The Possibility of Knowing Allah and The Limits of Speaking About Him in Mulla Sadra

Yıl 2021, Cilt: 20 Sayı: 1, 347 - 376, 30.06.2021

Hüsnü Aydeniz

https://doi.org/10.14395/hid.860341

Cited By: 1

Öz

The main purpose of this article is to put forward an alternative approach that tries to express the possibility of knowing Allah and the limits of talking about him. In the history of thought, there are many ideas expressed about God that point to different elements. The difficulty in expressing issues related to the metaphysical dimension within the boundaries of language has caused these approaches to be largely incomplete. However, it seems essential to consider all alternatives in comprehension and expression activities. Thus, the deficiencies encountered in any statement can be partially corrected by the means of another. As some contemporary thinkers have noted, the Islamic tradition of thought, with its rich experience, has the potential to make serious contributions to meaning in the modern era, when it can go beyond simply repeating phrases and its inspirational aspects are brought to the fore. However, it should be noted that there is no guarantee that every problem will be solved, especially in such a matter. In this context, at the first stage of the study, the views of Mullah Sadra, who has an important place in Islamic thought schools and who is accepted as one of the representatives of the tradition of knowledge, were focused on and the framework of his ontological approaches were tried to be determined. The rationale for such a justification is to emphasize the deep relationship between ontology and epistemology and to determine the sensitivity and skill of Sadra on this issue. The ultimate truth that Sadra, who accepts existence and positions his entire system on this thought, reached at the end of this process, is the statement that the use of an apophatic language about Allah is mandatory. At this point, it was tried to show that although he was seriously influenced by the thinkers who used such a language in the previous periods, he was a remarkable thinker with his unique aspects. It has great importance that he is located at the intersection of the topics discussed especially by philosophy, theology and Sufism, and his effort to build a harmonious structure. Therefore, the first title of the work includes the foundations and framework of Sadra's apophatic language. Particularly, his criticisms of the comprehensive articulation of the problems caused by the simile language and the effect of excessive exaggeration in the representational language on moving away from reflecting the truth seem noteworthy. Then, the cognitive process that people go through from their entry into the realm of being to their return to the real being is examined. Thus, the connection between Sadra's understanding of existence and understanding of knowledge was tried to be put forward more clearly, in other words his discourses on the hierarchical structuring in existence and human dimension are emphasized. It is possible to understand this hierarchy as a tightly linked chain that reflects divine wisdom. Although Sadra argues that apophatic language is finite, he is aware that one cannot remain completely silent about Allah. For this reason, in the third stage of the study, the opinions of Sadra about the bases such as text (nass), wisdom, science and unveiling (muqâshafah) on which people can utilize while talking about Allah are discussed. In this respect, his thoughts can be seen as an important alternative for approaches that both completely ignore the hierarchy of existence and deny the special position of the human being in the world, and ignore the ties that facilitate a better understanding of the relationship between beings. In the last part, how the representative language that people necessarily use can be used is examined in the context of the approaches expressed by Sadra. In this way, in the last two stages, it was attempted to show how the existence and knowledge focused on the first two stages affect the boundaries of discourse. Throughout the study, the works of Sadra, especially Esfar, were taken as a central reference and in order to make more in-depth analysis of some subjects, it was tried to benefit from the sources that have increased in number and published in Turkish in recent years.

Anahtar Kelimeler

Islamic Philosophy, Mulla Sadra, Religious Language, Knowledge, Knowing the God, The Systematic Ambiguity of Existence.

Molla Sadrâ’da Allah’ı Bilmenin İmkânı ve O’nun Hakkında Konuşmanın Sınırları

Öz

Bu makalenin temel amacı, Allah’ı bilmenin imkânı ve O’nun hakkında konuşmanın sınırlarını dile getirmeye çalışan alternatif bir yaklaşımı ortaya koymaktır. Düşünce tarihi içerisinde Tanrı hakkında dile getirilen ve birbirinden farklı unsurlara işaret eden pek çok anlayış bulunmaktadır. Metafizik boyutu ilgilendiren hususların dilin sınırları çerçevesinde ifade edilmesindeki zorluk, bu yaklaşımların büyük oranda eksiklikler taşımasına neden olmuştur. Ancak anlama ve ifade etme faaliyetlerinde, bütün alternatiflerin dikkate alınması elzem görünmektedir. Böylece, herhangi bir ifadede karşılaşılan sorunlar, bir diğerinin vasıtasıyla kısmen de olsa giderilebilir. Kimi çağdaş düşünürlerin belirttiği gibi, İslam düşünce geleneği zengin birikimiyle, salt ibarelerin bir tekrarı olmanın ötesine geçirilebildiği ve ilham verici yönleri ön plana çıkarıldığı zaman çağdaş dönemdeki anlamlandırmalara ciddi katkılar yapma potansiyeli taşımaktadır. Yine de özellikle böyle bir konuda her sorunun çözülmesinin bir garantisinin bulunmadığını belirtmek gerekir. Bu bağlamda, çalışmanın ilk aşamasında İslam düşünce ekolleri içerisinde önemli bir yere sahip olan ve irfan geleneğinin temsilcilerinden biri olarak kabul edilen Molla Sadrâ’nın görüşleri üzerine odaklanılmış ve onun ontolojik yaklaşımlarının çerçevesi belirlenmeye çalışılmıştır. Böyle bir temellendirmenin gerekçesi, ontoloji ile epistemoloji arasındaki derin ilişkinin vurgulanması ve Sadrâ’nın bu konudaki hassasiyetinin ve üslubundaki maharetin tespit edilmesidir. Varlığı asıl kabul eden ve bütün sistemini bu düşünce üzerine konumlandıran Sadrâ’nın bu sürecin sonunda ulaştığı nihai gerçek, Allah hakkında tenzihî bir dilin kullanılmasının zorunlu olduğu ifadesidir. Bu noktada onun kendisinden önceki dönemlerde böyle bir dili kullanan düşünürlerden ciddi bir şekilde etkilenmekle birlikte, özgün olarak nitelendirilebilecek yanlarıyla dikkat çekici bir düşünür olduğu gösterilmeye çalışılmıştır. Özellikle onun felsefe, kelam ve tasavvufun tartıştığı konuların kesişim noktasında yer alması ve ahenkli bir yapı inşa etme gayreti büyük bir önem arz etmektedir. Dolayısıyla çalışmanın ilk başlığı Sadrâ’nın tenzihî dilinin dayanaklarını ve çerçevesini içermektedir. Özellikle teşbihî dilin doğurduğu sorunların kapsamlı bir şekilde dile getirilmesi ve temsilî dilde aşırıya kaçmanın hakikati yansıtmaktan uzaklaşmaya yaptığı etkiye dair eleştirileri dikkate değer görünmektedir. Ardından, insanların varlık alanına girişlerinden tekrar Gerçek Varlığa dönüşlerine kadar geçirdikleri bilişsel süreç irdelenmiştir. Böylece Sadrâ’nın varlık anlayışı ile bilgi anlayışı arasındaki bağ daha açık bir şekilde ortaya konulmaya çalışılmış; varlıktaki ve insani boyuttaki hiyerarşik yapılanmaya dair söylemleri üzerinde durulmuştur. Bu hiyerarşinin ilahi hikmeti yansıtacak şekilde birbirine sıkı bir şekilde bağlanmış bir zincir olarak anlaşılması mümkündür. Sadrâ, tenzihî dilin nihailiğini savunsa da, insanın Allah hakkında büsbütün suskun bir konumda kalamayacağının farkındadır. Bu nedenle çalışmanın üçüncü aşamasında insanın Allah hakkında konuşurken ne gibi araçlardan yararlanabileceği konusunda Sadrâ’nın üzerinde durduğu nass, akıl, ilim ve mükâşefe gibi dayanaklara ilişkin düşünceleri ele alınmıştır. Bu yönüyle onun düşünceleri hem varlık hiyerarşisini bütünüyle yadsıyan ve insanın dünya içerisindeki özel konumunu reddeden hem de varlıklar arasındaki ilişkiyi daha iyi kavramayı kolaylaştıran bağları göz ardı eden yaklaşımlar için önemli bir alternatif olarak görülebilir. Son kısımda ise insanların zorunlu olarak başvurdukları temsilî dilin ne şekilde kullanılabileceği, Sadrâ’nın dile getirdiği yaklaşımlar bağlamında incelenmiştir. Böylece son iki aşamada, ilk iki aşamada üzerinde durulan varlık ve bilginin, söylemin sınırlarını nasıl etkilediği gösterilmeye çalışılmıştır. Çalışma boyunca başta Esfar olmak üzere, Sadrâ’nın eserleri merkezi bir referans olarak ele alınmış ve kimi konuların daha derinlikli analizlerinin yapılması amacıyla, son yıllarda sayıları artan ve Türkçe yayımlanmış olan kaynaklardan da yararlanılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Felsefesi, Molla Sadrâ, Din Dili, Bilgi, Tanrı’yı Bilmek, Teşkîk

Kaynakça

• Acar, Rahim. Molla Sadrâ’nın Bilgi Anlayışı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1992.
• Atalay, Orhan. “Kur’an’ın İşârî Tevili ve Molla Sadrâ Örneği”. Eskiyeni Anadolu İlahiyat Akademisi Araştırma Dergisi 27 (2013), 39-48.
• Atalay, Orhan. “Vahiy ve Molla Sadrâ’nın Yorumu”. EKEV Akademi Dergisi 3/2 (2001), 33-53.
• Aydın, Salih. Molla Sadrâ’da Mahiyet Felsefesi. 1. Baskı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2018.
• Baran, Sedat. “İbn Sînâ ve Molla Sadrâ’da İlâhi Erek Problemi”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 23/3 (2019), 1101-1120.
• Baran, Sedat. “Molla Sadrâ’da Vâcibü’l-Vücûd’un İspatında Burhan-ı Sıddıkîn”. Diyanet İmi Dergi 56 (2020), 205-224.
• Demirkol, Murat. “Molla Sadrâ’nın Epistemolojisinin Ontoloji ve Mantıkla İlişkisi”. Journal of Analytic Divinity 1/1 (2017), 163-174.
• Dînânî, Gulâmhüseyin İbrâhîmî. Molla Sadrâ ve Sühreverdî Dersleri. haz. Ozan Kemal Sarıalioğlu. çev. Alptekin Dursunoğlu. 1. Baskı. İstanbul: Önsöz Yayıncılık, 2019.
• Döner, Naim. “Cuma Suresi Örneğinde Molla Sadrâ’nın Tefsir Metodu”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/1 (2016), 117-161.
• Geçit, Mehmet Seyit. Molla Sadrâ’nın Kur’an Yorumu. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Hamanei, Seyyid Muhammed. Molla Sadrâ ve Hikmet-i Müteâliye. çev. Sedat Baran. 1. Baskı. İstanbul: Denge Yayınları, 2006.
• Kalın, İbrahim. Varlık ve İdrak: Molla Sadrâ’nın Bilgi Tasavvuru. çev. Nurullah Koltaş. 1. Baskı. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Kamada, Shigeru. “Kur’an Tefsiri ile Sufi Felsefe Arasında Molla Sadrâ – Onun Zilzal Tefsiri Özelinde”. çev. Enes Erdim. Dinî Araştırmalar 10/28 (2007), 271-284.
• Kavşut, Muhammet Sait. “Molla Sadrâ’da Ölümsüzlük Düşüncesi”. Kader 16/2 (2018), 433-461.
• Kavşut, Muhammet Sait. “Nefs-Beden İlişkisi Problemine Yeni Bir Bakış: Molla Sadrâ’nın Tekâmülî Nefs Tasavvuru”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 10/4 (2018), 1492-1513.
• Koç, Turan. Din Dili. Kayseri: Rey Yayıncılık, 1995.
• Meçin, Mahmut. “Molla Sadrâ’da Meâd Problemi”. Artuklu Akademi 1/1 (2014), 159-182.
• Meçin, Mahmut. Molla Sadrâ’da Zaman Anlayışı ve Tarih Bilinci. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Molla Sadrâ. Âriflerin İksiri. çev. Fevzi Yiğit. 2. Baskı. İstanbul: Önsöz Yayıncılık, 2019.
• Molla Sadrâ. Arş’a Ait Hikmetler. çev. Fevzi Yiğit. 1. Baskı. İstanbul: Önsöz Yayıncılık, 2019.
• Molla Sadrâ. Esrârü’l-Âyât. tsh. Muhammed Hâcevî. Tahran: Encümen-i İslâmî Hikmet ve Felsefe-i İran, 1360.
• Molla Sadrâ. el-Hikmetü’l-Müteâliye fî’l-Esfâri’l-Akliyyeti’l-Erbaa. Lübnan: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1990.
• Molla Sadrâ. “Risâle fî ittihâdi’l-âkil ve’l-Ma’kûl”. Varlık ve İdrak: Molla Sadrâ’nın Bilgi Tasavvuru. çev. Nurullah Koltaş. 1. Baskı. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015, 221-253.
• Molla Sadrâ. Kalbin Uyanışı. çev. Fevzi Yiğit. 1. Baskı. İstanbul: Önsöz Yayıncılık, 2018.
• Molla Sadrâ. Kesru Esnâmi’l-Câhiliyye. thk. Muhsin Cihangirî. 1. Baskı. Beyrut: Müessesetü’t-Târîhi’l-Arabî, 2007.
• Molla Sadrâ. Kitâbü’l-Meşâ’ir – Metafiziğe Giriş. çev. Ahmet Kamil Cihan, Fevzi Yiğit, Salih Yalın. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Molla Sadrâ. Mefâtîhü’l-Ğayb. tsh. Muhammed Hâcevî. Tahran: Müessese-i Mütalâat ve Tahkîkât-ı Ferheng-i Encümen-i İslâmî Hikmet ve Felsefe-i İran, 1363.
• Molla Sadrâ. “Risâletü Halki’l-â’mal”. Mecmuatu Resâili Felsefiyye li-Sadreddin Muhammed eş-Şîrâzî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türasi’l-Arabî, 2001, 313-320.
• Nasr, Seyyid Hüseyin. Molla Sadrâ ve İlâhî Hikmet. çev. Mustafa Armağan. 2. Baskı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2009.
• Onay, Hamdi. “Molla Sadrâ’nın Bilginin Koşulu Olarak Doğruluk Anlayışı”. Hikmet Yurdu 6/12 (2013), 87-100.
• Özcan, Zeki. Teolojik Hermenötik. 2. Baskı. İstanbul: Alfa Yayınları, 2000.
• Parıldar, Sümeyye. Molla Sadrâ’nın Ontolojisinde Varlık ve Mahiyet. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Surûş, Abdülkerim. Evrenin Yatışmaz Yapısı. çev. Hüseyin Hatemi. 3. Baskı. İstanbul: İnsan Yayınları, 1995.
• Yasa, Metin. İbn Arabi’de Tanrı Merkezi Bütünü Anlamaya Yönelik Bir Metot Olarak Paradoksal Konuşmak. 1. Baskı. Ankara: Elis Yayınları, 2007.
• Yiğit, Fevzi. Hikmet ve İllet - Molla Sadrâ’nın Nedensellik Teorisi. 1. Baskı. İstanbul: Önsöz Yayıncılık, 2018.
• Yiğit, Fevzi. “İbn Sînâ ve Molla Sadrâ’da Varlık Kavramının Teşkîk Niteliği”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/41 (2020), 57-80.