Klasik Dönem Osmanlı Hukuk Sisteminde Yargının Denetimi ve Mehayif Teftişi

Yıl 2024, Cilt: 6 Sayı: 6, 3 - 38, 20.12.2024

Hasan Doğan

https://doi.org/10.59054/hed.1501655

Öz

Osmanlı Devleti, devlet yönetimi ve hukuk anlayışında adaleti tesis etmeyi amaçlamıştır. Bu çerçevede inşa ettiği güçlü hukuk sisteminin sağlıklı biçimde çalışmasını sağlamak maksadıyla etkili bir kontrol mekanizması kurgulamıştır. Halkın her türlü zulme karşı kendisini güvende hissedebilmesi için gerektiğinde yöneticilerin ve yargı görevinde bulunanların denetlenebilmesini sağlayan kurumlar tasarlanmış, düzenlemeler yapılmıştır. Kadıların ve mahkeme kararlarının incelenip değerlendirilmesi suretiyle adaleti sağlamayı hedefleyen bu mekanizmaların başında ise mehayif teftişi gelmektedir. Mehayif, Osmanlı Devleti idari ve yargı teşkilatına mahsus bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır. Bilhassa taşrada sadece kadılar değil, müderrisler ve görevini kötüye kullanan diğer yöneticilerin denetlenmesine mehayif teftişi; bu maksatla gönderilen devlet görevlilerine mehayif müfettişi adı verilmiştir. Mehayif müfettişi Divan-ı Hümayun tarafından şikâyetlerin dinlenmesinin ardından sorunun tespiti ve denetlenmesi için gönderilen ilmiye sınıfı mensupları ile genellikle de bu göreve atanan kadılar olarak tanımlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türk-İslam Hukuk Tarihi, Yargının Denetimi, Mehayif Teftişi, Mezalim, Temyiz

Judicial Review and Mehayif Inspection in the Classic Period Ottoman Legal System

Öz

The Ottoman Empire aimed to establish justice in state administration and law. In this framework, it established an effective control mechanism in order to ensure the healthy functioning of the strong legal system it built. In order for the people to feel secure against all kinds of persecution, institutions were founded and regulations were made to ensure that rulers and judicial officials could be inspected when necessary. The mehayif inspection is one of the most important of these mechanisms, which aims to ensure justice by inspecting and evaluating the judges and court decisions. Mehayif is a special term specific to the administrative and judicial organization of the Ottoman Empire. The inspection of kadis, muderrises and other administrators who abuse their duties is called mehayif inspection. The overnment officials sent for this purpose were called mehayif inspectors. Mehayif inspectors are defined as embers of the ilmiye class and generally the judges appointed to this duty, sent by the Imperial Council to detect and inspect the problem after hearing the complaints.

Anahtar Kelimeler

History of Turkish-Islamic Law, Judicial Review, Mehayif Inspection, Persecution, Supreme Court

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri: a-Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Bâb-ı Âsafî Dîvân-ı Hümâyûn Sicillâtı Mühimme Defterleri (A.DVNS.MHM.d,): 3/65, 6/34, 6/321,6/540, 6/1108,7/47,7/457, 7/858, 7/1584, 7/1829, 14/9, 69/531,73/1228, 85/102.
• Bâb-ı Âsafî Dîvân-ı Hümâyûn Sicillâtı İstanbul Ahkâm defterleri, (A.DVNS.AHK.İS.d): 1/1037
• Cevdet Adliye (C.ADL), 5072, 3035
• Hatt-ı Hümâyûn (HAT.), 1655/1, 179/8038
• Topkapı Sarayı Müze Arşivi, Evrak (TSMA.e): 872/36-1.
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi, Defterler, (TSMA.d), 162.
• b- Millî Savunma Bakanlığı Askerî Tarih Arşivi (ATASE) Balkan Harbi (110.9.1.7) / 751.1.7
• Kanunlar: Düstur I/5. (1937), Başvekâlet Matbaası, Ankara 1937.
• Kitap ve Makaleler: Ali Haydar Efendi: Dürerü'l-hükkâm şerhu Mecelleti'l-ahkâm, İstanbul: Hukuk Matbaası, 1330.
• Ahmed Cevdet Paşa: Tezâkir (13-20), yayınlayan: Cavid Baysun, Ankara 1991.
• Ahmed Cevdet Paşa: Tarih-i Cevdet, İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1994. Akdağ, Mustafa: Türkiye'nin İktisadi ve İçtimai Tarihi (1-2), İstanbul: Cem Yayınevi, 1974. Akdağ, Mustafa: Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası Celali İsyanları, Ankara: Barış Kitap Basım Yayın, 1999.
• Akgündüz, Ahmet: Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri (1), İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2006.
• Akman, Mehmet: Osmanlı Devleti'nde Ceza Yargılaması, İstanbul: Eren Yayıncılık, 2004. Aksoy, Hasan: “Dursun Fakih”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C. X, İstanbul 1994, s. 7-8.
• Akyıldız, Ali: Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform (1836-1856), İstanbul: Eren Yayıncılık ve Kitapçılık, 1993.
• Akyıldız, Ali: “Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliyye”, DİA, C. XVIII, Ankara 2003, s. 250-251. Akyıldız, Ali: Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, İstanbul: İletişim Yayınları, 2018.
• Akyılmaz, Gül: “Selçuklu Adliye Teşkilatı ve Osmanlı Hukuk Sistemi Üzerinde Etkisi”, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Prof. Dr. Halil Cin'e Selçuk Üniversitesinde 10. Hizmet Yılı Armağanı, (Ocak 1995), s. 23-41.
• Akyüz, Vecdi: İslâm Hukuku'nda Yüksek Yargı ve Denetim: Divan-ı Mezalim, İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1995. Atar, Fahrettin: “Kadı”, DİA, C. XXIV, İstanbul 2001, s. 66-69.
• Avcı, Mustafa: Türk Hukuk Tarihi, 11. Baskı, Ankara: Adalet Yayınevi, 2022.
• Aydın, Mehmed Âkif: Türk Hukuku Tarihi, İstanbul: Beta Basım, 2013.
• Aydın, Mehmed Âkif: “Divan-ı Ahkâm-ı Adliyye”, DİA, C. XIX, İstanbul 1994, s. 387-388.
• Aykanat, Mehmet: “Ombudsmanlık Kurumunun Osmanlı Kökleri”, Turkish Studies 14/1 (2019) s. 91-110.
• Barkan, Ömer Lütfi: XV ve XVI ıncı Asırlarda Osmanlı İmparatorluğu'nda Ziraî Ekonominin Hukukî ve Malî Esasları Kanunlar (I), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 2001.
• Bayındır, Abdülaziz: İslam Muhakeme Hukuku: Osmanlı Devri Uygulaması, İstanbul: İslami İlimler Araştırma Vakfı Yay., 1986.
• Berki, Ali Hikmet: Açıklamalı Mecelle (Mecelle-i Ahkam-ı Adliyye), İstanbul: Hikmet Yayınları, 1982.
• el-Beyhakî: es-Sünen el-Kübrâ, Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2003.
• Bilmen, Ömer N.: Hukukı İslamiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kâmusu, İstanbul: Bilmen Basım ve Yayınevi, 1968.
• Ceylan, Ayhan: “Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye'de Yargı”, AÜEHFD, VIII (7-2), (2004), s. 23-48. Cin, Halil ve Gül Akyılmaz: Türk Hukuk Tarihi, Konya: Sayram Yayınları, 2013,
• Ekinci, Ekrem Buğra: “Osmanlı Hukukunda Mahkeme Kararlarının Kontrolü (Klasik Devir)”, Belleten, 65 (244) (2001), s. 959-1006.
• Ekinci, Ekrem Buğra: Ateş İstidâsı İslam-Osmanlı Hukukunda Mahkeme Kararlarının Kontrolü, İstanbul: Filiz Kitabevi, 2001.
• Ekinci, Ekrem Buğra: Osmanlı Hukuk Adalet ve Mülk, İstanbul: Arı Sanat Yayınları, 2017.
• Emecen, Feridun M.: Osmanlı İmparatorluğu'nun Kuruluş ve Yükseliş Tarihi 1300-1600, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2015.
• Ergin, Osman Nuri: Mecelle-i Umûr-ı Belediye I, İstanbul: İBB Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayın ları, 1995.
• Fendoğlu, Hasan Tahsin: İslam ve Osmanlı Anayasa Hukukunda Yargı Bağımsızlığı, İstanbul: Beyan Yayınları, 1996.
• Fendoğlu, Hasan Tahsin: “Osmanlı'da Kadılık Kurumu ve Mahkemelerin Bağımsızlığı”, Osmanlı Ansiklopedisi, VI, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999, s. 453-469.
• Gelibolulu Mustafa Âlî: Mevâ‘ıdü'n-Nefâis fî-Kavâidi'l-Mecâlis, neşreden Mehmet Şeker, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1997.
• Heyd, Uriel: Studies in Old Ottoman Criminal Law, Oxford: Oxford University Press, 1973.
• İbnü'l-Hümâm: Fethu'l-kadîr, Mısır, 1316.
• İbn Mâce: Sünen, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• İnalcık, Halil: “Adaletnâmeler”, Türk Tarih Belgeleri Dergisi 2 (3-4). 49-142.(1965).
• İnalcık, Halil: The Rûznâmce Registers of the Kadıasker of Rumeli as Preserved in the İstanbul Müftülük Archives, Turcica, (XX), Paris: Centre National de la Recherche Scientifique, 1988.
• İnalcık, Halil: “Şikâyet Hakkı: ‘Arz-ı Hâl ve ‘Arz-ı Mahzar'lar”, Osmanlı Araştırmaları (7-8), (1988), s. 33-54.
• İnalcık, Halil: “Adâletnâme”. DİA, C. I, İstanbul 1998, s. 346-347.
• İnalcık, Halil: Osmanlı'da Devlet, Hukuk, Adalet, İstanbul: Eren Yayıncılık, 2005.
• İnalcık, Halil: Adâlet Kitabı, İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2015.
• İpşirli, Mehmet: “İkindi Divanı”, DİA, C. XXII, İstanbul 2000, s. 26-27.
• İpşirli, Mehmet: “Anadolu Kadıaskeri Sinan Efendi Hakkında Yapılan Tahkikat”, İslâm Tetkikleri Dergisi, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1984, s. 205-218.
• Kılıç, Cihan: “Osmanlı Devlet Teşkilâtında Yargının İdari Denetimi: Kadıasker Teftiş Örneği”, Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6 (2), (2019), s. 333-365.
• Koçi Bey: Koçi Bey Risalesi, neşreden Yılmaz Kurt, Ankara: Akçağ Yayınları, 1998. el-Mâverdî: el-Ahkâmu's-Sultâniyye, Kahire: Dâru'l-Hadîs, 2006.
• Muhammed b. el-Hasen eş-Şeybânî: el-Câmi‘u's-Sagîr, Beyrût: Dâru İbn Hazm, 2011. Mumcu, Ahmet: Hukuksal ve Siyasal Karar Organı Olarak Divan-ı Hümayun, Ankara: Birey ve Toplum Yayınları, 1976.
• Mumcu, Ahmet: “Dîvân-ı Hümâyun”, DİA, C. IX, İstanbul 1994, s. 430-432.
• Mumcu, Ahmet: Divan-ı Hümayun, Ankara: Phoenix Yayınları, Ankara 2007.
• Nev‘îzâde Atâyî: Hadâiku'l-hakāik fî tekmileti'ş-Şekāik. (Nev‘îzâde Atâyî'nin Şakâ’ik Zeyli) (1), neşreden Suat Donuk, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Ortaylı, İlber: “Kadı”. DİA, C. XXIV, Ankara 2001, s. 69-73.
• Ortaylı, İlber: Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti'nde Kadı, İstanbul: Kronik, 2020.
• Öztuna, Yılmaz: Büyük Osmanlı Tarihi, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1994.
• Pakalın, Mehmet Zeki: Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü (I-III), İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1983.
• Shaw, Stanford J.: Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, çev. Mehmet Harmancı, İstanbul: e Yayınları, 2008.
• Sivrikaya, İbrahim: “Osmanlı Devleti'nde Hukuk Kaidelerinin Gelişimi ve Tanzimattan Sonraki Uygulanışı”, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, I, İstanbul, 1972.
• Somel, Selçuk Akşin: Osmanlı İmparatorluğu Ansiklopedisi, İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım, 2012.
• Şentop, Mustafa: Osmanlı Yargı Sistemi ve Kazaskerlik, İstanbul: Klasik Yayınları, 2005.
• Taş, Hülya: “Osmanlı'da ‘Şikâyet Hakkı’nın Kullanımı Üzerine Düşünceler”, Memleket Siyaset Yönetim, 2(3) (2007), 186-204.
• Taş, Hülya: “Osmanlı Kadı Mahkemesi'ndeki ‘Şühûdü'l-Hâl’ Nasıl Değerlendirilebilir?”, Bilig: Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi (44), (2008), s. 25-44.
• Uluçay, Çağatay: XVII. Asırda Saruhan'da Eşkıyalık ve Halk Hareketleri, İstanbul: Manisa Halkevi Yayınları, 1944.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı: Osmanlı Devleti'nin İlmiye Teşkilatı, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı: Osmanlı Devleti'nin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2020.
• Üçok, Coşkun ve Ahmet Mumcu: Türk Hukuk Tarihi, Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi, 1976.
• Ünal, Mustafa: “İslam Hukukunda Temyiz, Ceride-i İlmiyye Kapsamında Meclis-i Tedkîkât-ı Şer‘iyye Örneği”, İslam Tetkikleri Dergisi, (13/2) (2023), s. 837-861.
• Van den Boogert, Maurists H: Kapitülasyonlar ve Osmanlı Hukuk Sistemi 18. Yüzyılda Kadılar, Konsoloslar ve Beratlılar, Çeviri Ali Coşkun Tuncer. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2014.
• Yazıcı, Muhammed: “Şam Vilâyeti Mehâyif Teftişi (H.956/M.1549)”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, 17 (26), (2019) s. 447-472.
• Yeniçeri, Celal: “Mezalim”, DİA, C. XXIX, Ankara 2004, s. 515-518.
• Yılmaz, Savaş: “XVI. Yüzyılda Osmanlı Taşra Yönetiminde Mehayif Müfettişleri”, DEÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 23 (4). (2021), s. 1521-1541.
• Yiğit, Ahmet: “Mukarrerat-ı Temyiziyye Mecmualarında (1327/1911-1332/1916) Görülen Arazi Davalarının Tedkiki”, 1. Türk Hukuk Tarihi Kongresi Bildirileri, 2012.
• Yücesoy, Ayşe Aslı: “Şûrây-ı Devlet (1868-1876)”, İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, (8/2) 2017, s. 187-215.
• ez-Zerkeşî, Bedrüddin Muhammed: el-Mensûr fi'l-Kavâid, Beyrût: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2000.