hoşol, Nedim Özer: 1482 Numaralı Ruûs Defteri (Transkripsiyon ve Değerlendirme), (Yüksek Lisans Tezi), Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• İskender Bey Münşî‑yi Türkmen: Târîh‑i Âlem‑Ârâ‑yi Abbâsî, nşr. Ali Genceli, 3. Cilt, Ankara: TTK Yayınları, 2019.
• İspir, Hatice: Mühimme Defterlerine Göre II. Selim Döneminde Erzurum Eyaleti (1566‑1574), (Yüksek Lisans Tezi), Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2019.
• İşbilir, Ömer: “Erzurum, Diyarbakır ve Van Kaleleri Mühimmâtına Dair”, İslam Öncesinden Çağdaş Türk Dünyasına Prof. Dr. Gülçin Çandarlıoğlu'na Armağan, İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayınları, 2008, s. 419‑443.
• İşbilir, Ömer: “Savaş ve Bölgesel Ekonomi: İran Savaşlarında Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu”, OTAM, 21 (2007), s. 19‑40.
• İşbilir, Ömer: “Trabzon‑Erzurum Arasında Savaş Malzemeleri Taşımacılığı Örneğinde İran Seferlerinin Doğu Karadeniz Bölgesine Ekonomik Katkıları”, Uluslararası Giresun ve Doğu Karadeniz Sosyal Bilimler Sempozyumu, Ankara 2009, s. 162‑171.
• Kaya, Hakan: “Osmanlı‑İran Seferlerinde Van Eyaletinin Lojistik Desteği ve Önemi (16. Yüzyılın İkinci Yarısı)”, Tarih Okulu Dergisi, 67 (2023), s. 3888‑3908.
• Kılıç, Orhan: “Teşkilat ve İşleyiş Bakımından Doğu Hududundaki Osmanlı Kaleleri ve Mevâcib Defterleri”, OTAM, 31 (2012), s. 87‑128.
• Kılıç, Orhan: Doğu Serhaddinin Kilidi: Van 16‑18. Yüzyıllar, Ankara: Van BŞB Yayınları, Ankara 2020.
• Kılıç, Remzi: XVI ve XVII. Yüzyıllarda Osmanlı‑İran Siyasî Antlaşmaları, İstanbul: Tez Yayınları, 2001.
• Kolçak, Özgür: Ok, Tüfek ve At: 16. Yüzyıl Osmanlı Askerî Devrimi, Ankara: TTK Yayınları, 2023.
• Konukçu, Enver: Selçuklulardan Cumhuriyete Erzurum, Ankara: YÖK Matbaası, 1992.
• Küçükuğurlu, M., Ş. Çelik: Erzurum Kalesi, İstanbul: Erzurum Belediye Kültür Yayınları, 2015.
• Küpeli, Özer: Osmanlı Safevi Münasebetleri, İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2014.
• Kütükoğlu, Bekir: Osmanlı‑İran Siyâsî Münâsebetleri (1578‑1612), İstanbul: Fetih Cemiyeti, 1993.
• Matrakçı Nasuh: Menzilname, haz. Nurhan Atasoy, İstanbul: Masa Yayınları, 2015.
• Murphey, Rhoads: Osmanlı'da Ordu ve Savaş 1500‑1700, çev. M. Tanju Akad, İstanbul: Homer Yayınları, 2007.
• Nâima Mustafa Efendi: Tarih‑i Naima, nşr. Mehmet İpşirli, 1.ve 2. Cilt, Ankara: TTK Yayınları, 2007.
• Özbaran, Salih: Yemen'den Basra'ya Sınırdaki Osmanlı, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2004.
• Pamuk, Bilgehan: XVII. Yüzyılda Bir Serhad Şehri Erzurum, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayınları, 2006.
• Sarıçiçek, Sertaç: Safevi Dönemi İran'da Ordu ve Savaş, İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2025.
• Selânikî: Tarih‑i Selânikî, nşr. Mehmet İpşirli, Ankara: TTK Yayınları, 1999.
• Stein, Mark L.: Osmanlı Kaleleri Avrupa'da Hudut Boyları, çev. Gül Çağalı Güven, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2007.
• Şakul, Kahraman: “Osmanlı Askerî Tarihi Üzerine Bir Literatür Değerlendirmesi”, TALİD, 1/2 (2003), s. 529‑571.
• Şengelia, Kaha: Gürcistan: İmparatorluklar Arasında Bir Tarih, çev. Harun Çimke, İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları, 2025.
• Şenlik, Songül: 232 Numaralı Ruus Defteri (Metin‑Değerlendirme), (Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014.
• Topçular Kâtibi: Topçular Kâtibi Abdulkâdir (Kadrî) Efendi Tarihi, nşr. Ziya Yılmazer, 1.ve 2. Cilt, Ankara: TTK Yayınları, 2003.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı: Kapıkulu Ocakları, Ankara: TTK Yayınları, 1988.
• Yapıcı, Hasan: “Van Kalesi'nin Fethi ve Osmanlı İdaresinin Tesisi (1548‑1549)”, I. Türk Askerî Tarih Kongresi Müstahkem Mevkiler ve Kuşatma Muharebeleri, C. I, İstanbul: MSÜ Yayınları, 2025.