Border Incidents and Banditry Activities in Ağrı (Karakilise) in the Last Quarter of the XIX Century

Yıl 2024, Cilt: 6 Sayı: 6, 241 - 270, 20.12.2024

Enes Mert Demir

https://doi.org/10.59054/hed.1560865

Öz

Ağrı (Karakilise) was a district of Bayezid (Beyazıt) Sanjak of Erzurum Province, and after the Ottoman-Russian War of 1877-1878 (War of '93), it became a frontier city at the intersection of the Ottoman-Russian and Ottoman-Iranian frontiers. Due to this strategic importance and characteristic, public order and border incidents started to occur frequently in Ağrı. In this process, public order incidents and/or border violations caused by Armenian gangs and some Kurdish tribesmen who resided in Ağrı or crossed illegally from the Russian and Iranian sides of the border reached a peak. As a matter of fact, it is observed that the Armenian organisations Dashnaksutyun (Armenian Revolutionary Federation) and Hunchak committees, which were organised and operating on the Russian borders, used Agri as a transit route from Russia and Iran and sent their goons to the Ottoman lands to carry out actions. In addition to the armed gang activities of the committees, some tribes belonging to the Hamidiye Regiments stationed in the neighbourhood carried out raids against Christians and Muslims in Ararat and engaged in extortion and looting. As a result, in the last quarter of the XIX century, incidents caused by Armenian committees/gangs and Kurdish tribes increased in Ağrı. In this study, it is aimed to analyse the public order and border incidents that took place in Ağrı during this period and to reveal the factors affecting these incidents. Thus, it is tried to explain for what purposes the Armenians and Kurds, one of the settled elements of the region, undertook these actions, whether their actions were successful or not, and the measures taken by the Ottoman Empire. The sources of the research are primarily the documents of the Presidential Ottoman Archive and the literature on the subject. The findings obtained were evaluated by qualitative analysis method.

Anahtar Kelimeler

Ağrı (Karakilise), Armenian Committees, Kurdish Tribes, Banditry Activities, Border Incidents.

XIX. Yüzyılın Son Çeyreğinde Ağrı’daki (Karakilise) Asayiş ve Hudut Olayları

Öz

Ağrı (Karakilise), Erzurum vilayetinin Bayezid (Beyazıt) sancağına bağlı bir kaza olup 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı (93 Harbi) sonrasında Osmanlı-Rus ve Osmanlı-İran hududunun kesişim noktasındaki bir serhat şehri hâline gelmişti. Bu stratejik önemi ve özelliğinden kaynaklı Ağrı'da sıklıkla asayiş ve hudut olayları meydana gelmeye başlamıştı. Bu süreçte Ağrı dâhilinde meskûn veya sınırın Rusya ve İran tarafından kaçak geçiş yapan Ermeni çeteleri ve bazı Kürt aşiretlerinin sebep olduğu asayiş olayları ve/veya hudut ihlalleri zirveye çıkmıştır. Nitekim Rusya sınırlarında teşkilatlanan ve faaliyet gösteren Ermeni örgütleri Taşnaksutyun (Ermeni Devrimci Federasyonu) ve Hınçak komitalarının, Ağrı'yı Rusya ve İran'dan geçiş rotası olarak kullandıkları ve fedailerini eylem yapmak üzere Osmanlı topraklarına yolladıkları görülmektedir. Komitaların giriştikleri silahlı çete faaliyetlerinin yanı sıra çevrede konuşlu Hamidiye Alaylarına mensup bazı aşiretler de Ağrı'daki Hristiyanlara ve Müslümanlara karşı baskınlar gerçekleştirmiş, gasp ve yağmada bulunmuşlardır. Sonuç itibarıyla XIX. yüzyılın son çeyreğinde Ağrı'da, Ermeni komitaları/çeteleri ile Kürt aşiretlerinden kaynaklı hadiseler artış göstermiştir. Bu çalışmada, söz konusu dönemde Ağrı'da meydana gelen asayiş ve hudut olayları incelenerek bu hadiselere etki eden faktörlerin ortaya konulması hedeflenmiştir. Böylece bölgenin yerleşik unsurlarından biri olan Ermeni ve Kürtlerin, hangi amaçlarla bu eylemlere giriştikleri ve eylemlerinin sonuca ulaşıp ulaşmadığı, Osmanlı Devleti'nin aldığı tedbirler izah edilmeye çalışılmıştır. Araştırmanın kaynaklarını başta Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi belgeleri ile konuya ilişkin literatür oluşturmaktadır. Elde edilen bulgular nitel analiz yöntemiyle değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Ağrı (Karakilise), Ermeni Komitaları, Kürt Aşiretleri, Asayiş Olayları, Hudut Olayları.

Kaynakça

• 1. Arşiv Kaynakları Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Bâb-ı Âlî Evrak Odası Evrakı (BEO)
• Dâhiliye Nezâreti Mektubî Kalemi (DH. MKT)
• Dâhiliye Nezâreti Şifre Kalemi (DH. ŞFR)
• Dâhiliye Nezâreti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu Muamelat Evrakı (DH. TMIK. M)
• Hariciye Nezâreti İdare Evrakı (HR. İD)
• Hariciye Nezâreti Petersburg Sefareti (HR. SFR. 1.)
• Hariciye Nezâreti Siyasi (HR. SYS)
• Hariciye Nezâreti Tahrirat (HR. TH)
• Haritalar (HRT. h)
• İrade Dâhiliye (İ. DH)
• İrade Posta ve Telgraf (İ. PT)
• Mabeyn-i Hümâyûn Evrakı İradeleri (MB. İ)
• Sadaret Mektubî Kalemi Mühimme Evrakı (A. MKT. MHM)
• Yıldız Sadaret Hususi Evrakı (Y. A. HUS)
• Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı (Y. MTV)
• Yıldız Perakende Evrakı Askerî Maruzat (Y. PRK. ASK)
• Yıldız Perakende Evrakı Arzuhâl Jurnal (Y. PRK. AZJ)
• Yıldız Perakende Evrakı Başkitabet Dairesi Maruzatı (Y. PRK. BŞK)
• Yıldız Perakende Evrakı Dâhiliye Nezâreti Maruzatı (Y. PRK. DH)
• Yıldız Perakende Evrakı Umûmi (Y. PRK. UM)
• 2. Araştırma ve Telif Eserler A. Kitaplar Armaoğlu, Fahir: 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi (1789-1914), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1997.
• Bayraktar, Bayram: 20.Yüzyıl Dönemecinde Rus General Mayevsky’nin Türkiye Gözlemleri Van-Bitlis Vilayetleri Askeri İstatistiki, Ankara: İnkılap Yayınları, 2007.
• Bıyıklıoğlu, Tevfik: Osmanlı-Türk Doğu Hudut Politikası, (Basılmamış daktilo eser ATASE Kütüphanesi), İstanbul: Millî Savunma Akademisi, 1958.
• Çaykıran, Güzin: Erzurum, Van, Bitlis Vilayetlerinde Ermeni-Kürt İlişkileri (1908-1920), Ankara: Hece Yayınları, 2021.
• Doktor Friç: Kürtler: Tarihi ve İçtimai Tedkikat, çev. Tuba Akekmekçi, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2014.
• Kılıç, Davut: Salnamelere Göre Vilâyât-ı Sitte’de Dinî ve Etnik Dağılım (1870-1908), Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2017.
• Küçük, Cevdet: Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı 1878-1897, İstanbul, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1984.
• Sakin, Orhan: Osmanlı’da Etnik Yapı ve 1914 Nüfusu, İstanbul: Ekim Yayınları, 2008.
• Tahir Sezen, Osmanlı Yer Adları, 2. bs., İstanbul: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 2017.
• Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi III Cilt 5 nci Kısım (1793 - 1908), Ankara: Genelkurmay ATASE Harp Tarihi Yayınları, 1978.
• Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi (1908-1920) III ncü Cilt 6 ncı Kısım (1908 - 1920), Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1996.
• B. Makaleler-Ansiklopedi Maddeleri Bağçeci, Yahya: “19. Yüzyılın Sonlarında Anadolu’da Çıkan Ermeni İsyanlarına Karşı Osmanlı Devleti’nin Aldığı Askerî Tedbirler”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 24, (2008/1), 317-332.
• Demirel, Muammer: “Ağrı ve Doğubayazıt’ta Ermeni Olayları”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7/1, (2006), 193-203.
• Efe, Haydar: “Osmanlı’nın Kuzey ve Doğu Politikası ve Rusya’nın “Sıcak Denizlere İnme Politikası” Kapsamında Şekillenen Doğu Sınırları”, Kafkas Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi (KAÜİİBFD), 9/17, (2018), 297-334.
• Ekinci, Mehmet Rezan: “1897 Tarihli Hamidiye Hafif Süvari Alayları Taksimatı”, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 9/2, (Kasım 2017), 703-724.
• Eraslan, Cezmi: “Hamidiye Alayları”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 1997, 15, 462-464.
• Gencer, Ali İhsan: “Berlin Antlaşması”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 1992, 5, 516-517.
• Günay, Nejla: “Rusya’nın Doğu Anadolu Bölgesini Ele Geçirme Planları ve Bölgede İzlediği Politikalar”, Azerbaycan ve Şarki Anadolu’da Türk-Müslüman Ahaliye Karşı Soykırımları (1914-1920), Uluslararası Kongresi, 8-12 Nisan 2015, Azerbaycan, Atatürk Araştırma Merkezi, 60-71.
• Karataş, Yakup: “XX. Sonlarında Bayezid Sancağı’nın Demografik Yapısına Dair Tespitler”, Tarih Dergisi, 52, (2010/2), 103-122.
• Uluerler, Sıtkı: “Osmanlı-İran Sınır Tespiti Tartışmalarında Kotur’un Yeri (1849-1852)”, Turkish Studies, 10/5, (2015), 329-356.
• Kodaman, Bayram: “Hamidiye Hafif Süvari Alayları (II. Abdülhamid ve Doğu-Anadolu Aşiretleri)”, Tarih Dergisi, 32, (1979), 427-481.
• 1. Ermenice Kaynaklar Հովհաննես Զատիկյան, Կարինի Նահանգը 19 Դարի Երկրորդ Կեսին (19. Yy. İkinci Yarısında Erzurum Tarihi). Երևան: «Նորավանք» ԳԿՀ, 2013.