Evaluation of Quality Principles from the Islamic Perspective

Yıl 2022, , 1193 - 1238, 30.12.2022

Halis Aydemir , Rifat Türkel

https://doi.org/10.14395/hid.1072356

Öz

Quality is a phenomenon whose existence dates back to the first period of human history. Before the industrial revolution, quality was realized through mutual interaction between the person producing the service or the product and the customer. Customer's satisfaction was an important factor in determining the quality. In the development of quality, which had many different and simple applications in the past, a new era started with the industrial revolution, and new developments occurred in the principles, visibility, and applications of quality. In this period, with an increase in products and services, the masters working in production started to work in the background, and the direct contact between the producer and the customer was weakened and even disappeared. As a result of this, employers offering products and services developed new systems such as inspection, statistical quality control, and total quality management to ensure quality. Quality has reached its current form with total quality management. Studies in this field continue to expand and increase in many areas such as education and health. The understanding of quality has spread throughout the world with the development of communication and transportation facilities and the spread of global trade, and eventually, it has come to a position that affects many societies, including Muslims. Muslims, who have trained many important philosophers and scientists in many fields throughout history, also established many major and developed states and pioneered many areas of life. At this point, the fact that Muslims are at the center of important progress and developments in every field in a period and environment where there is no modern understanding of quality necessitates investigating the motivation behind this situation. Likewise, it makes it necessary to answer the questions; "Do the issues known as quality principles take place in the set of rules and principles brought by Islam?", “To what extent are the principles of quality compatible with the principles of Islam?” For this reason, in this study, it is aimed to examine the quality, its principles, and their development processes, to evaluate them within the framework of Islamic principles, and to determine the perspective of Islam on this issue. The study is limited to the evaluation of the planning, implementation, control, and precautionary phases of the Plan-do-check-act cycle (PDCA cycle), which focus on quality, customer orientation, the leadership of the senior management, continuous improvement, and its mechanism. Unlike previous studies, it is thought that the study, which is evaluated in terms of Islamic principles based on the principles of total quality management, will contribute to the literature with this dimension. Moreover, it is thought that it will support the awareness of quality principles that contributed to the advancements made by Muslims in many fields, especially in science, and will also provide Muslims with a perspective on today's quality understanding. In this study, studies and documents on today's quality and principles were used. Primary sources were also used by reaching the works of many experts on the subject, especially Edward Deming, who is known as the pioneer of quality, and today's academic studies were taken into consideration and used. The evaluation of quality principles was made within the framework of the Qurʾān and Sunnah, which are the main sources of Islam. During the study, a number of verses and ḥadīths related to quality principles were used, some examples from the Qurʾān and the Sunnah of the Prophet Muḥammad were given, considering that this would increase the volume of the study, and not all of the verses and ḥadīths were mentioned. At the end of the study, it has been found that “the leadership of the top management, customer centricity, continuous improvement, doing the works firstly with the stakeholders and in accordance with the plan, obtaining results by following the applications, evaluating the obtained results together with the relevant internal and external stakeholders and making improvements in the final step” which are among the principles of quality take place among the principles that Islam has set, with different dimensions. Likewise, it has been understood that the religious teachings and the practices of the Prophet Muḥammad are an important source of motivation for Muslims to achieve significant success and to do quality work.

Anahtar Kelimeler

Islam, Quality, Customer Orientation, Leadership of Senior Management, Akhism

Kalite İlkelerinin İslami Açıdan Değerlendirilmesi

Öz

Kalite, varlığı insanlık tarihinin ilk dönemine kadar ulaşan bir olgudur. Sanayi devrimi öncesi kalite, hizmet ve ürünü üreten kişi ile müşteri arasındaki karşılıklı etkileşim ile gerçekleşmiş, müşterinin memnuniyeti kaliteyi belirleyen önemli bir unsur olarak yer almıştır. Geçmişte birçok farklı ve basit uygulaması bulunan kalitenin seyrinde sanayi devrimi ile birlikte yeni aşamaya geçilmiş, kalitenin ilkeleri, görünürlüğü ve uygulamalarında yeni gelişmeler meydana gelmiştir. Bu dönemde ürün ve hizmetlerde artış meydana gelmiş, bunun sonucu olarak üretimde görev alan ustalar arka planda çalışmaya başlamış, üreten ile müşteri arasındaki doğrudan irtibat zayıflamış, hatta kalmamıştır. Bunun neticesinde ürün ve hizmeti sunan işverenler kaliteyi sağlamak için muayene, istatistiksel kalite kontrol, toplam kalite yönetimi gibi yeni sistemler geliştirmiştir. Kalite, toplam kalite yönetimi ile günümüzdeki formuna ulaşmıştır. Bu alandaki çalışmalar eğitim, sağlık gibi birçok alanda genişleyerek ve artarak devam etmektedir. Kalite anlayışı iletişim ve ulaşım imkânlarının gelişmesi ve küresel ticaretin yaygınlaşmasına bağlı olarak dünya genelinde yayılmış, içerisinde Müslümanların da yer aldığı birçok toplumu etkileyen bir konuma gelmiştir. Tarih boyunca birçok alanda önemli düşünürler, ilim ve bilim insanları yetiştirmiş olan Müslümanlar aynı zamanda büyük ve gelişmiş devletler kurmuş, birçok alanda öncülük yapmıştır. Bu noktada doğal olarak modern kalite anlayışının bulunmadığı bir dönem ve ortamda Müslümanların her alanda önemli ilerleme ve gelişmelerin merkezinde yer alması, bunun arkasındaki motivasyon kaynağının ne olduğunu araştırmayı gerektirmektedir. Aynı şekilde “Kalite ilkeleri olarak bilinen konular İslam’ın getirmiş olduğu kurallar ve ilkeler bütünü içerisinde yer almakta mıdır?” “Kalite ilkeleri İslam’ın ilkelerine ne derece uygundur?” sorularının cevaplandırılmasını gerekli kılmaktadır. Bu sebeple bu çalışmada kalite ve ilkeleri ile bunların gelişim süreçlerinden bahsedilmesi, bunların İslami esaslar çerçevesinde değerlendirilmesi, bu konuda İslam’ın bakış açısının tespit edilmesi amaçlanmıştır. Çalışma kalite, kalite ilkelerinin merkezinde yer alan müşteri odaklılık, üst yönetimin liderliği, sürekli gelişme, sürekli iyileşme mekanizması olan PUKÖ döngüsünün planlama, uygulama, kontrol etme ve önlem alma aşamalarının değerlendirilmesi konularıyla sınırlandırılmıştır. Daha önceki çalışmalardan farklı olarak toplam kalite yönetimi ilkelerini esas alarak İslami ilkeler açısından değerlendirmelerde bulunulan çalışmanın bu boyutuyla literatüre katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Ayrıca geçmişte Müslümanların bilim ve ilim başta olmak üzere birçok alanda gerçekleştirdiği ilerlemelere katkı sağlayan kalite esaslarına karşı farkındalık oluşmasını destekleyeceği, günümüz kalite anlayışına yönelik Müslümanlara bakış açısı kazandıracağı değerlendirilmektedir. Çalışmada günümüz kalite ve ilkeleri konusunda dokümanlardan faydalanılmıştır. Kalitenin öncüsü olarak bilinen Edward Deming başta olmak üzere konuyla ilgili pek çok uzmanın eserlerine ulaşılarak birincil kaynaklardan istifade etmeye özen gösterilmiş, bununla birlikte günümüzde yapılan akademik çalışmalardan da yararlanılmıştır. Kalite ilkelerinin değerlendirilmesi ise İslam’ın ana kaynakları Kur’an ve Sünnet çerçevesinde yapılmıştır. Çalışma esnasında kalite ilkeleri ile alakalı birçok ayet ve hadise ulaşılmış, çalışmanın hacmini artıracağı düşünülerek konu ile ilgili Kur’an ve Hz. Peygamber’in sünnetinden bazı örnekler verilmiş, ayet ve hadislerin tümü zikredilmemiştir. Çalışma sonunda kalitenin ilkeleri arasında yer alan üst yönetimin liderliği, müşteri merkezlilik, sürekli iyileştirme, yapılan işleri ilk önce paydaşlarla birlikte, uygulamaları bu plana uygun yapma, uygulamaları izleyerek sonuçlar elde etme, elde edilen sonuçları ilgili iç ve dış paydaşlarla birlikte değerlendirme ve nihayetinde gerekli görülen iyileştirmeleri yapma anlayışının İslam’ın koymuş olduğu ilkeler arasında farklı boyutlarıyla yer aldığı bulgusuna ulaşılmıştır. Aynı şekilde Müslümanların önemli başarılara ulaşmalarında ve kaliteli işleri yapmalarında dini öğretilerinin ve Hz. Peygamber’in uygulamalarının önemli bir motivasyon kaynağı olduğu anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam, Kalite, Müşteri Odaklılık, Üst Yönetimin Liderliği, Ahilik

Kaynakça

• Abū Dāwūd, Sulaymān ibn al-Ash‘ath ibn Isḥāq al-Azdī al-Sijistānī. Sunan Abū Dāwūd. Critical ed. S̲h̲uʿayb al- Arnaʾūṭ - Muḥammad Kāmil Qaraballī. 7 Volumes. Dimas̲h̲ḳ: Dār Dār al-Risāla al-ʿĀlamiyya, 1430/2009.
• Abu’l-Ḥusayn Muslim b. al-Ḥad̲j̲d̲j̲ād̲j̲ b. Muslim al-Ḳus̲h̲ayrī. Ṣaḥīḥ Muslim. Critical ed. al-Nawāwī. 5 Volumes. Bayrūt: Dār Iḥyāʼ al-Turāth al-ʻArabī, 1st Edition, 1991.
• Afrin, Afroza Bulbul-Islam, Rafikul. “A Conceptual Model of Continuous Improvement in Total Quality Management from Islamic Perspective”. Australian Academy of Business and Economics Review (AABER) 4/1 (2018), 1-16.
• Akbaş, Halil Emre et al. “Osmanlı Devletinde Lonca Teşkilatı Yapısı ve Yönetim Düşüncesi İle Karşılaştırılması”. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi İşletme Tarihi Özel Sayısı 9 (2018), 165-202.
• Akçi, Yavuz et al. Ahilik ve Mesleki Etik. Ankara: Gazi Kitabevi, 2018.
• Akdoğan, Ali. “Toplam Kalitenin Yükseltilmesinde Din Faktörü”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/5 (2003), 28-56. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/257495
• Akın, Besim et al. Toplam Kalite Yönetimi ISO 9000 Kalite Güvence Sistemi. İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım, 1st Edition, 1998.
• Al-Khasawneh, Akif Lutfi et al. “Quality between the Contemporary Management & Islamic Thought Perspectives: Comparative Study”. Journal of Emerging Trends in Economics and Management Sciences (JETEMS) 4/2 (2013), 281-290.
• al-ʻAẓīmābādī, Abū al-Ṭayyib Muḥammad Shams al-Haqq. 'Awn al-ma’bud āla Sharḥ Sunan Abū Dāwūd. 2 Volumes. Dār Ibn Ḥazm, 1st Edition, 2005.
• Babilli, Mahmud. İslâm’da Şûrâ. trans. Nihat Armağan – Kemal Çobanbeyli. İstanbul: Fikir Yayınları, 1985.
• al-Bayhaḳī, Abū Bakr Aḥmad b. al-Ḥusayn b. ʿAlī. al-Sunan al-Kubrā. Critical ed. Muḥammad ʿAbd al-Ḳādir ʿAṭā. 11 Volumes. Bayrūt: Dār al-Kutub al-ʻIlmīyah, 3rd Edition, 2003.
• BOA, Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Mühimme Defterleri [A.{DVNSMHM.d].
• Bozkurt, Rıdvan - Odaman, Aynur. ISO 9000 Kalite Güvence Sistemleri. Ankara: MPM Yayınları, 1995.
• al-Buk̲h̲ārī, Abū ʿAbd Allāh Muḥammad b. Ismāʿīl. Ṣaḥîḥi Buk̲h̲ārī. 1 Volume. (Dimas̲h̲ḳ: Dār Ibn Kathir, 1st Edition, 2002.
• Burhan, Faysal - Berdine, Michael D. “Planning in Islam”. Centre for Islamic Studies. Erişim 18 Aralık 2021. https://islamic-study.org/planning-in-islam/
• Crosby, Philip B. Quality Is Free: The Art of Making Quality Certain. New York: McGraw-Hill, 1979.
• Crosby, Philip B. The Absolutes of Leadership. San Francisco Calif.: Jossey-Bass Publishers, 1997.
• Çağatay, Neşet. Bir Türk Kurumu Olan Ahilik. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1989.
• Çalışkan, Gülay. “Altı Sigma ve Toplam Kalite Yönetimi”. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi 5/17 (2006) (Erişim 8 Kasım 2021). https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/69903
• Çelen, Ali İhsan. “Toplam Kalite Yönetimi’nin Çekirdeği: Ahilik”. Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi 4/10 (2014), 5–14.
• Türkiye’nin Bugünkü Manada İlk Standartı (Kanunname-i İhtisab-ı Bursa). ed. Trans. Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü. Ankara: Türk Standartları Enstitüsü, 2013.
• Dağdelen, Osman. Toplam Kalite Yönetimi. Ankara: Gazi Kitabevi, 2017.
• al-Dārimī, Abū Muḥammad ʿAbdallāh b. ʿAbd al-Raḥman b. al-Faḍl. Musnad al-Dārimī: Sunan al-Dārimī. Critical ed. Ḥusayn Salīm Asad al-Dārānī. 4 Volumes. al-Riyāḍ: Dār al-Mughnī, 1st Edition, 1421/2000.
• Deming, W. Edwards. Out of the Crisis. Cambridge: Massachusetts Institute of Technology, Center for Advanced Engineering Study, 1986.
• Demirdöğen, Osman. “Kalite Yönetimi Açısından TS-ISO 9000 Serisi ile Deming Felsefesi Arasındaki İlişkilerin Belirlenmesi”. Verimlilik Dergisi 23/4 (1994), 39–76.
• Demirkan, Mahmut. Toplam Kalite Yönetimi ve Türk İlişkileri Sistemine Etkileri: Bridgestone Sabancı Lastik Sanayii ve Tic. A.Ş. Uygulama Örneği. 1 Volume. Sakarya: Değişim Yayınları, 1997.
• Drucker, Peter F. Managing for the Future: The 1990s and Beyond. 1 Volume. New York: Tuman Talley Books/Dutton, 1992.
• Efil, İsmail. Toplam Kalite Yönetimi. Bursa: Dora Yayınları, 7th Edition, 2010.
• Ekinci, Yusuf. Ahilik. Ankara: Türk Metal Yayınları, 2011.
• Elmacı, Orhan. Toplam Kalite Yönetimi. Kütahya: y.y., 2001.
• Erman Aslanoğlu, Aslıhan. “Grup içinde bireyin değerlendirilmesi: Akran ve Öz Değerlendirme”. Boğaziçi Üniversitesi Eğitim Dergisi 34/2 (2017), 35–50.
• Feigenbaum, Armand V. Total Quality Control. New York, London: McGraw-Hill International Editions, 1991.
• Genç, Nurullah – Halis, Muhsin. Kalite Liderliği: Dorukları Düşleyenlerin Kitabı. İstanbul: Timaş Yayınları, 1st Edition, 2006.
• Halis, Muhsin. Toplam Kalite Yönetimi & Kalite Yönetim Sistemleri. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 4th Edition, 2020.
• Ibn His̲h̲ām, Abū Muḥammad ʿAbd al-Malik. al-Sīra al-nabawiyya. Critical ed. 'Abd al-Salām 'Umar Tadmurī. 4 Volumes. Bayrūt: Dār al- Kitāb al-'Arabi, 3rd Edition, 1990.
• The Holy Qur’ān: English Translation of the Meanings and the Commentary. trans. Abdullah Yusuf Ali. al- Madīnah al-Munawwarah: The King Fahd Holy Qur’ān Printing Complex, 1410 h.
• Ibn Mād̲j̲a, Abū ʿAbd Allāh Muḥammad b. Yazīd al-Rabaʿī al-Ḳazwīnī. Sunan Ibn Mād̲j̲a. Critical ed. Muḥammad Fuʾād ʿAbd al-Bāqī. 2 Volumes. al-Ḳāhira: Dār Iḥyāʼ al-Turāth al-ʻArabī - Faysal Īsā al-Bāqī al- Ḥalabī, n.d.
• Ibn Manẓūr, Abu ’l-Faḍl d̲j̲amāl al-dīn Muḥammad b. Mukarram b. ʿAlī b. Aḥmad al-Anṣārī al-Ifrīḳī al-Miṣrī. Lisān al-ʿArab. Critical ed. ʿAbd Allāh ʿAlī al-Kabīr et al. 6 Volumes. al-Ḳāhira: Dār al-Maaref, n.d.
• Ibn Saʿd, Abū ʿAbd Allāh Muḥammad b. Saʿd b. Manīʿ al-Baṣrī al-Hās̲h̲imī. al-Ṭabaḳāt al-Kubrā. Critical ed. ʿĀlī Muḥammad ʿUmar. 11 Volumes. al-Ḳāhira: Maktabat al-Khanji, 2001.
• Imai, Masaaki. Kaizen: (Ky’zen), The Key to Japan’s Competitive Success. New York, London: McGraw-Hill, 1986.
• Imai, Masaaki. Gemba Kaizen: A Commonsense, Low-Cost Approach to Management. New York, London: McGraw-Hill, 1997.
• Ishikawa, Kaoru. What Is Total Quality Control? The Japanese Way. trans. David J. Lu. London: Prentice-Hall, 7th Edition, 1985.
• Işık Erol, Sevgi. Osmanlı Devleti’nde Çalışma Hayatı ve Sosyal Güvenlik Açısından Ahilik Teşkilatı. Bursa: Ekin Basım Yayın Dağıtım, 2017.
• Juran, Joseph M.- Godfrey, A. Blanton. Juran’s Quality Handbook. New York: McGraw-Hill, 5th Edition, 1998.
• Juran, Joseph. M.-Gryna, Frank M. Quality Planning and Analysis: From Product Development Through Use. New York: McGraw-Hill, 3rd Edition, 1993.
• Kovancı, Ahmet. Toplam Kalite Yönetimi: Fakat Nasıl? İstanbul: Sistem Yayıncılık, 2nd Edition, 2003.
• Köksoy, Mümin. Yükseköğretimde Kalite ve Türk Yükseköğretimi İçin Öneriler. İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi Yayınları, 2nd Edition, 1998.
• Köse, Saffet. İslâm İş ve Ticaret Ahlâkı. İstanbul: İgiad Yayınları, 3rd Edition, 2017.
• Kuruşcu, Mehmet. Toplam Kalite Yönetimi ve Kalite Ödülleri. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 1st Edition, 2003.
• Lee, Thomas H. “Toplam Kalite Yönetimi ve Liderlik”. trans. Orhan Pazarcık. Verimlilik Dergisi Toplam Kalite yönetimi Özel Sayısı (1995), 17–24.
• Moghimi, Seyed Mohammad. “Principles of Planning in Islamic Management”. Principles and Fundamentals of Islamic Management. 101–120. Emerald Publishing Limited, 2018.
• Özdemir, Recep. “Tüketici Haklarına Yönelik Tarihte Yapılan İlk Kanun: “Kanunname-i İhtisab-ı Bursa””. Mecmua Güz/4 (2017), 1-16.
• Özdemir, Veysel. “Dönüştürücü (Transformasyonel) Liderliğin Kaynağı Olarak Hz. Muhammed (s.a.s.)”. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 4/7 (2014), 27–52.
• Özer, Mehmet Akif. “Örgütsel Verimlilik Yolunda “Mükemmelliği” Arayan İşletmeler”. Verimlilik Dergisi 3 (2017), 7-28.
• Özer, Mehmet Akif. 21. Yüzyılın Modern Yönetimi İçin Geleceğe Yön Veren Yönetim Guruları. Ankara: Gazi Kitabevi, 2nd Edition, 2019.
• Özevren, Mina. Toplam Kalite Yönetimi: Temel Kavramlar ve Uygulamalar. 1 Volume. İstanbul: Alfa Yayınları, 2nd Edition, 2000.
• Özköse, Kadir. “Ahilikte Ahlak ve Meslek Eğitimi”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/2 (2011), 5-19.
• Parlak, Sıdıka. İşletmelerde Toplam Kalite Yönetimi. Bursa: Ekin Kitabevi, 2004.
• Roth, Martha T. Law Collections from Mesopotamia and Asia Minor: Writings from the Ancient World, Band 6. Atlanta, Georgia: Scholars Press, 6th Edition, 1995.
• Sarıkaya, M. Saffet. “Ahiliğin Dünya Görüşünü Oluşturan Dinî-Ahlakî Değerler”. Arayışlar İnsan Bilimleri Araştırmaları 9/17 (2007), 1-13.
• Senge, Peter M. The Fifth Discipline: The Art and Practice of the Learning Organization. New York, N.Y., London: Currency Doubleday, 2006.
• Shewhart, Walter A. Statistical Method from the Viewpoint of Quality Control. New York: Dover Publications, 1st Edition, 1986.
• Şimşek, Hasan. Toplam Kalite Yönetimi: Kuram, İlkeler, Uygulamalar. Ankara: Sistem Yayıncılık, 1st Edition, 2010.
• Şimşek, M. Şerif. Yönetim ve Organizasyon. Konya: Damla Ofset, 2nd Edition, 1996.
• Şimşek, Muhittin. Kalite Yönetimi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayın -Teknik Eğitim Yayın, 2nd Edition, 1998.
• Şimşek, Muhittin. Toplam Kalite Yönetiminde Başarının Anahtarı: İnsan Faktörü. İstanbul: Babıali Kültür Yayıncılığı, 1st Edition, 2002.
• al-Ṭabarānī, Abū al-Ḳāsim Sulaymān b. Aḥmad al-Ṭabarānī. al-Muʿjam al-kabīr. Critical ed. Ḥamdī ʿAbd al- Majīd al-Salafī. 25 Volumes. al-Ḳāhira: Maktaba Ibn Taymiyya, n.d
• al-Ṭabarānī, Abū al-Ḳāsim Sulaymān b. Aḥmad al-Ṭabarānī. al-Muʿjam al-awsaṭ. Critical ed. Abū Muʿād̲h̲ Ṭāriḳ b. ʿIwaḍ Allāh b. Muḥammad – Abu ’l-Faḍl ʿAbd al-Muḥsin b. Ibrāhīm Ḥusaynī. 10 Volumes. al-Ḳāhira: Dār al-Ḥaramayn, 1995.
• al-Ṭabarī, Abū Ḏj̲aʿfar Muḥammad b. Ḏj̲arīr b. Yazīd. Taʾrīkh al-Umam wa-l-Mulūk. 1 Volumes. al-Riyāḍ: Bayt al-Afkār al-Dawlīyah, 2009.
• Taguchi, Genʾichi. Introduction to Quality Engineering: Designing Quality into Products and Processes. Tokyo: Asian Productivity Organization, 6th Edition, 1986.
• al-Tirmid̲h̲ī, Abū ʿĪsā Muḥammad b. ʿĪsā. al-Jāmiʿ al-kabīr. Critical ed. Bashshār ʿAwwād Maʿrūf. 6 Volumes. al-Riyāḍ: Dār al-Gharb al-Islāmī, 1st Edition, 1996.
• al-Wāḳidī, Abū ʿAbd Allāh Muḥammad b. ʿUmar b. Wāḳid. Kitāb al-Mag̲h̲āzī. Critical ed. Marsden Jones. 3 Volumes. Bayrūt: ʿĀlem al-Kutub, 3rd Edition, 1984.
• Yanpar Yelken, Tuğba. “Toplumsal Katkı Performansının İzlenmesi ve İyileştirilmesi”. Kalite Komisyonları Bilgi Portalı. Erişim 15 Aralık 2021. https://portal.yokak.gov.tr/makale/toplumsal-katki-performansinin-izlenmesi- ve-iyilestirilmesi/
• al-Zabīdī, Muḥammad Murtaḍā al-Ḥusayni. Tād̲j̲ al-ʿArūs min Jawahir al-Ḳāmūs. Critical ed. Huseyn Nassar. 40 Volumes. Kuwait: Maṭbaʻat Ḥukūmat al-Kuwait, 2nd Edition, 1969.