Cessâs'ın Şerhu Muhtasari't-Tahâvî İsimli Eserindeki Asıl Teriminin Mâhiyeti ve Asılların İşlevleri Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2021, , 775 - 804, 30.12.2021

Seyit Mehmet Uğur

https://doi.org/10.14395/hid.969220

Cited By: 2

Öz

Asıl, İslam Hukukunda farklı anlamlarda ve amaçlar için kullanılan merkezi terimlerdendir. Hanefi fıkıh tarihinde ferî hükümlerin dayanağı kabul edilen asılları belirleme faaliyetinin ilk müstakil ürünleri IV./X. asırda ortaya çıkmaya başlamıştır. Bu konuda elimize ulaşan ilk eser Ebu’l-Hasen el-Kerhî’nin usûl ve fürûa ilişkin bazı kâide ve zâbıtları ihtiva eden Risâle fi’l-usûl’üdür. Kerhî’nin öğrencisi Cessâsʼın fıkhî mesâisinde de asılları belirlemenin merkezî bir mesele olduğu görülmektedir. Onun el-Füsûl fi’l-usûl’ü Hanefi mezhebinin asıllarını tespit eden ilk fıkıh usûlü kitabıdır. Cessâs fürûa dair eserlerinde de asılları tespit etmeye büyük önem vermiş, asıllara sık sık müracaat etmiş ve onu etkili şekilde kullanmıştır.

Mezhepte etkili olan asılları tespit etmek kadar onların mâhiyetini ve işlevini belirlemek de önemlidir. Zira asıllar hakkında bütüncül bilgi edinmek, onların mâhiyetini ve işlevini bilmeye bağlıdır. Bu çalışmada Cessâs’ın Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî isimli eserindeki asıl teriminin mâhiyeti ve asılların işlevleri incelenmektedir. Cessâs’ın asıl terimini şerî delil, müteârız delillerden râcih ve hükme kaynaklık eden esas delil, makîsün aleyh, illet, icmâ veya katî nasla sabit şerî hüküm, fıkıh ve fıkıh usûlü kâidesi ve zâbıt anlamında kullandığı görülmektedir. Fıkıh usûlüne dair asılların çoğu deliller arası teâruz ve tercih; haber-i vahidleri kabul şartları ve kıyasla ilgilidir. Bazen asılla bu anlamların birden fazlası aynı anda kastedilmektedir. Asılın çoğulu olan usûl terimi de ekseriyetle fıkhî hüküm, bazen de nas ve icmâ anlamında kullanılmaktadır. Fıkhî hüküm anlamındaki usûl terimi, Hanefi fakihlerin veya genel olarak fukahânın ittifak ettikleri ve dolayısıyla fıkhın temel meseleleri ve bunlara dair hükümler için kullanılmaktadır. Tespit edebildiğimiz kadarıyla usûl, sadece bir yerde fıkıh usûlü ilmi manasında kullanılır.

Cessâs’ın adı geçen eserindeki asılların farklı işlevlerinin olduğu görülür. Bunların başında, benimsenen fıkhî hükmü delillendirmek gelmektedir. Bazen bir hükmü temellendirmek için çok sayıda asıl birlikte işletilir. Karşıt görüşün hatalı olduğunu ispat etmek için de asıllar devreye sokulur. Cessâs haber-i vâhidleri kabul hususunda asılları kriter kabul etmekte, asıllara muhâlefeti, rivayetleri reddetmenin gerekçesi olarak takdim etmekte, öte yandan rivayetleri kabul açısından “asıllara/usûle uygunluk” ile “asıllara kıyasa/kıyâsu’l-usûle uygunluk” arasındaki farka da dikkat çekmektedir. Keza teâruz halindeki hadisler arasında tercih yapılırken de “asılların şahitliğine” başvurulmaktadır. Burada tanıklığına başvurulan asıllarla genel ilkelerden ziyade tikel meselelerle ilgili şerî deliller veya bu delillerle sabit hükümlerin kastedildiğini görülmektedir.

Cessâs vasfın illet olmaya elverişliliğinin, asıllardaki teʼsirine ve asıllardaki hükümlerin o vasfa bağlanıp bağlanmadığına göre tespit edileceğini ifade ederek, illeti belirlemede de asılların belirleyiciliğine vurgu yapar. Asıllara eserde yer verilmesinin amaçlarından bir diğeri ferî hükümlerin temelindeki genel ilkelere işaret ederek, tikel hükümlerle genel ilkeler arasındaki irtibatı tesis etmek, mezhep birikiminin birtakım genel ilkeler üzerine inşâ edilen tutarlı ve bütüncül bir yapı olduğu orta koymaktadır. Fakihler arasındaki ihtilafların kökenini tespit etmek ve ayrıca benzer meseleler arasındaki hüküm farklılıklarını açıklamak da asılların önemli işlevlerindedir. Asılların son iki işlevi göz önünde tutulduğunda Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî ve benzer eserlerdeki bu türden asılların, kavâid, tahrîcü’l-fürû ale’l-usûl, hilâf ve furûk gibi fıkhın alt disiplinlerinin oluşmasına öncülük ettiği ve onlara malzeme sunduğu söylenebilir. Asıllar mezhep içi tercihlerde de bir tercih sebebi olma işlevi görmüştür. Son olarak fakihlerin bir mesele hakkındaki görüşlerini tespit ederken ve bir görüşün gerçekte kime ait olduğunu belirlerken de asıllara müracaat edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Hanefi Mezhebi, Cessâs, Asıl, Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî

A Study on the Nature of the Term Aṣl and Functions of Uṣûl in al-Jaṣṣāṣ’s Sharḥu Muḫtaṣar al-Taḥâvî

Öz

Aṣl (plural: uṣûl) is one of the central terms used in Islamic Law with different meanings and purposes. The first works identifying and compiling the uṣûl accepted as the basis of the provisions of the Hanafi madhhab began to appear in the 4th/10th century. The first work we have on this subject is Abû al-Ḥasan al-Karkhî’s Riṣâla fi'l-Uṣûl, which contains some general principles regarding uṣûl and furû. It is seen that determining the uṣul is a central issue in the works of Jaṣṣāṣ, who was a student of al-Karkhî. His work al-Fuṣûl fi'l-uṣûl is the first book to identify the uṣul of the Hanafi madhhab in the context of islamic legal methodology. Jaṣṣāṣ gave great importance to determine the uṣûl of the madhhab in his works on furû, for example, he used the “aṣl” effectively and intensively in Sharḥu Muḫtaṣar al-Taḥâvî.

It is important to identify the uṣûl that are influential in a Hanafi madhhab one by one, and it is also important to determine the nature and function of these uṣûl. Because obtaining a holistic knowledge about the uṣûl, depends on knowing their nature and function. In this study, the nature of term aṣl that used in Sharḥu Muḫtaṣar al-Taḥâvî and the functions of uṣûl are examined. Jaṣṣāṣ uses the aṣl in the sense of sharia evidence, the main evidence (râjih) that is preferred in case of conflict of evidences, maqîsun ‘aleyh, ‘illa, legal provision, legal maxims of fiqh and uṣûl al-fiqh. Most of the aṣl in the meaning of uṣûl al-fiqh’s legal maxims are related to conflict and preference between proofs, the conditions of accepting the hadiths and qiyas. Sometimes it is also possible to mean more than one of these meanings of the term aṣl at the same time. The term uṣûl which is the plural form of the aṣl, is often used in the sense of fiqh rule, and sometimes in the sense of nas and ijma. It is seen that the term uṣûl, which means fiqh rule, is used for the basic issues of fiqh and the provisions related to them, which Hanafi jurists or jurists in general are allied with.

It is seen that the uṣûl in Jaṣṣāṣ' mentioned work have different functions. The first of these is to justify the legal provision adopted and to prove that the opposing view is wrong. Sometimes multiple aṣl are operated together to justify a judgment. The uṣûl are a criterion for the acceptance of the hadith. Jaṣṣāṣ presents the contradiction to the aṣl as the reason for rejecting the hadiths, on the other hand, he draws attention to the difference between "conformity with the uṣûl" and "conformity to the qiyas al-uṣûl" in accepting hadiths. Likewise, "witness of the uṣûl/" is used when choosing between the hadiths that are in conflict. It is seen that the uṣûl whose testimonies are consulted are the sharia evidences about particular issues or the provisions derived from these evidences rather than general principles.

Another purpose of the uṣûl in the aforementioned book is to establish the connection between particular provisions and general principles by pointing out the general principles underlying the particular provisions. In this way, it is revealed that sectarian accumulation is a consistent and holistic structure built on some general principles. Identifying the origins of the disputes among the jurists and also explaining why the provisions of similar issues are different are important functions of the uṣûl. The uṣûl are also operated in intra- madhhab preferences and also when determining who an opinion belongs to.

Anahtar Kelimeler

Islamic law, Hanafi madhab, Caṣṣâṣ, Aṣl, Sharḥu Muḫtaṣar al-Taḥâvî

Kaynakça

• Bâ Hüseyin, Yakub b. Abdülvehhâb. el-Kavâidü’l-fıkhiyye. Riyad: Mektebetü’-Rüşd, 1998.
• Baktır, Mustafa. “Kaide”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/205-210. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî Râzî. Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî fi’l-fıkhi’l-Hanefi. thk. İsmetullah İnayetullah Muhammed. 8 Cilt. Beyrut/Medine: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye/Dârü’s-Sirac, 2010.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî Râzî. Usûlü’l-fıkh el-müsemmâ bi el-Fusûl fi’l-usûl. thk. Uceyl Câsim en-Neşemî. 4 Cilt. Kuveyt: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’l-İslamiyye, 2. Basım, 1994.
• Debûsî, Ebû Zeyd Ubeydullah b. Muhammed b. Ömer. Takvîmü’l-edille fî usûli’l-fıkh. nşr. Halil Muhyiddin el-Meys. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Debûsî, Ebû Zeyd Ubeydullah b. Muhammed b. Ömer b. Îsâ. Te’sîsü’n-nazar. nşr. Mustafa Muhammed ed-Dımeşkî. Beyrut: Dâru İbn Zeydun, ts.
• Hâdimî, Ebû Saîd. Mecâmi’u’l-hakâik. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1308.
• Hamevî, Ahmed b. Muhammed. Gamzü uyûni’l-besâir Şerhu Kitâbi’l-Eşbâh ve’n-nezâir. 4 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1985.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezid. Sünen. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 2 Cilt. Kahire: Dâru İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1952.
• İbn Melek, Abdüllatîf. Şerhu’l-Menâr fi’l-usûl. İstanbul: Salah Bilici Kitabevi, ts.
• İbn Nüceym, Zeynüddin. el-Eşbâh ve’n-nezâir. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1983.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velid. Bidâyetü’l-müctehid ve nihayetü’l-muktesıd. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 6. Basım, 1982.
• Karâfî, Ebü’l-Abbas Şehabeddin Ahmed. el-Furûk = Envârü’l-burûk fi envai’l-furûk. 4 Cilt. Kahire: Âlemü’l-Kütüb, ts.
• Kızılkaya, Necmettin. Hanefi Mezhebi Bağlamında İslam Hukukunda Külli Kaideler. İstanbul: İz Yayıncılık, 2013.
• Kızılkaya, Necmettin. İslam Hukukunda Farklar: Furuk Literatürü Üzerine Bir Inceleme. İstanbul: İz Yayıncılık, 2016.
• Kızılkaya, Necmettin. “Serahsî’nin (V. 483/1090) el-Mebsût’undaki Ceza Bahisleri Çerçevesinde Fıkhî Kâidelerin Fonksiyonu”. Uluslararası Serahsi Sempozyumu. 493-499. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2013.
• Koca, Ferhat. “Hilâf (Mukayeseli İslam Hukuku) İlminin Mahiyeti, Doğuşu, Gelişmesi ve Literatürü”. Mukayeseli İslam Hukuk Düşüncesinin Temellendirilmesi. 13-70. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım, 2009.
• Korkmaz, Tuba Hacer. Şerhu’l-Cessâs A’le’l-Câmi’i’l-Kebîr Adlı Eserin Tahkiki. İstanbul Üniversitesi Bilimler Enstitüsü, Doktora, 2018.
• Merginânî, Burhânüddin Ebu’l-Hasen Ali b. Ebî Bekr el-Ferğânî. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. nşr. M. Adnan Derviş. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Erkam b. Ebi’l-Erkam, ts.
• Nacar, Tayip. el-Füsûl Bağlamında Hanefî Usûl Kâideleri. Ankara: İlahiyat Yayınevi, 2020.
• Özel, Ahmet. “Asıl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/473. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Özen, Şükrü. “Furûk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/223-227. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Özen, Şükrü. “Hilâf”. 17/527-538. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Özen, Şükrü. “Te’sîsü’n-nezâir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/545-547. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Peşe, Ahmet Muhammet. “Asıllarla İstidlâl’in Klasik Hanefî Usûl Düşüncesindeki Yeri”. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 27 (2017), 349-365.
• Sadruşşerîa, Ubeydullah b. Mesud el-Mahbûbî. et-Tavzîh şerhu’t-Tenkîh. nşr. M. Adnan Derviş. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Erkam b. Ebî’l-Erkam, ts.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl. Usûlü’s-Serahsî. thk. Ebü’l-Vefâ el-Efgânî. 2 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Suyûtî, Celaleddin Abdurrahman. el-Eşbâh ve’n-nezâir. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 2. Basım, 1997.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed. Muhtasarü’t-Tahâvi. thk. Ebü’l-Vefâ el-Efgânî. Haydarabad, ts.
• Teftazâni, Sa’deddin Mesud b. Ömer. et-Telvîh ila keşfi hakâiki’t-Tenkîh. nşr. M. Adnan Derviş. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Erkam b. Ebî’l-Erkam, ts.
• Tehânevî, Muhammed b. Ali. Mevsû’atu Keşşâfu ıstılahâti’l-fünûn ve’l-ulûm. ed. Refîk el-Acem. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetu Lübnan, 1996.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa. Sünenü’t-Tirmizî. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Kahire: Matbaatü Msutafa el-Bâbî el-Halebî, 2. Basım, 1975.
• Yaman, Ahmet. “Bir Kavram Olarak ‘Fıkıh Kâideleri’ Ya Da İslam Hukukunun Genel İlkeleri”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 1/2 (2001), 49-75.
• Zebidi, Ebü’l-Feyz Murtaza. Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-Kâmûs. 40 Cilt. Kuveyt: Vizaretü’l-İ’lam, ts.