İNSAN HAKLARININ GELİŞİMİNDE VE SINIRLANDIRILMASINDA SİYASÎ İKTİDARIN ROLÜNÜ TÜRK TARİHİNDEKİ ANAYASACILIK HAREKETLERİ VE ANAYASALAR ÜZERİNDEN OKUMAK

Yıl 2024, Cilt: 16 Sayı: 1, 64 - 91, 31.07.2024

Hayrettin Alparslan Çelik

https://doi.org/10.53881/hiad.1364349

Öz

İnsan hakları, insanlık tarihiyle yaşıt bir gelişim çizgisine sahiptir. Sümer Kralı Urukagina’dan Babil kralı Hammurabi’ye, Hz. Muhammed’den Kral John’a ve günümüze kadar siyasî iktidarı elinde tutanlar, insan haklarının hem gelişiminde hem de sınırlandırılmasında önemli bir rol üstlenmişlerdir. Tarihî süreçte muhtelif dinî, hukukî metinlerle ve örfî uygulamalarla koruma altına alınmış veya sınırlandırılmış olan insan hakları, üstün norm olan anayasaların 18. yüzyılda ortaya çıkmasıyla birlikte farklı bir gelişim sürecine girmiştir. İnsan haklarının Türk tarihindeki gelişimi de yüzyıllar süren bir gelişim çizgisine sahip olmuştur. Türk tarihinde töreyle, şer’î hukuk kaynaklarıyla ve kanunnâmelerle koruma altına alınmış veya sınırlandırılmış olan insan haklarının, anayasal metinlerde kendine yer bulması, 1876 yılında Kânûn-ı Esâsî’nin ilânıyla gerçekleşmiştir. Daha sonra ilân edilen diğer Türk anayasalarında da (1921 Anayasası hariç) insan hakları güvence altına alınmış veya sınırlandırılmıştır. Anayasalarda yer alan insan haklarına yönelik sınırlandırma rejimleri, siyasî iktidarlar eliyle yapılan değişikliklerle birlikte kimi zaman daha demokratik hâle getirilmiş; kimi zaman da bu değişiklikler, insan haklarının sınırlandırılmasına yönelik hükümlerin daha anti-demokratik bir hâl almasına yol açmıştır.

Anahtar Kelimeler

İnsan Hakları, Siyasî İktidar, Anayasa, Anayasacılık Hareketi

Etik Beyan

Bu makalede bilimsel araştırma ve yayın etiği ilkelerine uyulmuştur.

Destekleyen Kurum

Çalışmada herhangi bir kurum ya da kuruluştan destek alınmamıştır.

Teşekkür

Çalışmada herhangi bir kurum ya da kuruluştan destek alınmamıştır.

READING THE ROLE OF POLITICAL POWER IN THE DEVELOPMENT AND LIMITATION OF HUMAN RIGHTS THROUGH CONSTITUTIONAL MOVEMENTS AND CONSTITUTIONS IN TURKISH HISTORY

Öz

Human rights have a development line that is as old as human history. From the Sumerian King Urukagina to the Babylonian King Hammurabi, from the Prophet Muhammad to King John, and those who hold political power until today, have played an important role in both the development and limitation of human rights. Human rights, which were protected or limited by various religious, legal texts and customary practices in the historical process, entered a different development process with the emergence of the supreme norm constitutions in the 18th century. The development of human rights in Turkish history has also had a developmental line that has lasted for centuries. The fact that human rights, which have protected or limited by custom, shar’i law sources and code of laws in Turkish history, have found a place in constitutional texts, was realized with the proclaim of the Kânûn-ı Esâsî in 1876. In other Turkish constitution proclaimed later (except for the 1921 Constitution), also human rights were guaranteed or limited. The limitation regimes for human rights in the constitutions have sometimes been made more democratic with the changes made by the political powers; sometimes these changes have caused the provisions on the limitation of human rights to become more anti-democratic.

Anahtar Kelimeler

Human Rights, Political Power, Constitution, Constitutionalism Movement

Kaynakça

• 1876 Anayasası (Kânûn-ı Esâsî)
• 1921 Anayasası (Teşkilât-ı Esasiye Kanunu)
• 1924 Anayasası (Teşkilât-ı Esasiye Kanunu)
• 1961 Anayasası
• 1982 Anayasası
• 2010 tarihli 5982 sayılı Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının Bazı Maddelerinde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun
• Akyıldız, A. (2009). “Sened-i İttifak”. DİA. (C:36, 512-514). Ankara: TDV.
• Aristoteles. (1975). Politika. (Çev. Mete Tunçay). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Aydın, M. Â. ve Hamîdullah, M. (2002). “Köle”. DİA. (C:26, 237-246). Ankara: TDV.
• Berkes, N. (2012). Türkiye’de Çağdaşlaşma. (Haz. Ahmet Kuyaş). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Bilir, F. (2004). “2004 Anayasa Değişiklikleri Üzerine Bir Değerlendirme”. Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 9 (1, 2), 239-251.
• Çalık, E. (2017). “İnsan Hakları Meselesinin Gelişimi ve Siyasî ve Sosyal Faktörlerle İlişkisi.” 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum, 6 (16), 41-67.
• Çelen, M. K. (2012). “1909 Kanun-i Esasî Tadîlâtı”. Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 2 (4), 129-140.
• Çüçen, A. K. (2003). “İnsan Hakları Düşüncesinin Gelişimi”. Kaygı: Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Felsefe Dergisi, 2, 27-35.
• Doğan, V. (2006). Türk Anayasalarında Yer Alan Temel Hak ve Hürriyetler Açısından İnsan. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Van.
• Emre, Y. (2015). CHP, Sosyal Demokrasi ve Sol: Türkiye’de Sosyal Demokrasinin Kuruluş Yılları (1960-1966). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Engin, N. (2002). “Köle”. DİA. (C:26, 246-248). Ankara: TDV.
• Erdoğan, H. G. (2018). Türk Töresi: Eski Türklerde Töre Uygulamaları. Ankara: Karakum Yayınevi.
• Farabî. (2018). İdeal Devlet. (Çev. Ahmet Arslan). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Fendoğlu, H. T. (2002). “2001 Anayasa Değişikliği Bağlamında Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırlanması AY. Md 13”. Anayasa Yargısı, 18 (1), 111-149.
• Gökalp, Z. (1976). Türk Töresi. (Haz. Hikmet Dizdaroğlu). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Göze, A. (1989). Siyasî Düşünceler ve Yönetimler. İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş.
• Gözler, K. (2002). “3 Ekim 2001 Tarihli Anayasa Değişikliği: Bir Abesle İştigal Örneği”. Anayasa Yargısı, 18 (1), 0-0.
• Gözler, K. (2018a). İnsan Hakları Hukuku. Bursa: Ekin Basım Yayın Dağıtım.
• Gözler, K. (2018b). Türk Anayasa Hukuku. Bursa: Ekin Basım Yayın Dağıtım.
• Gündüzöz, İ. (2015). “Yeni Kuşak İnsan Hakları Çerçevesinde Türkiye’de Mülki İdare Amirliğine Analitik Bir Yaklaşım”. İnsan Hakları Yıllığı, 33, 19-33.
• Islahat Fermanı. (2015). Tanzimat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu. (Ed. H. İnalcık ve M. Seyitdanlıoğlu). Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• İba, Ş. (2021). “1924 Anayasası’nın Hazırlık ve Kanunlaşma Süreci Üzerine”. Yasama Dergisi, (44), 43-60.
• İbn Haldûn. (1997). Mukaddime I. (Çev. Zakir Kadirî Ugan). İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• İnalcık, H. (1992). Tanzimat ve Bulgar Meselesi. İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Kaboğlu, İ. Ö. (2012). Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar). İstanbul: Legal Yayıncılık.
• Kafesoğlu, İ. (1987). Türk Bozkır Kültürü. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Keane, J. (1994). Demokrasi ve Sivil Toplum: Avrupa Sosyalizminin Açmazları, Toplumsal ve Siyasal İktidarın Denetlenmesi Sorunu ve Demokrasi Beklentileri Üzerine. (Çev. Necmi Erdoğan). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Keskinsoy, Ö. (2017). Anayasa Hukuku ve Türk Anayasa Hukuku. Ankara: Monopol Yayınları.
• Kramer, S. N. (2002). Tarih Sümer’de Başlar: Yazılı Tarihteki Otuzdokuz İlk. (Çev. Hamide Koyukan). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Locke, J. (2012). Yönetim Üzerine İkinci İnceleme. (Çev. Fahri Bakırcı). Ankara: Ebabil Yayınları.
• Mengüç, F. Y. (2020). “1876 Anayasasında (Kanun-i Esasi’de) 1909 Tadilleri”. Adalet Dergisi, (64), 671-690.
• Montesquieu. (2021). Kanunların Ruhu Üzerine. (Çev. Berna Günen). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Odyakmaz, Z., Kaymak, Ü. ve Ercan, İ. (2011). Anayasa Hukuku-İdare Hukuku. İstanbul: On İki Levha Yayıncılık.
• Özbudun, E. (2012). 1924 Anayasası. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Özkan, S. (2015). “İnsan Haklarının Tarihsel Gelişimi ve Kuşak Sınıflandırması”. Akdeniz Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 5 (1), 111-126.
• Pamir, A. (2009). “Orta-Asya Türk Hukukunda ‘Töre’ Kavramı”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 58 (2), 359-376.
• Soysal, M. (1997). 100 Soruda Anayasanın Anlamı. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Şen, M. (1999). “Osmanlı Hukukunun Yapısı”. Osmanlı 6 Teşkilât. (Ed. Güler Eren). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Şentürk, R. (2000). “İnsan Hakları”. DİA. (C:22, 327-330). Ankara: TDV.
• Tanör, B. (1994). İki Anayasa 1961-1982. İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş.
• Tanör, B. (2014). Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri (1789-1980). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Tanzimat Fermanı. (2015). Tanzimat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu. (Ed. H. İnalcık ve M. Seyitdanlıoğlu). Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Tosun, M. (1973). “Sumer, Babil ve Assur'lularda Hukuk, Kanun ve Adalet Kavramları ve Bunlarla İlgili Terimler”. Belleten, 37 (148), 557-581.
• Türe, F. (2014). “İnsan Haklarının Normatif Kökeni”. Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (32), 149-161.
• Van De Mieroop, M. (2014). Babil Kralı Hammurabi. (Çev. Bülent O. Doğan). Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Yıldırım, M. (2019). “1971-1973 Anayasa Değişiklikleri”. Liberal Düşünce Dergisi, 24 (93), 35-58.
• Yokuş, S. (2020). “Özgürlükler Bağlamında 1982 Anayasası’nın Evrimi”. Anayasa Yargısı, 37 (2), 1-30.
• Zürcher, E. J. (2000). Modernleşen Türkiye’nin Tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları.