Risāl of Sheikh Hāmid Kirimī Named 'Tafsīru Āyah ‘Al-Rahmānu ‘Ala’l-‘Arshi’stawā'

Yıl 2021, Cilt: 20 Sayı: 1, 195 - 232, 30.06.2021

Hüseyin Topal Emrah Baş

https://doi.org/10.14395/hid.864120

Öz

The issue of how to understand expressions such as yad, wajh, ‘arshi’stawā, which include in the nass and attribute bodily qualities to Allah, constitutes an important discussion in the history of Islāmic thought. Various opinions have been put forward on this subject under the heading of Khabarī attributes. While sects such as Mujassimah and Mushabbihah defend that these attributes can be considered for God as well as in creatures, theological sects have claimed that these attributes should be interpreted in accodance with the glory of God, provided that they do not contradict linguistic and rational evidence. Among those defending the second view, some argue that the above-mentioned expressions cannot be fully known, therefore they should be accepted, without interpretation and their real meaning should be left to Allah.
Interpreters emphasize how to understand the verses about Allah is established on the throne, which are considered among khabarī attributes. When looking at the works which are accepted as the main source in the tafsīr, it seems that in the aforementioned verses, the interpreters comment words "‘arsh" as the sovereignty through allegory and "istiwā" as the full implementation of the sovereignty. These verses attracted the attention of Ṣūfīs, and they interpreted these words and statements based on some spiritual signs. The risālah of Sheikh Ḥāmid Ḳırımī (d. 1185/1771 or 1215/1800), who lived in the 18th century, named Tafsīru Āyah «Al-Raḥmānu ‘Ala’l-‘Arshi’stawā» is a product of the efforts of Ṣūfīs and one of the important example of Ṣūfī Tafsīr. It seems that in his risālah, Ḳırımī interprets the issue of God's establishment on the throne as God’s manifestation of the spiritual throne in the heart after the nafs and spirit are purified in the spiritual journey/sayr u ṣulūk, His inspirations descend, and the sālik receives it. To attain these divine inspirations and manifestations, it is needed to reach the level of the purest soul by clearing up the spirit and purifying nafs. For this reason, the Ḳırımī focuses on how to ensure refinement of the spirit and purification of the nafs in a significant part of risālah. According to Ḳırımī, it is difficult for sālik to reach the aforementioned level alone. Therefore, a person must attach to a sheikh, who has completed his spiritual journey/sayr u ṣulūk and attained higher spiritual levels then must engage in dhikr in tekke. At the end of his risālah, it is understood that Ḳırımī is an important Ṣūfī, a member of the Theoretical Sufi School formed with Ibn ‘Arabī (d. 638/1240) since, he evaluates this issue in terms of wujud/existence levels and uses concepts such as kibrit ahmar, nuzūl-‘urūc, ‘aql al-maad and ‘aql al-meash.
In the introduction of the study, pointing out the lexical meaning of the concepts of “istiwā” and “‘arsh” and their usage in the verses, then opinions of the interpreters on this subject are included briefly. Later, based on the sources we could reach and the information contained in the copies we have, the life of Ḳırımī and his ṣūfī environment is mentioned. Afterward, the works are written by Ḳırımī such as Risālah fī Ḥaḳḳi'ẕ-Dhikr, and the risālah of Ḳırımī titled Nuṭuk Sharifs of Sheikh Ḥāmid Ḳırımī, in which his son Sheikh Ḥasan al-Ḳırımī collected his own words, were analyzed in terms of their contents. Moreover, it was discussed about the belonging of the works named Eṭvār Seb‘a, Risāl of Tawḥīd, Sharkh Of Yunus Emre's Couplet “I Climbed The Plum Branch” and Mirḳāt al-ma’rifa, which are attributed to Ḳırımī in various sources. A special section opened for the risālah of Ḳırımī named “Tafsīru Āyah «Al-Raḥmānu ‘Ala’l-‘Arshi’stawā»”, which constitutes the main subject of this study. The name of the risālah, the reason for its copying, its style, and the outward and spiritual interpretation of the verse were discussed here. Also, the copies of the risālah in various libraries were included, and about them, detailed information was presented. In the next section of the study, after giving the first and last pages of the manuscripts of the risālah, translation-writing is started. In the meantime, four different copies of the risālah obtained from various libraries were compared and the closest one to the copy of the author was revealed. During the translation-writing, differences between copies are indicated in the footnote.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Sufi Tafsīr, Hāmid Ḳırımī, Istiwā, Arsh

Şeyh Hâmid Kırımî’nin Tefsîru Âyet-i er-Rahmânu Ale’l-Arşi’stevâ İsimli Risâlesi

Öz

Nasslarda yer alan ve birtakım cismani vasıfları Allah’a nispet eden yed, vech, arşı istivâ gibi ifadelerin nasıl anlaşılacağı konusu İslâm düşünce tarihinde önemli tartışma konularından birini teşkil etmiştir. ‘Haberi sıfatlar’ başlığı altında ele alınan bu konu hakkında geçmişten günümüze çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Mücessime ve Müşebbihe gibi fırkalar bu sıfatların yaratılmışlarda olduğu gibi Allah için de düşünülebileceğini savunurken diğer mezhepler lügavî ve aklî delillere ters düşmemek şartıyla Allah’ın şanına uygun bir şekilde tevil edilmesi gerektiğini ileri sürmüşlerdir. Bazıları ise bahsi geçen ifadelerin keyfiyetinin tam olarak bilinemeyeceğini, dolayısıyla tevil edilmeksizin kabul edilmesi ve nihai olarak gerçek manalarının Allah’a bırakılması gerektiğini savunmuşlardır.
Haberi sıfatlardan sayılan ‘Allah’ın arşa istivâ etmesi’yle ilgili âyetlerin nasıl anlaşılacağı konusu müfessirlerin üzerinde durduğu hususlardandır. Tefsirde temel müracaat kaynağı olarak kabul edilen eserlere bakıldığında müfessirlerin söz konusu âyetleri teşbih ve tecsime düşmeden, kinaye yoluyla arşı hükümranlık, istivâyı ise hükümranlığın tam olarak uygulanması şeklinde yorumladıkları görülmektedir. Haberi sıfatları konu edinen âyetler mutasavvıfların da dikkatini çekmiş ve bazı işaretlere dayanarak söz konusu ifadeleri tefsir etmişlerdir. XVIII. yy.da yaşayan Şeyh Hâmid Kırımî’nin (öl. 1185/1771 ya da 1215/1800) Tefsîru âyet-i «er-Rahmânu ale’l-arşi’stevâ» adlı risâlesi, mutasavvıfların söz konusu çabalarının bir ürünü olup önemli işârî tefsir örneklerinden birisidir. Kırımî, söz konusu risâlesinde Allah’ın arşa istiva etmesi meselesini, seyr u sülûkta nefsin ve ruhun arındırıldıktan sonra kalpte bulunan manevi arşa Cenâb-ı Hakk’ın tecelli etmesi, ilhamlarının inmesi ve sâlikin buna mazhar olması şeklinde yorumladığı görülmektedir. Bu ilhamlara ve tecellilere mazhar olmak için ruhun tasfiye ve nefsin tezkiye edilerek ruh-i sultaniyye mertebesine ulaşılması gerekmektedir. Bundan dolayıdır ki Kırımî, risâlenin önemli bir bölümünde ruh tasfiyesi ve nefis tezkiyesinin nasıl sağlanacağı konusu üzerinde yoğunlaşmaktadır. Kırımî’ye göre sâlikin tek başına bahsi geçen mertebeye ulaşması zordur. Dolayısıyla seyr u sülûkunu tamamlamış ve üst makamlara ulaşmış bir şeyhe bağlanması ve tekkede zikirle meşgul olması gerekmektedir. Risâlenin sonunda konuyu varlık mertebeleri bağlamında değerlendirmesi ve kibrit-i ahmer, nüzûl-urûç, akl-ı meâd, akl- maâş gibi kavramları kullanmasından Kırımî’nin, İbnü’l-Arabî’yle (öl. 638/1240) teşekkül eden nazarî tasavvuf ekolüne mensup önemli mutasavvıflardan birisi olduğu anlaşılmaktadır.
Çalışmanın girişinde istivâ ile arş kavramlarının sözlük anlamı ve âyetlerdeki kullanımlarına işaret edildikten sonra müfessirlerin bu konu hakkındaki görüşlerine kısaca yer verilmiştir. Daha sonra ulaşabildiğimiz kaynaklardan ve elimizde bulunan nüshâlarda yer alan bilgilerden yola çıkarak Kırımî’nin hayatı ve tasavvuf çevresine değinilmiştir. Ardından Kırımî’nin kaleme aldığı Risâle fi hakki’z-zikir başta olmak üzere oğlu Şeyh Hasan el-Kırımî’nin kendi sözlerini topladığı Şeyh Hâmid Kırımî’nin Nutk-i Şerîfleri adlı risâlesi içerik yönünden tahlil edilmiştir. Ayrıca çeşitli kaynaklarda Kırımî’ye nisbet edilen Etvâr-ı seb‘a, Risâle-i tevhîd, Yunus Emre’nin ‘Çıktım Erik Dalına’ Beytinin Şerhi ve Mirkātü’l-ma‘rife isimli eserlerin kendisine aidiyeti üzerinde tartışılmıştır. Çalışmanın asıl konusunu teşkil eden Kırımî’nin Tefsîru âyet-i «er-Rahmânu ale’l-arşi’stevâ» adlı risâlesi için özel bir bölüm açılarak burada risâlenin ismi, telif sebebi, üslûbu, âyetin zahirî ve işârî yorumu üzerinde durulmuştur. Ayrıca risâlenin çeşitli kütüphanelerde bulunan nüshâlarına yer verilmiş ve bunlar hakkında ayrıntılı bilgiler sunulmuştur. Çalışmanın bundan sonraki bölümünde söz konusu risâlenin yazma nüshâlarının ilk ve son sayfalarına yer verildikten sonra tenkitli metne geçilmiştir. Bu esnada çeşitli kütüphanelerden temin edilen dört ayrı nüshâ karşılaştırılmış ve müellifin nüshâsına en yakın metin ortaya çıkarılmıştır. Tenkitli metin esnasında nüshâlar arasındaki farklar dipnotta belirtilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, İşari Tefsir, Hâmid Kırımî, İstiva, Arş

Kaynakça

• Kaynakça Abdülbâkî, Muhammed Fuâd. el-Mu’cemü’l-müfehres li-elfazi’l-Kur’ani’l-Kerim. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1990.
• Ahtal, Ebû Mâlik Gıyâs b. Gavs b. Salt el-. Şi’rü’l-Ahtal. Ed. Rivaye Ebû Cafer Muhammed b. Habib. 3. Baskı. Dımaşk: Daru’l-Fikr, 1996.
• Ak, Suat. Çıktım Erik Dalına: Yunus Emre’nin Bir Şiirinin Üç Şerhi. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2017.
• Askeri, Ebû Hilâl Hasan b. Abdullah b. Sehl. el-Vücuh ve’n-nezair. thk.Muhammed Osman. Kahire: Mektebetü’s-Sekafe ed-Diniyye, 2007.
• Ayverdi, İlhan. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Kubbealtı, 2008.
• Begavî, Muhyissünne Ebû Muhammed el-Hüseyin b. Mes’ud. Tefsirü’l-Begavî. thk. Abdurrezzak el-Mehdî. Beyrut: Daru İhya-i’t-Türasi’l-‘Arabi, 1420.
• Cevheri, Ebû Nasr İsmail b. Hammad. es-Sıhah tacü’l-luga ve Sıhahi’l-Arabiyye. thk. Ahmed Abdülgafur Attar. Beyrut: Daru’l-‘İlm, 1987.
• Develioğlu, Ferit. Lügat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 2013.
• Ensârî, Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed. Tabakâtu’l-Muhaddisîn. thk. Abdulğafur Hüseyn. 2/214. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1412.
• Gür, Süleyman. “Osmanlı Döneminde Yetişen “Kırımî” Nisbeli Müfessirler ve Eserleri: Bir Literatür İncelemesi”. Amasya İlahiyat Dergisi 13 (2019), 357-395.
• Halil b. Ahmed, Ebû Abdurrahman Halil b. Ahmed b. Amr Ferahidi. Kitâbü’l-Ayn. thk. Mehdi el-Mahzumi & İbrahim es-Samerrai. Daru Mektebeti’l-Hilal, y.y.
• Hâmid ibn es-Seyyid Ahmed. Mirkātü’l-ma‘rife. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Kütüphanesi Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin Yazmaları, OE_Yz_0296/02.
• Herevi, Ebû Mansur Muhammed b. Ahmed b. Ezher el-Herevi el-Ezheri. Tehzibü’l-Luga. thk. Muhammed İvaz. Beyrut: Daru İhya-i’t-Türasi’l-‘Arabi, 2001.
• Ibnu’l-Cevzi, Cemâlüddîn Ebü’l-Ferec Abdurrahmân. Nüzhetü’l-a’yüni’n-nevazir fî ilmi’l-vücuh ve’n-nezair. thk. Muhammed Abdülkerîm Kâzım er-Râzî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1984.
• İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasan el-Ezdi el-Basri. Cemheretü’l-luga. thk. Remzi Münir Baʿlebekî. Beyrut: Daru’l-‘ilm li’l-Melayîn, 1987.
• İbn Faris, Ebü’l-Hüseyin Ahmed b. Faris b. Zekeriyyâ. Mücmelü’l-luga. thk. Abdülmuhsin Sultan. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1986.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisanü’l-Arab. Beyrut: Dâru Sadır, 1414.
• Kırımî, Hâmid b. Ahmed. er-Rahmân ale’l-arş istevâ Âyetinin Tefsîri. İstanbul: Atatürk Kitaplığı, 1226.
• Kırımî, Hâmid b. Seyyid Ahmed. Tefsîru Âyet-i «er-Rahmânu ale’l-arşi’stevâ. Çorum: Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi, 9223/2.
• Kırımî, Şeyh Hâmid. Risâletü tefsîri er-Rahmânu al’l-arşi istev. Ankara: Milli Kütüphane, 2196.
• Kırımî, Şeyh Hâmid. Şeyh Hâmid Kırımî’nin Nutukları Manzûm. Konya: Konya Koyunoğlu Şehir Müzesi ve Kütüphanesi, 14490-3.
• Kırımî, Şeyh Hâmid. Tefsîru âyet-i «er-Rahmân ale’l-arşi’stevâ». Ankara: Milli Kütüphane, 2196.
• Kırımî, Şeyh Seyyid Hâmid. Çıktım Erik Dalına Şerhi. Konya: Konya Koyunoğlu Şehir Müzesi ve Kütüphanesi, 14490-2.
• Kırımî, Şeyh Seyyid Hâmid. er-Rahmânu ale’l-arşis-teva tasavvufiyen. Konya: Konya Koyunoğlu Şehir Müzesi ve Kütüphanesi, 14490-1.
• Kırımî, Şeyh Seyyid Hâmid. Risâle fi hakki’z-zikir. Konya: Konya Koyunoğlu Şehir Müzesi ve Kütüphanesi, 14490.
• Kuşeyri, Ebü’l-Kâsım Zeynülislam Abdülkerim b. Hevazin. Letaifü’l-işarat. thk. İbrâhim Besyuni. 3. Baskı. Mısır: el-Hey’etü’l-Mısrıyyetü’l-’Ammetü li’l-Kitab, y.y.
• Makdîsî, İbn-i Kudâme. Zemmu’t-te’vîl. thk. Bedr b. Abdullah. 1/13. Kuveyt: ed-Dârü’s-Selefiyye, 1406.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd Semerkandî. Te’vilatu ehli’s-sünne. thk. Mecdi Bâsellûm. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2005.
• Nesefi, Ebü’l-Berekat Hafızüddin Abdullah b. Ahmed b. Mahmud. Medârikü’t-tenzîl ve hakaikü’t-te’vîl. thk. Yusuf Ali Büdeyvi. Beyrut: Daru’l-Kelimu’t-Tayyip, 1998.
• Râzi, Muhammed b. Ömer b. Hüseyn Fahrüddîn. Mefatihü’l-gayb. 3. Baskı. Beyrut: Daru İhya-i’t-Türasi’l-‘Arabi, 1420.
• Sa’lebi, Ebû İshak Ahmed b. Muhammed b. İbrâhim en-Nisaburi es-. el-Keşf ve’l-beyân fî tefsiri’l-Kur’an. Thk. İmam Ebû Muhammed b. Aşûr. Beyrut: Daru İhyai’t-Türasi’l-‘Arabi, 2002.
• Sevim, Emine. Yunus Emre Şerhleri; Çıktım Erik Dalına. Ankara: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 1991.
• Sirhindî, İmâm-ı Rabbânî. Mektûbât-ı İmâm-ı Rabbânî. nşr. Molla Hasan Zâreî, Muhammed Eyyüb Gencî. Tahran: 1425.
• Taberi, Ebû Cafer Muhammed b. Cerir b. Yezid. Câmiü’l-beyân fî tefsiri’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türki. Daru Hecr, 2001.
• Tâhir, Bursalı Mehmed. Osmanlılar Zamanında Yetişen Kırım Müellifleri. nşr. Mehmet Sarı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Tatçı, Mustafa. “Yunus Emre Şerhleri”. Doğumunun 770. Yıldönümünde Uluslararası Yunus Emre Sempozyumu. İstanbul: İBB Kültür Müdürlüğü Yayınları, 2010, 122-26.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Hasen b. Alî. et-Tibyân fî tefsiri’l-Kur’ân. thk. ve tsh. Ahmed Habîb Kasîr el-Amilî. Kum: Süleymanzade Matbaası, 1388.
• Uludağ, Süleyman. “Nefis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2006. 32/527-528.
• Vassâf, Osmânzâde Hüseyin. Sefîne-i Evliyâ. nşr. Mehmet Akkuş-Ali Yılmaz. İstanbul: Kitabevi, 2006.
• Yağcıoğlu, Songül Aydın. “Yûnus Emre’nin Bir Şiiri ve İsmâîl Hakkı Bursevî’nin Şerhi”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 55/55 (2016), 77-90.
• Yılmaz, Hasan Kâmil. Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2004.
• Zebidi, Ebü’l-Feyz Murtaza Muhammed b. Muhammed b. Muhammed. Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-Kâmûs. Dâru’l-Hidaye, y.y.