Historical Process of Waqfs with Ijara in the Example of XV-XVI Century Bursa Shariyya Registers and the Earliest Waqfs with Ijaratayn

Yıl 2023, Cilt: 5 Sayı: 5, 3 - 32, 28.12.2023

Habibullah Habib , Kemal Yıldız

https://doi.org/10.59054/hed.1373471

Öz

Waqf foundations in Ottoman society, which is known as a waqf civilization, were active in various areas of social life. They obtained their financial support through different methods in order to serve their targeted purposes. One of these methods is ijara. It is a financial assurance of maintaining waqf’s income by giving the utilization of waqf’s real estate to someone else for a certain price. It is undoubtedly the records of the shariyya registers that will give us the clearest information about the application of this method in Ottoman foundations. This paper is based on the shariyya registers of Bursa since shariyya registers are a primary source in the studies of Ottoman legal history. In order to fully understand the period under study within the given time constraints, a deliberate selection process was employed to analyze and evaluate nine registers based on specific criteria. This approach aimed to develop a comprehensive understanding of the period in question. Given that the registers are associated with one or multiple years without a specific year interval, it was decided to select periods of time ranging from 6 to 30 years. The registers that have been chosen encompass a chronological span starting from the earliest extant Ottoman registry, dating from 1455–1456, and extending until the end of the 16th century. This extensive collection includes a specific section within the Bursa book, defined as A-199. The waqfs’ names, dates, and record numbers are shown, and the earliest waqfs with ijara are analyzed with regards to Islamic law (fiqh).

Anahtar Kelimeler

Shariyya Registers, Ijara, Waqf, Ijaratayn, Islamic law

XV-XVI. Asır Bursa Şer‘iyye Sicilleri Örnekliğinde İcâreli Vakıfların Tarihi Seyri ve En Erken Tarihli İcâreteynli Vakıflar

Öz

Vakıf medeniyetiyle tanınan Osmanlı toplumunda vakıflar, amaçladıkları hizmetleri gerçekleştirebilmek için farklı yöntemlerle finans temin ederek sosyal hayatın muhtelif sahalarında birçok faaliyet göstermişlerdir. Söz konusu yöntemlerden birisi icâredir. İcâre, bir finans temin yöntemi olarak vakıf taşınmazlarının kullanım ve yararlanma haklarının belirli bir bedel karşılığında başkasına verilmesini sağlamakta ve böylelikle vakfa gelir getirmektedir. Söz konusu icâre yönteminin Osmanlı vakıflarında uygulanışına dair bize en net bilgiyi verecek olan hiç şüphesiz Osmanlı şer‘iyye sicilleridir. Bu makalede, Osmanlı hukuk tarihi araştırmalarında birincil kaynak olan şer‘iyye sicillerinden Bursa sicilleri esas alınmıştır. İncelenen dönemin bütün sicillerini kısıtlı bir süre zarfında okumanın zorluğu sebebiyle döneme dair bir fikrin oluşması için belirli kriterlere göre 9 adet sicil seçilerek incelenmiştir. Sicillerin bir veya birden çok yıla ait olması ve belli bir sene aralığı bulunmaması dolayısıyla 6-30 yıl arasında değişen zaman aralıklarına denk gelecek şekilde seçim yapılmıştır. Seçilen siciller, A-199 numaralı Bursa defterinin içinde bir bölüm olarak yer alan ve Osmanlı’nın günümüze ulaşan en erken tarihli (1455-1456) sicilinden başlayarak XVI. asrın sonuna kadar geçen bir zaman dilimini içermektedir. Bu sicillerde icâreli vakıflarla ilgili tespit edilen kayıtlar tasnif edilip genel olarak icâreli vakıfların tarihi seyri ele alınmış ve vakıfların isimleri, kayıt numaraları ile tarihleri gösterilerek tespit edilen en erken tarihli icâreteynli vakıflar, fıkıh ilmi açısından tahlil edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Şer‘iyye Sicilleri, İcâre, Vakıf, İcâreteyn, Fıkıh

Kaynakça

• Bursa Şer‘iyye Sicilleri:
• A‑199 Numaralı Defterde Yer Alan (15 Muharrem 860 ‑ 6 Şaban 860 / 25 Aralık 1455 ‑ 10 Temmuz 1456 Tarihli Sicil)
• A‑03 Numaralı Sicil (1 Safer 883 ‑ 13 Muharrem 886 / 4 Mayıs 1478 ‑ 14 Mart 1481 Tarihli)
• A‑11 Numaralı Sicil (1 Muharrem 898 ‑ 24 Zilkade 899 / 23 Ekim 1492 ‑ 26 Ağustos 1494 Tarihli)
• A‑23 Numaralı Sicil (1 Muharrem 919 ‑ 29 Zilhicce 919 / 9 Mart 1513 ‑ 25 Şubat 1514 Tarihli)
• A‑32 Numaralı Sicil (7 Zilhicce 926‑16 Cemâziyelevvel 928 / 18 Kasım 1520 ‑13 Nisan 1522 Tarihli)
• A‑61 Numaralı Sicil (13 Cemâziyelâhir 958 ‑ 13 Ramazan 958 ve 11 Rebiülevvel 963 ‑ 1 Ramazan
• 963 / 18 Haziran 1551 ‑ 14 Eylül 1551 ve 24 Ocak 1556 ‑ 9 Temmuz 1556 Tarihli)
• B‑03 Numaralı Sicil (1 Şaban 964 ‑ 30 Zilkade 965 / 30 Mayıs 1557 ‑ 13 Eylül 1558 Tarihli)
• B‑04 Numaralı Sicil (19 Zilhicce 989 ‑ 17 Şevval 990 / 14 Ocak 1582 ‑ 14 Kasım 1582 Tarihli)
• B‑18 Numaralı Sicil (21 Cemâziyelevvel 1008 ‑ 29 Zilhicce 1009 / 9 Aralık 1599 ‑ 1 Temmuz 1601 Tarihli)
• Kitaplar, Tezler ve Makaleler:
• Akgündüz, Ahmet: “İcâreteyn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 2000, XXI, 389‑391.
• ———, Ahmet: İslâm Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesi, 3. bs., İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2013.
• ———, Ahmet: Şeyhü'l‑İslâm Ebüssu‘ûd Efendi Fetvâları (Fetâvâ‑yı Ebüssu‘ûd Efendi), İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2018.
• Ali Haydar: Deynin Sûret‑i Edası ve İcârenin Ahad‑ı Âkideynin Vefatı Hâlinde Adem‑i İnfisâhı Hakkındaki Ahkâm, İstanbul: Necm‑i İstikbal Matbaası, 1335.
• Aydın, M. Âkif: Osmanlı Hukuku Devlet‑i Aliyye'nin Temeli, İstanbul: İSAM Yayınları, 2020.
• Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed: el‑İnâye Şerhu'l‑Hidâye, 6 c., Beyrut: Dârü'l‑Kütübi'l‑İlmiyye, 2007.
• Bardakoğlu, Ali: “İcâre”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 2000, XXI, 379‑388.
• Barkan, Ömer Lütfi: “Edirne Askerî Kassamı'na Âit Tereke Defterleri (1545‑1659)”, Belgeler: Türk Tarih Belgeleri Dergisi, III, 5‑6 (1966), 1‑479.
• Berki, Ali Himmet: Vakıf lar, İstanbul: Cihan Kitaphanesi, 1940.
• Beyaztaş, Murat: İslam Hukukunda Vakıf Gayrimenkullerinin Kiraya Verilmesi Usulleri ve İcâreteyn, (Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001.
• Bilmen, Ömer Nasuhi: Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, 8 c., İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1970.
• Cezîrî, Abdurrahman: Kitabu'l‑Fıkıh ala'l‑Mezâhibi'l‑Arba‘a, 5 c., Beyrut: Darü'l‑Fikir, t.y.
• Cüzdan‑ı Kavanîn‑i Cedîde‑i Osmaniyye: Emvâl‑ı Gayrimenkûle İntikalâtı Hakkında Kanun‑ı Muvakkat, Dersaâdet: Necm‑i İstikbal Matbaası, 1331.
• Demirtaş, H. Necati: Açıklamalı Osmanlı Fetvâları IV: Fetâvâ‑yı Ebüssu‘ûd Fâtih Nüshası, 2 c., İstanbul: Kubbealtı Neşriyâtı, 2020.
• Döndüren, Hamdi: İslâm Hukukuna Göre Günümüzde Vakıf Meseleleri, İstanbul: Erkam Yayınları, 1998.
• Durmuş, Muhammed Emin: Osmanlı Vakıf Hukukunda Mukâtaa, İstanbul: İktisat Yayınları, 2021.
• Genç, Mehmet: “Klâsik Osmanlı Sosyal‑İktisadî Sistemi ve Vakıflar”, Vakıf lar Dergisi, 42 (2014), 9‑18.
• Genç, Mehmet ve Erol Özvar: Osmanlı Maliyesi Kurumlar ve Bütçeler, 2 c., İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, 2006.
• Görmüş, Şakir vd.: Yaşayan ve Gelişen Katılım Bankacılığı, 3. bs., İstanbul: TKBB Yayınları, 2021.
• Habib, Habibullah: h.1008‑1009/m.1599‑1600 Tarihli B‑18 Numaralı Bursa Şer‘iyye Sicilinin Tasnifi ve Fıkıh İlmi Açısından Tahlili, (Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• Halebî, İbrahim: Mülteka'l‑ebhur, 1. bs., 2 c., Beyrut: Müessesetü'r‑Risâle, 1409.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrahîm b. Muhammed el‑Mısrî: el‑Bahru'r‑Râ’ik Şerhu Kenzi'd‑Dekâ’ik, 1. bs., 7 c., Beyrut: Dârü'l‑Kütübi'l‑İlmiyye, 1997.
• İlmiyye Salnamesi, İstanbul: Matbaa‑i Âmire, 1334.
• İpşirli, Mehmet: “Hikr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 1998, XVII, 525‑526.
• Kâdîhan: Fetâvâ Kâdîhan, 3 c., Kahire: Muhammed Şahin Efendi, 1865.
• Kaya, Süleyman: Osmanlı Hukukunda İcâreteyn, İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
• Kayar, Mehmet Sedik: İslam Hukukunda İcâre Akdi, (Yüksek Lisans Tezi), Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011.
• Kınalızâde, Ali Çelebi: Risâletün Teteallaku bi‑Ba‘zı Ahkâmi'l‑Vakf, İstanbul: t.y., Süleymaniye Kütüphanesi. Köprülü, Bülent: “Evvelki Hukukumuzdaki Vakıf Nev‘iyetleri ve İcâreteynli Vakıflar”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, XVII, 3‑4 (1951), 685‑716.
• Kudûrî, Ebü'l‑Hüseyin Ahmed b. Ebî Bekr Muhammed b. Ahmed: Şerhu Muhtasari'l‑Kudûri (Fıkhun Hanefiyyun), 2. bs., Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2014.
• Mergînânî, Burhaneddin: el‑Hidâye Şerhu Bidâyeti'l‑Mübtedi, 8 c., Karaçi: İdaretü'l‑Kur’ân ve'l‑Ulûmu'l‑İslâmiyye, 1417.
• Meşrebzâde, Mehmed Arif Efendi: Câmiu'l‑İcâreteyn, İstanbul: Dârü't‑Tıbâati'l‑Âmire, 1252.
• ———, Mehmed: Câmiu'l‑İcâreteyn, haz. Süleyman Kaya vd., İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Molla Hüsrev: Dürerü'l‑Hükkâm f î‑Şerhi Gureri'l‑Ahkâm, 3 c., İstanbul: Harf İlmi Araştırma ve Geliştirme Merkezi, 2022.
• Ömer Hilmi Efendi: İthafü'l‑Ahlâf f î Ahkâmi'l‑Evkaf, İstanbul: Matbaa‑i Âmire, 1307.
• Öztürk, Nazif: Menşei ve Tarihî Gelişimi Açısından Vakıf lar, 1. bs., Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 1983.
• Pantık, Ramazan: “Osmanlı'da İcâreteyn Uygulaması Hakkında Yeni Değerlendirme”, Vakıf lar Dergisi, 48 (2017), 75‑104.
• Pay, Salih: Bursa İvaz Paşa Külliyesi, Bursa: Eğit‑San Yayınları, 1996.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü'l‑eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed: el‑Mebsut, 30 c., İstanbul: Çağrı Yayınları, 1983.
• Sıtkı: Gedikler, Dersaâdet: Tanin Matbaası, 1325.
• Şükrü Efendi, Hafız Halil: Ahkâmu'l‑Evkaf, İstanbul: Terakki Kütübhanesi, 1329.
• Tûrî, Muhammed b. Hüseyin b. Ali: Tekmiletü el‑Bahru'r‑Râ’ik Şerhu Kenzi'd‑Dâ’ik, 2 c., Beyrut: Dârü'l‑Kütübi'l‑İlmiyye, 1997.
• Yıldız, Kenan: “Osmanlıda İcâreteynin Başlangıç Tarihi Meselesi: İlk Uygulamalara Dair Tespitler”, Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, V, 2 (2019), 25‑46.