Musa Jarullah Bigiyef and the Islamic Congresses (1926-1931)

Yıl 2022, , 33 - 80, 30.06.2022

Ferhat Koca

https://doi.org/10.14395/hid.1074248

Öz

Musa Jarullah Bigiyev (1875-1949) was born in Rostov city of Kazan. He studied in Bukhara, Egypt, Hijaz, and India. He is a scholar that devoted his life to Islamic sciences and various religious, political, social, and cultural issues of Muslims. He wrote works in many fields such as Qur'anic sciences, Tafsīr, Ḥadīth, Kalām, Fiqh, Usūl al-Fiqh, Sīrah, Islamic History, and Arabic language, and literature. He participated in several national and international meetings on various intellectual and political problems of the society that he lived in and the Islamic world.
The first of these congresses, which took place between May 13-19.1926 following the Turkish Grand National Assembly abolished the caliphate with the Law No. 431 dated March 3, 1340 (1924), was the Caliphate Congress convened in Cairo (al-Muʿtamar al-İslāmī al-ʿĀmm li al-Khilāfa). It was proposed by the representatives of Egyptian religious education institutions -especially the administrators of al-Azhar- in response to this decision. Musa Jarullah was invited to this meeting by the Egyptian congress organization committee, but he was not able to attend the meeting, as he was not given an entry visa, again, by the Egyptian authorities. Some people claimed that Musa Jarullah was an opponent of the Bolshevik administration in Russia and giving him an entry visa to Egypt could have potentially put Egypt in a collision course with Russia. In an effort to avoid such a situation, the Egyptian authorities, it is further claimed, did not issue a visa to Musa Jarullah. In this article, we demostrate that the claim in question does not fully reflect the truth, and that the primary reason why Musa Jarullah was not given a visa was not because Egypt was afraid of Russia; but rather, the primary reason behind this should be sought, we argue, in his opposition to the Egyptian administration under the British shadow, the possibility of the election of the Egyptian King Fuad (1868-1936) as the "New Islamic Caliph", and the general approach of the scholars of al-Azhar to the caliphate. We tried to analyze Musa Jarullah Bigiyef's views on the Islamic caliphate in general and the Ottoman caliphate in particular as well as the approaches the scholars of al-Azhar and Egyptian officials who organized this meeting adopted towards the caliphate.
The second congress discussed here is the World Muslim Congress (al-Muʿtamar al-ʿālam al-Islamī), which was held in Mecca between June 7 - July 5, 1926. Considering the transportation possibilities of the time period, this congress, which was organized in a way that conflicted with the Caliphate Congress held in Egypt in terms of time, was a meeting held by ʿAbd al-ʿAzīz Ibn Saʿūd (1880-1953), who declared himself as the King of Hejaz, in an effort to consolidate his legitimacy in the Islamic world. In this congress, some practical and domestic issues related to public order such as the reconstruction of the Hejaz region, especially Mecca and Medina, and the improvement of the pilgrimage organization were discussed. Musa Jarullah Bigiyef attended this congress, albeit somewhat late due to visa problems, he and expressed his views on some issues by taking the floor several times.
The last congress to be examined in the article is the General Islamic Congress ((al-Muʿtamar al-ʿālam al-Islamī al-ʿĀmm), which was held in Jerusalem between December 7-17, 1931. The Mufti of Jerusalem, al-Ḥājj Amīn al-Ḥusaynī (1897-1974) organized this congress in an effort to discuss some of the political and economic issues the Islamic world was facing such as developing the feelings of unity and brotherhood among Muslims, defending the Palestinian lands against the Jews, whose numbers were increasing day by day through emigration, establishing an Islamic university in Jerusalem and repairing the Hejaz railway. Musa Jarullah attended this congress as the representative of Chinese Turkistan and Finnish Muslims.
The present work provides with a detailed analysis of Musa Jarullah Bigiyef's participation in the aforementioned congresses, his negotiations in these congresses, and his evaluations about them, and it also makes an effort to correct some of the misconceptions regarding these issues.

Anahtar Kelimeler

Musa Carullah Bigiyef, Musa Carullah Bigiyef, Islamic Law, Caliphate Congress, World Muslim Congress, General Islamic Congress, Caliphate

Musa Carullah Bigiyef ve İslam Kongreleri (1926-1931)

Öz

Musa Carullah Bigiyef (1875-1949) Kazan’ın Rostov şehrinde doğmuş; Buhara, Mısır, Hicaz ve Hindistan’da tahsil görmüş; hayatını İslami ilimlere ve Müslümanların çeşitli dini, siyasi, sosyal ve kültürel meselelerine adamış bir ilim adamıdır. O Kur’ân ilimleri, Tefsir, Hadis, Kelam, Fıkıh, Fıkıh Usulü, Siyer ve İslam Tarihi, Arap dili ve edebiyatı gibi pek çok alanda eserler yazmış; içinde yaşadığı toplumun ve İslam dünyasının çeşitli düşünsel ve siyasal sorunları hakkında birtakım milli ve milletlerarası toplantılara katılmıştır.
Elinizdeki makalede Musa Carullah’ın 1926-1931 yılları arasında toplanan İslam kongreleriyle ilişkisi ele alınacaktır.
Bu kongrelerden birincisi Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin 3 Mart 1340 (1924) tarih ve 431 sayılı kanunla hilafeti lağvetmesi üzerine, bu karara tepki olarak başta el-Ezher yöneticileri olmak üzere Mısır dinî eğitim kurumları temsilcileri tarafından önerilen ve 13-19 Mayıs 1926 tarihleri arasında Kahire’de toplanan Hilafet Kongresi’dir (el-Mu’temerü’l-İslâmiyyü’l-Âmm li’l-Hilâfeti). Musa Carullah, Mısırlı kongre tertip heyeti tarafından bu toplantıya davet edilmiş, ancak yine Mısırlı yetkililer tarafından ülkeye giriş vizesi verilmediği için söz konusu toplantıya katılamamıştır. Bazı kişiler Musa Carullah’ın Rusya’daki Bolşevik yönetime muhalif olduğunu, ona Mısır’a giriş vizesi vermenin ise Mısır’ın Rusya’yı karşısına alması demek olacağını, Mısırlı yetkililerin de bu durumdan kaçınmak için Musa Carullah’a vize vermediklerini ileri sürmüşlerdir. Biz bu makalede söz konusu iddianın gerçeği tam yansıtmadığını, Musa Carullah’a vize verilmemesinin asıl sebebini Mısır’ın Rusya’dan çekinmesinde değil; onun İngiliz gölgesindeki Mısır yönetimine, Mısır Kralı Fuâd’ın (1868-1936) “Yeni İslam Halifesi” seçilmesi ihtimaline ve el-Ezher ulemasının hilafet hakkındaki genel yaklaşımlarına karşı olmasında aramak gerektiğini ileri sürdük ve Musa Carullah’in genel olarak İslam hilafeti, özel olarak Osmanlı hilafeti hakkındaki görüşleri ile bu toplantıyı düzenleyen Ezher uleması ve Mısırlı yetkililerin hilafete yaklaşımları hakkındaki değerlendirmelerini incelemeye çalıştık.
Burada ele alınan ikinci kongre 7 Haziran-5 Temmuz 1926 tarihlerinde Mekke’de toplanan Dünya Müslüman Kongresi’dir (Mu’temeru’l-âlemi’l-İslami). Dönemin ulaşım imkânları dikkate alındığında Mısır’da düzenlenen Hilafet Kongresi ile zaman bakımından çatışacak tarzda organize edilen bu kongre, kendisini Hicaz Kralı olarak ilan eden Abdülaziz İbnü’s-Suûd’un (1880-1953) İslam dünyasındaki meşruiyetini pekiştirmek amacıyla gerçekleştirdiği bir toplantıdır. Bu kongrede başta Mekke ve Medine olmak üzere Hicaz bölgesinin imarı ve hac organizasyonunun iyileştirilmesi gibi kamu düzeniyle ilgili pratik ve dâhili birtakım konular tartışılmıştır. Musa Carullah vize sorunları sebebiyle biraz geç kalmış olsa da bu kongreye katılmış ve çeşitli defalar söz alarak bazı konular hakkındaki görüşlerini dile getirmiştir.
Makalede incelenecek son kongre ise 7-17 Aralık 1931 tarihlerinde Kudüs’te toplanan Genel İslam Kongresi’dir (el-Mu’temeru’l-İslâmiyyü’l-Âmm). Kudüs Müftüsü Hacı Emin el-Hüseynî (1897-1974) tarafından Müslümanlar arasında birlik ve kardeşlik duygularını geliştirmek, dış göçlerle günden güne sayıları artan Yahudilere karşı Filistin topraklarını savunmak, Kudüs’te bir İslam üniversitesi kurmak ve Hicaz demiryolunu tamir etmek gibi İslam dünyasını ilgilendiren bazı siyasi ve ekonomik konuları tartışmak amacıyla düzenlenen bu kongreye Musa Carullah Çin Türkistan’ı ve Finlandiya Müslümanları temsilcisi olarak katılmıştır.
Elinizdeki makalede Musa Carullah Bigiyef’in yukarıda zikredilen kongrelere katılımı, bu kongrelerdeki müzakereleri ve onlar hakkındaki değerlendirmeleri ayrıntılı bir şekilde incelenmeye ve bu konularla ilgili bazı yanlışlar düzeltilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hilafet Kongresi, Dünya Müslüman Kongresi, Genel İslam Kongresi, Hilafet, Musa Carullah Bigiyef, Musa Carullah Bigiyef, Musa Carullah Bigiyef, Musa Carullah Bigiyef

Kaynakça

• Adevî, Abdullah - Fâris, Avni. Silsiletü’n-Nuhbeti’l-Filistiniyye. İstanbul, 2. Basım, 1921.
• Akça, Mehmet. “1931 Tarihli Kudüs İslam Kongresi Ve Türkiye”. Kuruluşundan 90.Yılına Türkiye Cumhuriyeti Uluslararası Sempozyumu 23-25 Ekim 2013/Eskişehir. haz. Arzu Güvenç Saygın. 2/1155-1171. Ankara, 2016.
• Akgün, Seçil. “Halifeliğin Kaldırılması Olayının Çeşitli Tepkileri”. Ankara, 1976.
• Akgün, Seçil. “Halifeliğin Kaldırılmasının Etkenleri”, Türkiye Cumhuriyeti Devletinin Temel Dinamikleri Açısından 3 Mart 1924 Yasaları ve Günümüze Yansımaları Sempozyumu Bildirileri, 5-6 Mart 2007, Ankara 2007, 276-283.
• Akîl, Abdullah el-. “العالم الوجيه الشيخ محمد نصيف”. 07 Mart 2022. Erişim 07 Mart 2022. http://www.ikhwan.wiki/index.php?title=%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%AC%D9%8A%D9%87_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%8A%D8%AE_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D9%86%D8%B5%D9%8A%D9%81(1302_%D9%80_1391%D9%87%D9%80_%3D_1884_%D9%80_1971%D9%85)
• Akkor, Mahmut. “Dinî Bir Müessesenin Sonu: Hilafet’in İlgası”. History Studies 4/1 (2012), 15-28.
• Ali, Khalid. Ali Brothers: The Life and Times of Maulana Mohamed Ali and Shaukat Ali. Karachi: Royal Book Company, 2012.
• Arîd, Velîd el-. “Emîn el-Hüseynî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/116-117. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Asmaa Baderleddin, Sabry Mohamed. Mısır Basınında 1919-1924 Dönemi Türkiye’sinin İmajı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016.
• Aşiroğlu, O. Gazi. Son Halife. İstanbul: Çatı Yayınevi, 2011.
• Atay, Falih Rıfkı. Mustafa Kemal’in Mütareke Defteri. İstanbul: Sel Yayınları, 1955.
• Aytepe, Oğuz. “Yeni Belgelerin Işığında Halifeliğin Kaldırılması ve Hanedan Üyelerinin Yurtdışına Çıkarılmaları”. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi 8/29 (01 Eylül 2002), 15-29.
• Balaban, Hüseyin Rahmi. “Musa Carullah, Hayatı, Felsefesinden Birkaç Çizgi, Eserleri”. İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi 1/1-4 (1953), 173-178.
• Başoğlu, Tuncay. “Zavâhirî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/154-155. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Beyaz, Yasin. “1931 Genel İslam Kongresi’nin İslam Dünyasına Etkileri Ve Türkiye’deki Yansımaları”. Journal of Islamicjerusalem Studies 18/1 (17 Temmuz 2018), 35-56. https://doi.org/10.31456/beytulmakdis.372722
• Bıyıklı, Mustafa. Batılılaşma Sürecinde Hilafet Tartışmaları Ve İslam Dünyasındaki Etkileri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1997.
• Bigiyef, Musa Carullah. Büyük Mevzularda Ufak Fikirler. Petersburg: Maksudof Matbaası, 1914.
• Bigiyef, Musa Carullah. el-Veşîa fî Nakdi Akâidi’ş-Şia. Kahire: Matbaatü’l-Kîlânî, 1982.
• Bigiyef, Musa Carullah. Halk Nazarına Bir Niçe Mesele. nşr. Muhammed Alîm Efendi Maksudef. Kazan: Ümid Matbaası, 1912.
• Bigiyef, Musa Carullah. Islahat Esasları. Petrograd, 1917.
• Bigiyef, Musa Carullah. İslam Milletlerine: Dinî, Edebî, İctimaî Siyasi Meseleler-Tedbirler Hakkında. Berlin: Matbaay-ı Kayyâni, 1923.
• Bigiyef, Musa Carullah. Kavâid-i Fıkhiyye: Ahkâm-ı Şer’iyye Mecellesine Medhal Olmak Sıfatıyla. nşr. Ahmed el-İshakî. Kazan: Örnek Matbaası, 1910.
• Bigiyef, Musa Carullah. Kur’ân-ı Kerîm Âyet-i Kerîmelerinin Mûciz İfadelerine Göre Ya Cûc. Berlin, 1933.
• Bigiyef, Musa Carullah. Mülâhaza. Petrograd: Maksudof Matbaası, 1914.
• Bigiyef, Musa Carullah. Not Defteri. Milli Kütüphane, 5924, 1a-66b.
• Bigiyef, Musa Carullah. Şeriat Esasları. nşr. Muhammed Alîm Efendi Maksudef. Petersburg: Maksudof Matbaası, 1917.
• Bigiyef, Musa Carullah. Tertîbü’s-suveri’l-kerîme ve tenâsübühâ fi’n-nüzûli ve fi’l-mesâhif. Bhopal, 1944.
• Bigiyef, Musa Carullah. Uzun Günlerde Oruç. nşr. Yusuf Uralgiray. Ankara: Kazan Türkleri Kültür Ve Yardımlaşma Derneği Yayınları, 1975.
• Bigiyef, Musa Carullah. Uzun Günlerde Rûze. Kazan: Ümid Matbaası, 1911.
• Bilge, Mustafa L. “Fuâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/201-202. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Bolay, Süleyman Hayri. “Musa Carullah Bigiyev”. Tanzimat’tan Günümüze Türk Düşüncesi: Türk Dünyası Düşünür Temsilcileri. ed. Süleyman Hayri Bolay. 4739-4754. Ankara: Nobel Yayınları, 2015.
• Bostancı, Mustafa. Suudi Arabistan Devleti’nin Kuruluşu Ve Türkiye-Suudi Arabistan İlişkileri (1926-1990). Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Bukarli, Edip. “Diyarbakır ve Çevresinin Hilafetin Kaldırılmasına Karşı Verdiği Tepkiler Üzerine Bir İnceleme”. Uluslararası Beşeri Bilimler ve Eğitim Dergisi 5/12 (29 Ekim 2019), 1154-1181.
• Buzpınar, Ş. Tufan. “Kevâkibî, Abdurrahman b. Ahmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/339-340. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Çağlar, Behçet Kemal. Atatürk Denizinden Damlalar. İstanbul: Ak Yayınları, Baha Matbaası, 2. Basım, 1969.
• Çakırlar, Akıncan. “(Doc) Türklerin Kurultay Mücadelesi: 1905-1917 Müslüman Kurultayları | Akıncan-Academia.edu”. Erişim 09 Mart 2022. https://www.academia.edu/39711966/T%C3%9CRKLER%C4%B0N_KURULTAY_M%C3%9CCADELES%C4%B0_1905_1917_M%C3%9CSL%C3%9CMAN_KURULTAYLARI?auto=download
• Dede, Fahrettin. İngiliz İşgali Sonrası Mısır’da Siyasî ve Fikrî Yapılanma (1882-1928). Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı (devletarsivleri.gov.tr), erişim. 14.02.2022.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi, 185 – 63, tarih. M-06-05-1926.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi, Fon: HR.İM; 253 - 96: M-31-05-1926.
• Dupont, Anne-Laure. “Des Musulmans Orphelıns De L’empıre Ottoman Et Du Khalıfat Dans Les Années 1920”. Vingtième Siècle. Revue d’histoire 2/82 (2004), 43-56.
• Freitag, Ulrike. “The Dihlīz of the Learned: Bayt Naṣīf as a Node in Reformist Muslim Circles (Mid 19th-Mid 20th Centuries)”. King Faisal Center for research and Islamic Studies.
• Filistin, 28 Ayyar 1926, X/24-878, 2; 6 Kânunuevvel 1931, XV/219-1886, 5; 7 Kânunuevvel 1931, XV/220-1887, 1; 9 Kânunuevvel 1931, XV/222-1889, 4; 10 Kânunuevvel 1931, XV/223-1890, 6; 12 Kânunuevvel 1931, XV/225-1892, 6-7; 13 Kânunuevvel 1931, XV/226-1893, 5; 14 Kânunuevvel 1931, XV/227-1894, 7; 15 Kânunuevvel 1931, XV/228-1895, 2-3, 5-6, 8; 16 Kânunuevvel 1931, XV/229-1896, 3-7; 18 Kânunuevvel 1931, XV/231-1898, 7; 19 Kânunuevvel 1931, XV/232-1899, 1; 29 Kânunuevvel 1931, XV/240-1907, 4.
• Geçikli, Recep Murat. “1931 Kudüs-İslam Kongresi ve Türkiye’nin Kongreye Yaklaşımı”. History Studies 8/4 (2016), 89-102.
• Gibb, H. A. R. The Islamic Congress at Jerusalem in December 1931”, Survey of International Affairs 1934. ed. A. J. Toynbee. London: Oxford University Press, 1935.
• Görmez, Mehmet. Musa Carullah Bigi - Hayatı, Fikirleri ve Eserleri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1989.
• Görmez, Mehmet. Musa Carullah Bigiyef. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Göyünç, Nejat. “Hilâfet ve Kaldırılması”. Prof. Dr. Ümit Yaşar Doğanay’ın Anısına Armağan II, 1982.
• Gündoğdu, Abdullah. “Musa Carullah Bigiyev ve Milli Kongreler”. Kazanlı Yenilikçi Alimler: Musa Carullah. ed. Ali Arslan. III/333-346. İstanbul: Türk Dünyası Kültür Başkenti Eskişehir 2013 Ajansı, 2014.
• Hablemitoğlu, Necip. Çarlık Rusyası’nda Türk Kongreleri (1905-1917). Ankara: Kırım Dergisi Yayınları, 1997.
• Hacı, Muslihuddin. “Hilafet Meselesi”. Asrî Müslümanlık 15/ (Haziran 1927), 135-137.
• Hacı, Muslihuddin. “Mekke’de İçtima Eden Âlem-i İslam Mu’temerine Dair”. Asrî Müslümanlık 13/ (Kasım 1926), 291-293.
• Hüseyin, İmran. “1926’da Toplanan Halifelik Kongresi Ve İslâmî Politik Düşüncede Durgunluk Dönemi”. çev. Atalar Kürşad. İktibas 138 (Haziran 1990), 32-34.
• Hüseyin, İmran. “1926’da Toplanan Halifelik Kongresi Ve İslâmî Politik Düşüncede Durgunluk Dönemi”. çev. Atalar Kürşad. İktibas 139 (Temmuz 1990), 26-27.
• Hüseyin, İmran. “1926’da Toplanan Halifelik Kongresi Ve İslâmî Politik Düşüncede Durgunluk Dönemi”. çev. Atalar Kürşad. İktibas 140 (Ağustos 1990), 26-27.
• İbâza, Faruk Osman. Hafız Vehbe. Matbaay-ı Cerîdeti’s-Sefîr, ts.
• İdrisî, Alimcan el-. “Musa Carullah Efendi Bigey”. Türk Yurdu Mecmuası 8/89 (1331), 186-193 (2696-2703).
• İdrisî, Alimcan el-. “Musa Carullah Efendi Bigi”. Türk Kültürü 25/288 (Nisan 1987), 240-246.
• İkdam, 5 Zilhicce 1344 / 18 Mayıs 1926 Salı, 33. Sene, nr. 10452.
• İleri, Gülşah. Musa Carullah’ın Eserlerinde Rusya Müslümanlarının İlk Siyasi Faaliyetleri: 1905-1906 Yazıları. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• İlhan, Sinan. “Kudüs’teki İslam Konferansının Perde Arkası”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 20/1 (K 2007), 123-126.
• İnalcık, Halil. “Büyük Devrim: Hilâfetin Kaldırılması ve Lâikleşme”. Doğu-Batı 1/3 (1998), 69-74.
• İstek, Gülşen. “Hilâfetin Kaldırılmasının Avusturya Basınında Yansımaları”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 11/24 (2019), 684-712.
• Kanlıdere, Ahmet. Kadimle Cedit Arasında Musa Cârullah: Hayatı, Eserleri, Fikirleri. İstanbul: Dergah Yayınları, 2005.
• Kanlıdere, Ahmet. “Mûsâ Cârullah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/214-216. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Kanlıdere, Ahmet. “Reform Within Islam – The Tajdid and Jadid Movement Among the Kazan Tatars”. Middle Eastern and Balkan Studies Series 1 (ts.).
• Kanlıdere, Ahmet. Rusya Türklerinden Musa Carullah Bigi (1875-1949). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 1988.
• Kanlıdere, Neşe. Bolşevik İhtilalinin İlk Yıllarında Kırım’da İslamiyet ve ‘Asrî Müslümanlık’ Dergisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• Kara, İsmail. “1931 Kudüs İslam Kongresine Türkiye’den Kimse Katılmış mıydı?” Derin Tarih 69/44 (Aralık 2017).
• Kasmmıyya K. “al Muw’tamar al Islami l-’am fi’l-Kudus 1931 (Le congrès musulman général à Jérusalem)”. Etudes Historique 19-20/20-21/ (Temmuz 1985).
• Kedourie, Elie. “Egypt and the Caliphate 1915-1946”. The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland 95/3-4 (1963), 208-248.
• Keskioğlu, Osman. “Musa Carullah, Hayatı, Görüşleri ve Eserleri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/ (1964), 63-73.
• Khairutdinov, Aidar Garifutdinovich. Rusya’dan, Demek Mümkün Yalnız Ben (Musa Bigiyef’in 1927 Yılı Hacnâmesi) Русиядән, димәк мөмкин, йалңыз бән... (Муса Бигиевнең 1927 нче елгы хаҗнамәсе). Kazan: Tataristan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Shigabutdin Marjani Tarih Enstitüsü, 2016.
• Kılıçlı, Mustafa. “Leylâ el-Ahyeliyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/156-157. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Kırışık, Fatih. “Türk İslam Dünyasının Geleceği Açısından 1931 İslam Genel Kongresi Perspektifi”. II. Türk İslam Siyasi Düşüncesi Kongresi Bildiriler Kitabı, Kütahya 26 - 28 Ekim 2017. 87-92. Kütahya, 2017.
• Kiraz, Seydi. “Tatar Edebiyatında Hac Seyâhatnâmeleri ve Musa Carullah’ın Hac Seyâhatnâmesi”. Yakın Doğu Üniversitesi İslam Tetkileri Merkezi Dergisi 7/1 (2021).
• Koca, Ferhat. “Giriş: Musa Carullah Bigiyef Hakkında Bir Nice Söz”. Kavaid-i Fıkhiyye-İslam Hukukunun Genel İlkeleri. haz. Ferhat Koca - Fatih Karataş - Ahmet Yasin Küçüktiryaki. 19-128. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• Kramer, Martin. Islam Assembled The Advent of the Muslim Congresses. New York: Colombia University Press, 1986.
• Kurtdede, Remzi. Musa Carullah Bigiyef ve İslam Hukuku İle İlgili Görüşlerinin Değerlendirilmesi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
• Küçük, Cevdet. “Abdülmecid Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/263-264. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Mağribî, Muhammed Ali. A’lâmü’l-Hicaz fi’l-karni’r-râbi’i aşera li’l-hicreti 1301-1400. Cidde: Tehame, ts.
• Maraş, İbrahim. “Musa Carullah”. XIX. Yüzyıldan Günümüze Çağdaş İslam Düşünürleri. ed. Kemal Sözen. 289-300. İstanbul: Divan Kitap, 2017.
• Masud, Muhammad Khalid. “Kifâyetullah Dihlevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/566-567. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Menküç, Hilal Livaoğlu. Mısır Basınında Hilâfet Tartışmaları 1922-1926. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Menküç, Hilal Livaoğlu. “Mısır Basınında II. Abdülmecid (1922-1926)”. İslami İlimler Dergisi 13/1 (01 Ağustos 2018), 63-83.
• Menküç, Hilal Livaoğlu. “The Egyptian Response to the Abolition of the Caliphate: A Press Survey”. Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi 15/30 (Güz 2019), 109-133.
• Mert, Hamdi. “Musa Carullah Bigiyef – Hayatı, Mücadelesi, Fikirleri”. Bilig 8/ (1999), 125-141.
• Midani, Mohammed Amin al-. “Le mouvement du panislamisme (1ere partie) : son origine, son développement”. Les cahiers de l’Islam. Erişim 09 Mart 2022. https://www.lescahiersdelislam.fr/Le-mouvement-du-panislamisme-1ere-partie-son-origine-son-developpement_a72.html
• Midani, Mohammed Amin al-. “Le mouvement du panislamisme: son origine, son développement, et la création de l’Organisation de la Conférence Islamique”. Les cahiers de l’Islam. 07 Mart 2022. Erişim 07 Mart 2022. https://www.lescahiersdelislam.fr/Le-mouvement-du-panislamisme-1ere-partie-son-origine-son-developpement_a72.html
• Midani, Mohammed Amin al-. “Les deux Congrès musulmans de 1926”. le Courrier du Geri. Recherches d’islamologie et de théologie musulmane, printemps 2/2 (1999), 101-110.
• Mrini, Najat. “Seâlibî, Abdülazîz b. İbrâhim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/235-236. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Murat, Turgay - Özmen, Nida. “Hilâfetin Kaldırılmasının Türk Basınına Yansımaları”. Turkish Studies 13/8 (Spring 2018), 137-160.
• Musa, Ali. “el-Mu’temeru’l-İslâmî fi’l-Kudsi Âmm 1931 ve Devruhû fî binâi’z-zeâmeti’s-siyâsiyyeti li’l-Hâc Emîn el-Hüseynî”. Havliyyâtü’l-Kuds 15/ (2013), 24-37.
• Nafi, İslam. “The General Islamic Congress of Jerusalem Reconsidered”. The Muslim World 86/ (Ekim 1996), 243-251.
• Öz, Mustafa. “Mütevekkil-Alellah, Yahyâ Hamîdüddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/215-216. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Özcan, Azmi. “Hilâfet (Osmanlı Dönemi)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/546-553. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Özcan, Azmi. “Şevket Ali”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/30. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Rıza, Muhammed Reşid. “el-Mu’temeru’l-İslâmiyyü’l-âmm fî Beytilmakdis”. Mecelletü’l-Menâr 32/2 (Şevval 1350), 113-116.
• Rıza, Muhammed Reşid. “Mu’temeru’l-hilâfe”. Mecelletü’l-Menâr 26/10 (Şaban 1344), 789-791.
• Rıza, Muhammed Reşid. “Rıhletü’l-Hicâz”. Mecelletü’l-Menâr 20/8 (30 Mayıs 1336), 352-368.
• Rorlich, Azade-Ayşe. “Bigi,Musa Yarullah”. The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World. ed. J. L. Esposito. 216-218. Oxford, 1995.
• Satan, Ali. “Cumhurbaşkanlığı Arşivi’nde Halifelikle İlgili Belgeler”. Tarihimizden Portreler Osmanlı Kimliği. ed. Zekeriyya Kurşun - Haydar Çoruh. 245-255. İstanbul, 2013.
• Satan, Ali. “Uluslararası İlişkiler Bağlamında Halifeliğin Kaldırılışı”. Yeni Türkiye 8/44 (2002), 472-480.
• Seâlibî, Abdülaziz es-. Halfiyyâtül-Mu’temeri’l-İslâmî bi’l-Kuds (h.1350/ m.1931). nşr. Hammâdî es-Sâhilî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1988.
• Sékaly, Achille. “Les Deux Congres Generau de 1926”. Revue du Monde Musulman 14/ (Dönem 1926), 29-215.
• Seyyid, el-Furâtî (Abdurrahman el-Kevâkibî). Ümmü’l-Kurâ. Mısır: el-Matbaatü’l-Mısriyyetü bi’l-Ezher, 1350.
• Sünbül, Semîre Ahmed Ömer. “Devru Hâfız Vehbe fî resmi siyaseti’l-memleketi’l-hâriciyyeti bi’l-memleketi’l-Arabiyyeti’s-Suûdiyyeti fi ahdi’l-Melik Abdilaziz”. Mecelletü Külliyeti’t-terbiyye Câmiatü Porsaid 1/9 (Yenayer 2011), 61-79.
• Süveydâ, Musa b. Süleyman es-. “وجيه الحجاز الشيخ محمد نصيف”. 07 Mart 2022. Erişim 07 Mart 2022. http://www.odabasham.net/%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D8%AC%D9%85/72680-%D9%88%D8%AC%D9%8A%D9%87-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%AC%D8%A7%D8%B2-%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%8A%D8%AE-%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF-%D9%86%D8%B5%D9%8A%D9%81
• Tekin, Cemile. “Hilafetin Kaldırılmasının Bosna-Hersek Basınına Yansımaları (1924-1939)”. Türkoloji Araştırmaları 12/26 (2017), 171-184.
• Tiryaki, Fatih. “Modern Mısır Düşüncesinde Hilafet Tartışmaları”. Uluslararası Politik Araştırmalar Dergisi 1/ (2015), 13-25.
• Toprak, Serap - Öztürk, Ahmet. “Kimlik Koruma Mücadelesi Ekseninde Rusya Müslümanlarının Siyasi Faaliyetleri (1905-1917)”. AVRASYA Uluslararası Araştırmalar Dergisi 7/16 (Mart 2019), 1075-1096.
• Toynbee, Arnold J. 1920’lerde Türkiye-Hilâfet’in İlgası. çev. Hasan Aktaş. İstanbul: Yöneliş Yayınları, 1998.
• Turgut, Ceren Altunbeğ. Ortadoğu Ve Filistin (1920-1949). Ankara: Hacettepe Ünv., Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2015.
• Tür, Özlem. “Türkiye ve Filistin-1908-1948: Milliyetçilik, Ulusal Çıkar ve Batılılaşma”. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 62/01 (01 Ocak 2007), 223-251. https://doi.org/10.1501/SBFder_0000002015
• Türker, Hasan. “Basında ‘Hanedan-ı Hilafet’ Tartışmaları ve Hilafetin Kaldırılması”. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi 3/8 (1998), 67-92.
• Türkoğlu, İsmail. “Müslüman Kongreleri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/96-98. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Uçan, Lâle. Son Halife Abdülmecid Efendi’nin Hayatı – Şehzadelik, Veliahtlık ve Halifelik Yılları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Ümmü’l-Kurâ, 19 Zilhicce 1344/29 Yunye 1926, 24; 2/67, 2; 2/70, 3; 2/75, 1-3; 2/76, 2-3; 2/77, 2; 2/78, 2-4; 2/79, 2- 4; 2/80, 2-3; 2/81, 1-2, 4; 2/82, 3; 2/83, 1-4; 2/87, 3.
• Vehbe, Hafız. Cezîretü’l-Arab fi’l-karni’l-Işrîn. Lecnetü’t-te’lîf ve’t-tercüme ve’n-neşr, 1935.
• Yablonovskaya, N. V. - Dzhelilova, L. Sh. “Asri Musulmanliq (1924-1927)”. The First Muslim Journal of Crimea, Vestnik Kemerovskogo gosudarstvennogo universiteta 21/2 (2019), 565-573.
• Yavuz, Hulusi. “Abdülazîz b. Suûd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/194-195. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Yaylagül, Gamze. “Halifeliğin Kaldırılmasının Hindistan Müslümanlarına ve Türk Basınına Yansıması”. Asya Araştırmaları Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi 4/1 (30 Haziran 2020), 103-114.
• Yıldırım, Sema - Zeynel, Behçet Kemal. TBMM Albümü : 1920-2010. Ankara, 2010.
• Yusupov, Ferit. “Musa Carullah Bigiyev: Hayatı ve Faaliyet Sahifeleri”. Uluslararası Türk Dünyasını Aydınlatanlar Sempozyumu 2012. 152-157. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2013.
• Zavâhirî, Fahreddin el-Ahmedî. es-Siyâse ve’l-ezher min müzekkirâti Şeyhi’l-islâm ez-Zavâhirî. Mısır: Mabaatü’l-İ’timâd, 1945.
• الأخليلية, ليلى. “وذي حاجة قلنا له لا تبح بها - ليلى الأخليلية”. الديوان. Erişim 09 Mart 2022. https://www.aldiwan.net/poem72117.html
• مجلة اقرا. “‘Hâfız Vehbe: racülüt-ta’lîm ve’d-diblomasiyye’,حافظ وهبة رجل التعليم والدبلوماسية”, 20 Nisan 2019. https://iqraa.albiladdaily.com/2019/04/20/حافظ-وهبة-رجل-التعليم-والدبلوماسية/
• İkdâm. “Mısır ve Mekke Kongreleri Hakkında Malumat” (05 Mayıs 1344).
• HKEMBL. “Mustafa Edip Servet Tör | Hür ve Kabul Edilmiş Masonlar Büyük Locası”. Erişim 09 Mart 2022. https://www.mason.org.tr/mustafa-edip-servet-tor
• “Ölümünn 50. Yıldönümünde Musa Carullah Bigiyef”. Ankara, 2002.
• “Resmî Cerîde, 29 Receb 1342 / 6 Mart 1340, 63”. Erişim 10 Mart 2022. https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/63.pdf. Erişim 10 Mart 2022.
• “إستعراضٌ لكتاب " أيَّامٌ فلسطينيَّة " للمرحوم الدكتور " تميم منصور " // بقلم: الدكتور حاتم جوعيه- تقارير دراسات- أمجاد العرب”. Erişim 09 Mart 2022. http://www.amgadalarab.com/index.php?todo=view&cat=20&id=00043881
• “إمارة منطقة مكة المكرمة”. 07 Mart 2022. Erişim 07 Mart 2022. https://www.makkah.gov.sa/ar/page/bahra
• “الحركة الكشفية في فلسطين | مركز المعلومات الوطني الفلسطيني”. Erişim 09 Mart 2022. https://info.wafa.ps/ar_page.aspx?id=9207
• جريدة الرياض. “حافظ وهبة.. أول سفير للمملكة في بريطانيا”. Erişim 09 Mart 2022. http://www.alriyadh.com/1023500
• التاريخ السوري المعاصر. “عوني عبد الهادي”. 06 Ekim 2019. Erişim 09 Mart 2022. https://syrmh.com/2019/10/06/عوني-عبد-الهادي/
• جريدة الدستور الاردنية. “من الرعيل الاول .. عوني عبد الهادي : المجاهد العربي الكبير”. Erişim 09 Mart 2022. https://www.addustour.com/articles/658779?s=17c9d1b5ff3e4c26f09fc2e1f4c8e776