Source Value of Ibn al-Jazari’s (d. 833/1429) Work Munjid al-muqriîn in terms of Andalusian Qiraat School

Yıl 2022, , 1 - 32, 30.06.2022

Abdulhalim Başal

https://doi.org/10.14395/hid.1068423

Cited By: 1

Öz

Andalusia; became one of the prominent regions of the recitation field, especially in the fifth and sixth centuries of the Hegira, due to the turmoil in the Eastern Islamic geography. The works of Andalusian qiraat scholars who lived in these centuries, especially on the differences in qiraat, received great praise in many parts of the Islamic world. At the same time, these works were accepted among the basic works of qiraat education and were counted as reference works of this field.
In the beginning of these books, with the work of Abu Amr ad-Dani (d. 444/1053) named al-Tayseer fi'l-qırâ'ati's-sebʻ, Qasım b. Firruh al-Shatıbi (d. 590/1194), Dani's poem called Hirz al-amâni wa wajh al-tahânî, which he originally named al-Tayseer, gained fame with the name "al-Shatibiyya". On the other hand, these studies are inspired by Ibn Mujâhid's "Kitabu's-seb'a" and therefore have been criticised by some scholars mostly because they contain 7 qiraat and only 14 narratives and remain limited in terms of tariq. Perhaps the harshest of the above-mentioned criticisms belongs to Abu Hayyan al-Andalusi (d. 745/1344), who is also an Andalusian qiraat scholar. This article deals with the analysis of the determinations and critical approaches to Andalusian qiraat culture in Ibn al-Jazarî’s book Munjid al-muqriîn wa murshid al-tâlibîn (quoted from Abu Hayyan) from various perspectives. This transmission, which is as long as it can get, consists essentially of his answer to questions posed to Abu Hayyan.
This transmission, which is as long as it can get, essentially consists of the answer to the questions posed to Abu Hayyan; whether al-Tayseer and Hirz al-amâni contain references to all or only some of the seven letters pointed out by Prophet Muhammad, whether the ten qiraats were taught in history, the method of this qiraat and whether this method was accepted or not.
Although the mentioned statements of Abu Hayyan were expressed on a specific question, they contain a lot of information about the historical course of the science of qiraat in Andalusia and the basic features of the qiraat culture in this region. However, it is understood that some of this information needs to be reconsidered with a broader perspective, some of it various additions and some of it various corrections. On the other hand, it is observed that the information in this part of the work is not conveyed under different titles, but scattered in different parts of the text. In this context, first of all, the narrations extracted from the text in question were divided into certain topics; afterwards, an effort has been made to evaluate the aforementioned information in the axis of these headings.
In this research, first of all, a brief introduction about Ibn al-Jazarî's "Munjid" is given within the framework of the mentioned issues. Then, the reasons for the author's relevance to the qiraat activities in Andalusia were examined. Then, the following five titles were discussed; “The introduction of the seven qiraats methods to Andalusia”, “The main sources of Andalusian qiraat culture”, “Acceptance of some Andalusian scholars as the sole authority”, "The common qiraat classification in Andalusia", "The claim that the qiraat works in Andalusia are limited". After that the source value of Munjid was tried to be revealed at these points.
As a result of these investigations, in parallel with the effect of the rihlas made from Andalusia to the East from the early periods, it has been understood that Andalusia's acquaintance with the seven qiraats began before the date given by Abu Hayyan. Likewise, Hijaz had a great influence on the recitation preferred in Andalusia, and Baghdad had a great influence on the content of the works of Andalusian qiraat scholars. For this reason, it has been determined that these two regions played a role as much as Egypt in the formation of the Andalusian school of qiraat. It has been seen that some Andalusian qurras are considered the sole authority in the field of qiraat, and that the qiraat activities in this region are shaped around the names mentioned, and it has been detected that Abu Hayyan is right on this point. Studies dealing with the differences in qiraat in Andalusia do not include only seven qiraats; many examples have been encountered in this region showing that eight and ten qiraats are also known. In addition, in some of the works copyrighted by Andalusians, a wide accumulation of narration and tariq was found.

Anahtar Kelimeler

Qiraat, Andalusia, Ibn al-Jazarî, Abu Hayyân, Munjid al-muqriîn

İbnü’l-Cezerî’nin (ö. 833/1429) Müncidü’l-Muḳriîn Adlı Eserinin Endülüs Kıraat Ekolü Açısından Kaynak Değeri

Öz

Endülüs, Doğu İslâm coğrafyasındaki karışıklıklar sebebiyle bilhassa hicrî beşinci ve altıncı asırlarda kıraat sahasının öne çıkan bölgelerinden biri olmuştur. Söz konusu asırlarda hayat süren Endülüslü kıraat âlimlerinin, özellikle kıraat farklılıklarına dönük olarak kaleme aldıkları eserleri, İslâm dünyasının pek çok bölgesinde büyük iltifat görmüş, kıraat tedrisatının temel çalışmaları kabul edilmiş ve bu alanın referans eserleri addedilmiştir. Bu kitapların başında da Ebû ‘Amr ed-Dânî’nin (ö. 444/1053) et-Teysîr fi’l-ḳırâ’âti’s-sebʻ adını taşıyan çalışmasıyla Kâsım b. Fîrruh eş-Şâtıbî’nin (ö. 590/1194), Dânî’nin et-Teysîr’ini nazmederek vücuda getirdiği ve “eş-Şâṭıbiyye” şeklinde şöhret bulan Ḥirzü’l-emânî ve vechü’t-tehânî isimli manzumesi gelmektedir. Diğer yandan bu çalışmalar, İbn Mücâhid’in Kitâbü’s-sebʻa’sından mülhem olmaları, dolayısıyla ekseriyetle yedi kıraat (ḳırâât-ı seb‘a) ile bunlara ait yalnızca on dört rivayeti içermeleri ve tarîk anlamında da kısıtlı kalmaları gibi nedenlerle kimi ulema tarafından eleştiri konusu yapılmıştır. Zikredilen türdeki eleştirilerin belki de en serti ise kendisi de bir Endülüslü kıraat âlimi olan Ebû Hayyân el-Endelüsî’ye (ö. 745/1344) aittir.
Bu makale, İbnü’l-Cezerî’nin Müncidü’l-muḳriîn ve mürşidü’ṭ-ṭâlibîn isimli eserinde, Ebû Hayyân’dan nakille, Endülüs kıraat kültürüne yönelik aktardığı tespitlerin ve eleştirel bir yaklaşım ihtiva eden değerlendirmelerin çeşitli açılardan analizini konu edinmektedir. Alabildiğine uzun olan bu nakil, esasen Ebû Hayyân’a; et-Teysîr ve Ḥirzü’l-emânî’nin Hz. Peygamber’in işaret ettiği yedi harfin (el-aḥrufü’s-seb‘a) tamamını mı yoksa bir kısmını mı kapsadığı; tarihte on kıraatin okutulup-okutulmadığı, bu usulü okuyup-okutmanın hükmü ve bu metodun kabul görüp-görmediği yönünde yöneltilen soruya verdiği cevaptan ibarettir. Ebû Hayyân’ın anılan açıklamaları, her ne kadar muayyen bir soru üzerine dile getirilmişse de Endülüs’te kıraat ilminin tarihî seyri ve bu bölgedeki kıraat kültürünün temel özelliklerine dair pek çok bilgiyi bünyesinde barındırmaktadır. Bununla birlikte bu bilgilerden bazılarının daha geniş bir bakış açısıyla yeniden ele alınmaya, bazılarının çeşitli eklemelere ve bazılarının da muhtelif düzeltmelere ihtiyaç duyduğu anlaşılmaktadır. Diğer yandan eserin bu kısmındaki bilgilerin, muayyen başlıklar halinde aktarılmadığı, dağınık bir şekilde metnin farklı kısımlarına serpiştirildiği müşahede edilmektedir. Bu bağlamda öncelikle bahse konu nakilden çıkarılan rivayetler belirli konu başlıklarına ayrılmış, ardından da sözü geçen malumat bu başlıklar ekseninde değerlendirilmeye gayret gösterilmiştir.
Belirtilen hususlar muvacehesinde bu araştırmada, öncelikle İbnü’l-Cezerî’nin Müncid’i hakkındaki kısa bir tanıtıma yer verilmiş, müellifin, bu eserinde Endülüs’teki kıraat faaliyetlerine geniş bir şekilde temas etmesinin altında yatan sebepler irdelenmiştir. Ardından “yedi kıraat metodunun Endülüs’e girişi”, “Endülüs kıraat kültürünün beslendiği temel kaynaklar”, “Endülüslü bazı âlimlerin yegâne otorite kabul edilmeleri”, “Endülüs’te yaygınlık gösteren kıraat tasnifatı” ve “Endülüs’teki kıraat eserlerinin sınırlı olduğu iddiası” meyanındaki beş başlık işlenmiş, bu noktalarda Müncid’in kaynak değeri ortaya konmaya çalışılmıştır.
Bu tetkikler neticesinde erken dönemlerden itibaren Endülüs’ten Doğuya yapılan rihlelerin doğurduğu etkiye paralel olarak Endülüs’ün yedi kıraat ile tanışıklığının, Ebû Hayyân’ın verdiği tarihten önceleri başladığı kanaatine varılmıştır. Aynı şekilde Hicaz’ın Endülüs’te tercih edilen kıraate, Bağdat’ın da Endülüslü kıraat âlimlerinin eserlerinin münderecatına büyük oranda tesiri görülmüş, böylelikle bu iki bölgenin, Endülüs kıraat ekolünün oluşumunda Mısır kadar rol oynadığı anlaşılmıştır. Endülüslü bazı kurrânın kıraat sahasında yegâne otorite sayıldığı, bu bölgedeki kıraat faaliyetlerinin bahsi geçen isimler etrafında şekillendiği müşahede edilmiş; Ebû Hayyân’ın bu noktadaki isabeti tespit edilmiştir. Endülüs’te kıraat farklılıklarını muhtevî çalışmaların yalnızca yedi kıraati içermediği, sekiz ve on kıraatin de bu bölgede bilindiğine dair pek çok örnekle karşılaşılmıştır. Ayrıca Endülüslülerce telif edilen eserlerin bazılarında olabildiğince geniş bir rivayet ve tarîk birikimine rastlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kıraat, Endülüs, İbnü’l-Cezerî, Ebû Hayyân, Müncidü’l-Muḳriîn.

Kaynakça

• ‘Avâcî, Muhammed Hüseyin. “‘İḳdü’l-leâlî fi’l-ḳırâ’âti’s-seb‘i’l-avâlî li Ebî Ḥayyân el-Endelüsî”. Mecelletü’l-Bühûsi ve’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye, 4/8, 21-76.
• Adıgüzel, Cumhur Ersin. XI. Asırda Endülüs’te İlmî Hayat. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Akaslan, Yaşar. “Endülüs’ün Kıraat İlmindeki Yeri”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 19/1 (2019), 107-139.
• Başal, Abdulhalim. Endülüs’te Kıraat İlmi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Birışık, Abdulhamit. Kıraat İlmi ve Tarihi. Bursa: Emin Yayınları, 2014.
• Çetin, Abdurrahman. Kur’ân-ı Kerîm’in İndirildiği Yedi Harf ve Kıraatlar. İstanbul: Ensar Yayınları, 2013.
• Dabbî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Yahyâ. Buġyetü’l-mültemis fî târîḫi ricâli ehli’l-Endelüs. Kahire: Dârü’l-Kâtibi’l-‘Arabî, 1967.
• Dağ, Mehmet. Geleneksel Kıraat Algısına Eleştirel Bir Yaklaşım. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Ebû ʻAmr ed-Dânî, Osmân b. Saîʻd b. Osmân. Câmi‘u’l-beyân fi’l-ḳırâ’âti’s-seb‘i’l-meşhûra. thk. Muhammed Saddûk el-Cezâirî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Ebû ʻAmr ed-Dânî, Osmân b. Saîʻd b. Osmân. et-Teysîr fi’l-ḳırâ’âti’s-seb‘. nşr. Otto Pretzl. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabiyye, 1984.
• Ebû ʻAmr ed-Dânî, Osmân b. Saîʻd b. Osmân. Muḫtaṣaru fî meẕâhibi’l-ḳurrâi’s-seb‘ati’l-emṣâr. thk. A. M. Abdüsselam eş-Şâfiî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Ebû ʻAmr ed-Dânî, Osmân b. Saîʻd b. Osmân. Müfredetü Ya‘ḳûb b. İsḥâḳ el-Ḥażramî. thk. Hâtim Salih ed-Dâmin. Dâru İbni’l-Cevzî, 2008.
• Ebû Abdillah İbn Şüreyh, Muhammed b. Şüreyh. el-Kâfî fi’l-ḳırâ’âti’s-seb‘. thk. Ahmed Mahmud Abdüssemî’ eş-Şâfiî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Ebû Hayyân el-Endelüsî, Muhammed b. Yusuf b. Ali. el-Baḥru’l-muhîṭ fî’t-tefsîr. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1992.
• Ebü’l-Abbâs el-Mehdevî, Ahmed b. ‘Ammâr. Şerḥu’l-Hidâye. thk. Hâzim Saîd Haydar. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1996.
• Ebü’l-Hasen b. Şüreyh, Şüreyh b. Muhammed. el-Cem‘ ve’t-Tevcîh limâ inferade bihî Ya‘ḳûb b. İsḥaḳ el-Ḥażramî el-Baṣrî. thk. Gânim Kaddûrî Hamed. Amman: Dâru Ammâr, 2000.
• Fehd Abdurrahman, İbn Süleyman. Menhecü’l-medresetü’l-Endelüsiyye fi’-t-tefsîr. Riyad: Mektebetü’t-Tevbe, 1997.
• Gökdemir, Ahmet. “Hicrî İlk Beş Asırda Endülüs’te Kıraat İlminin Durumu”, Dicle İlahiyat Dergisi (DİD) 19 (2017/2), 160-177.
• Hamîtû, Abdülhâdî Abdullah. Ḳırâ’atü’l-İmâm Nâfi‘ ‘inde’l-Meġâribe min Rivâyeti Ebî Saî‘d Verş. 5 Cilt. Rabat: Menşûrâtü Vizârâti’l-Evkâf, 2003.
• Harbî, Abdülaziz b. Ali. Tevcîhü müşkili’l-ḳırâ’âti’l-‘aşriyyeti’l-ferşiyyeti lüġaten ve tefsîren ve i‘râben. Medine: Câmiatü’l-Kurâ, h. 1417.
• İbn ‘Âsım el-Gırnâtî, Ebû Bekir Muhammed b. Muhammed. Tuḥfetü’l-ḥukkâm fî nüketi’l-‘uḳûdi ve’l-aḥkâm. thk. Muhammed Abdüsselam Muhammed. Kahire: Dâru’l-Âfâki’l-‘Arabiyye, 2011.
• İbn Abdilkuddûs el-Kurtubî, Ebü’l-Kasım Muhammed b. Abdilvehhâb. el-Miftâḥ fi’ḫtilâfi’l-ḳırâ’âti’s-seb‘i’l-müsemmeyni bi’l-meşhûrîn. thk. Hâtim Salih ed-Dâmin. Dımeşk: Dâru’l-Beşâir, 2006.
• İbn Bâziş, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Ali. el-İḳnâ‘ fi’l-ḳırâ’âti’s-seb‘. thk Abdülmecid Katamış. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1982.
• İbn Beşküvâl, Ebü’l-Kasım Halef b. Abdilmelik. Kitâbü’ṣ-Ṣıla fî târîḫi eimmeti’l-Endelüs. thk. İbrahim el-Ebyârî. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-Mısrî, 1989.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed. Müncidü’l-muḳriîn ve mürşidü’ṭ-ṭâlibîn. thk. ‘Ali b. Muhammed el-‘İmrân. Mekke: Dâru ‘Âlemü’l-Fevâid, 1998.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed. en-Neşr fi’l-ḳırâ’âti’l-‘aşr, thk. Ali Muhammed Dabba. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed. Taḥbîru’t-Teysîr fi’l-ḳırâ’âti’l-eimmeti’l-‘aşr. thk. Ahmed Muhammed el-Kudât. Ürdün: Dâru’l-Furkân, 2000.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed. Ġāyetü’n-nihâye fî ṭabaḳâti’l-ḳurrâ. 2 Cilt. thk. Gotthelf Bergstraesser. Beyrut: Dâru’l-Kütüb’l-‘İlmiyye, 2006.
• İbnü’l-Faradî, Ebü’l-Velîd Abdullâh b. Muhammed. Târîḫu ‘ulemâi’l-Endelüs. thk. Rûhiyye Abdurrahmân Seyfî. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1997.
• Sarakustî, Ebû Tâhir İsmail b. Halef. el-İktifa fî ḳırâ’âti’s-seb‘i’l-meşhûra. nşr. Hatim Salih ed-Dâmin. Bağdat: Dâru’n-Nînavâ, 2004.
• Sarakustî, Ebû Tâhir İsmail b. Halef. el-‘Unvân fi’l-ḳırâ’âti’s-seb‘. nşr. Züheyr Gazi Zahid-Halil Atiyye. Suudi Arabistan: 2005.
• Kadı ‘İyâz, Ebü’l-Fazl ‘İyâz b. Mûsâ. Tertîbü’l-medârik ve taḳrîbü’l-mesâlik li ma‘rifeti a‘lâmi meẕhebi Mâlik. 8 Cilt. Mağrib: Vizârâtü’l-Evkâfi ve’ş-Şüûni’l-İslâmîyye 1983.
• Kasım b. Fîrruh eş-Şâtıbî, Halef b. Ahmed. Ḥirzü’l-emânî ve vechü’t-tehâni fi’l-ḳırâ’âti’s-seb‘. nşr. Muhammed Temîm. Medine: Mektebetü Dâru’l-Hüdâ, 2010.
• Karaçam, İsmail. Kur’ân-ı Kerîm’in Nüzûlü ve Kırâati. İstanbul: Nedve Yayınları, 1974.
• Kâtip Çelebi. Keşfü’ẓ-ẓunûn ‘an esmâi’l-kütübi ve’l-fünûn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Kurt, Yaşar. Kıraat Tarihinin Meseleleri. Samsun: 2013.
• Makkarî, Ebü'l-Abbas Şihabüddîn Ahmed b. Muhammed. Nefḥu’ṭ-ṭîb min ġuṣni Endelüsi’r-raṭîb. thk. Ercan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sadr, 1968.
• Maşalı, Mehmet Emin. Tarihi ve Temel Meseleleriyle Kıraat İlmi. İstanbul: Otto Yayınları, 2016.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed Hammûş b. Muhammed el-Kaysî. et-Tebṣıra fi’l-ḳırâ’ât’s-seb‘. thk. Muhammed Gavs en-Nedvî. Hindistan: ed-Dâru’s-Selefiyye, 1982.
• Meşînî, Mustafa İbrahim. Medresetü’t-tefsîr fi’l-Endelüs. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1986.
• Nebîl Muhammed, İbrahîm Âl İsmail. ʻİlmü’l-ḳırâ’at ve es̱eruhû fi’l-‘ulûmi’ş-şer‘iyye. Riyad: Mektebetü’t-Tevbe, 2000.
• Özbek, Ömer. Karşılaştırmalı Kıraat İlmi Meseleleri. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2019.
• Özbek, Ömer. “İbnü’l-Cezerî’nin Kırâatlerin Mütevâtirliği Meselesine Bakışı”, Bilimname 36 (2018), 555-586.
• Özdemir, Mehmet. Endülüs. İstanbul: İSAM Yayınları, 2014.
• Saîd Arâb. el-Ḳurrâ ve’l-ḳırâ’at bi’l-Maġrib. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1990.
• Sezgin, Fuat. Târîḫu’t-Türâs̱i’l-‘Arabî. 10 Cilt. Medine: Câmiatü'l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye - Câmiatü'l-Melik Suûd, 1991.
• Şevât, el-Hüseyin b. Muhammed. Medresetü’l-ḥadîs̱ fi’l-Ḳayravân -min fetḥi’l-İslâmî ilâ müntaṣafi’l-ḳarni’l-ḫâmisi’l-hicrî-. 2 Cilt. Riyad: ed-Dârul’l-Alemiyye li’l-Kitâbi’l-İslâmî, 1991.
• Türkmen, Ömer. “Me’ḫtârehu’l-İmâm Ebu'ṭ-Ṭayyîb İbn Ġalbûn mine’r-rivâyât ve’l-vucûh fî kitâbihi’l-İrşâd: Cem‘an ve tahḳîḳan”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20 (2021), 258-280.
• Türkmen, Ömer. Tecvîdü’n-Neşr. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2022.
• Veledü Ebâh, Muhammed Muhtâr. Târiḫu’l-ḳırâ’ât fi’l-Meşriḳ ve’l-Maġrib. ys.: 2001.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Ma‘rifetü’l-ḳurrâi’l-kibâr ‘ale’ṭ-ṭabaḳâti ve’l-a‘ṣâr. thk. Tayyar Altıkulaç. İstanbul: 1995.
• Zehrânî, Sâlim Muhammed. el-Kâfî fi’l-ḳırâ’âti’s-seb‘ dirâse ve taḥḳîḳ, Suûd: Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Zehvî, Murad. Menhecü’l-iḳrâ bi’l-Endelüs. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2014.
• Zerkeşî, Ebû Abdillah Bedrüddîn. el-Bürhân fî ‘ulûmi’l-Ḳur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2006.