Reflections of Seljuk Bookbinding Style on the 15th Century Ottoman Bindings (Examples of Çorum Hasan Pasha Manuscript Library)

Yıl 2021, Cilt: 20 Sayı: 1, 233 - 262, 30.06.2021

Fatma Şeyma Boydak

https://doi.org/10.14395/hid.880211

Öz

Reflections of Seljuk Bookbinding Style on the 15th Century Ottoman Bindings
(Examples of Çorum Hasan Pasha Manuscript Library)
Abstract
Binding is the general name of the book covers, which both have protective qualities and give aesthetic pleasure to the eyes with the decoration applied on it. According to the binding fragments found in Chotscho, the Turkish binding art must have started in Central Asia. These bindings set an example for Turkish bindings produced after it, both technically and in terms of decoration. Seljuk Turks, who came to Anatolia from Central Asia, brought this art with them and developed it here. The bookbinders of the period produced many decorated bookbindings during this period and formed the Seljuk style of binding. The medallion is generally in circular form and is located at the center point of the cover. From an ornamental point of view, the decoration of the front and back cover in a different way is the main feature that distinguishes Seljuk binding from other period bindings. The preference for different types of decoration in the border decorations is also one of the distinguishing features of the Seljuk binding style. Seljuk bindings also attract attention in terms of the material used in the inside of covers and the motif applied. Generally, the inside of the cover is covered with leather. There are full geometric and rūmī patterns on the inside of the cover. The effect of Seljuk binding style on Anatolian Principalities, especially Karamanids, has been determined by various studies. These effects and reflections continued in Turkish-Islamic bindings until the end of the 15th century.
The theme of the article is 15th-century Ottoman bindings in which these reflections can be seen. The Çorum Hasan Pasha Manuscript Library, which has not been the subject of any study in this regard, has been determined as the research area. As a result of the researches carried out in this library, five examples from the 15th century were identified. The first of the examples is the binding of the work with inventory number 3374, with the copying date of 839/1435. This binding reflects the Seljuk binding style in terms of double-row border decoration, medallion form, and decoration technique applied with nails. The second example is the binding of the manuscript with inventory number 4064 and dated 850/1445. The waqf seal of Sayyid Ahmad Fayzī, the mufti of Çorum, is found on various pages of this work. The binding of the manuscript shows the Seljuk influence with different medallion designs on its front and back cover. In addition, the type of decoration of the corner piece is also a reflection of the same style. The third example is the binding of the manuscript dated 842/1438 with inventory number 4117. This binding is one of the important examples where the Seljuk style on one cover and the Ottoman early period binding style on the other cover come together in one binding. The fourth example is the binding of the manuscript with inventory number 4115, which was completed in the month of Muharram of 885/1479. The medallion of this binding is in narrow pointed oval form. This binding reflects the Seljuk style especially in terms of border decorations and technique. The fifth example is the binding of the manuscript with inventory number 4933. In the manuscript, there is the waqf seal dated 1201 (1786) in the name of Suleyman Feyzi and an ownership record written Muhammed b. Ahmad al-Shāfiī 934 (1527). The binding of the manuscript was decorated with Seljuk patterns using the gold-ink dyeing technique. The border decoration is also the type that stands out in the Seljuk decoration repertoire. In our article, it was determined that the Seljuk binding style continued to show its effect partially after the 15th century. Two bindings (4768, 4062) dated the 16th century are also available in the library. The binding of the manuscript, like 4117, has the characteristic of different decoration types of the front and back cover, which is the most typical feature of the Seljuk binding.
As a result, it has been determined that the binding subject to the article coincides with the Seljuk bindings in terms of decoration types and production techniques and bears the reflections of this style. Reflections have also been compared with similar examples from the 15th century. According to this; the 15th century is a period in which the Seljuk State continued its continuity in terms of binding art, even if not in an administrative sense. Previous period effects that can be observed in every branch of art were also valid for 15th-century bookbinders who produced works in Anatolia.

Anahtar Kelimeler

History of Turkish Islamic Arts, Seljuk bookbinding art, 15th century Ottoman binding art, Çorum Hasan Pasha Manuscript Library, Reflection

Selçuklu Cilt Üslûbunun 15. Yüzyıl Osmanlı Ciltlerine Yansımaları (Çorum Hasan Paşa Yazma Eser Kütüphanesi Örnekleri)

Öz

Selçuklu Cilt Üslûbunun 15. Yüzyıl Osmanlı Ciltlerine Yansımaları
(Çorum Hasan Paşa Yazma Eser Kütüphanesi Örnekleri)
Öz
Cilt, hem koruyuculuk vasfı olan hem de üzerine uygulanan tezyînâtla göze estetik zevk veren kitap kaplarının genel adıdır. Karahoço’da bulunan cilt parçalarına göre Türk cilt sanatı, Orta Asya’da başlamış olmalıdır. Bu cilt parçaları, kendinden sonra üretilen Türk ciltlerine gerek teknik gerekse tezyîni yönden örnek olmuştur. Orta Asya’dan Anadolu’ya gelen Selçuklu Türkleri, beraberlerinde bu sanatı da getirmiş ve onu burada geliştirmişlerdir. Dönemin mücellitleri, bu süreç içerisinde çok sayıda tezyînâtlı cilt üretmiş ve Selçuklu cilt üslûbunu oluşturmuşlardır. Tezyîni açıdan bakıldığında ön ve arka kapağın farklı şekilde süslenmesi Selçuklu cildini diğer dönem ciltlerinden ayırt eden temel özelliktir. Kenar bezemelerinde farklı türde bezemenin tercih edilmesi de yine Selçuklu cilt üslûbunun ayırt edici özelliklerindendir. Selçuklu ciltleri, kapak içlerinde kullanılan malzeme ve uygulanan motif bakımından da dikkat çeker. Genellikle kapak içleri deriyle kaplıdır. Deri üzerine tam zemin geometrik ve rûmî desenler işlenmiştir. Selçuklu cilt üslûbunun Karamanoğulları başta olmak üzere Anadolu Beylikleri ciltlerine tesiri, çeşitli çalışmalarla tespit edilmiştir. Bu tesir ve yansımalar, 15. yüzyıl sonlarına kadar Türk İslâm ciltlerinde de devam etmiştir.
Makalenin temasını da bu yansımaların görüldüğü 15. yüzyıl Osmanlı ciltleri oluşturmaktadır. Araştırma sahası olarak, şimdiye kadar bu bakımdan herhangi bir çalışmaya konu olmamış Çorum Hasan Paşa Yazma Eser Kütüphanesi belirlenmiştir. Burada yapılan araştırmalar neticesinde 15. yüzyıl tarihli beş örnek tespit edilmiştir. Örneklerin ilki, istinsâh tarihi 839/1435 olan 3374 envanter numaralı eserin cildidir. Bu cilt, çift sıra kenar bezemesi, şemse formu ve çivilerle uygulanan tezyînâtı bakımından Selçuklu cilt üslûbunu yansıtmaktadır. İkinci örnek, 850/1445 istinsâh tarihli 4064 envanter numaralı eserin cildidir. Bu eserin çeşitli varaklarında Çorum müftüsü Seyyid Ahmed Feyzî’nin vakıf mührü yer almaktadır. Eserin cildi, ön ve arka kapağındaki farklı şemse tasarımlarıyla Selçuklu etkisini göstermektedir. Ayrıca köşebentlerin süsleme türü de yine aynı üslûbun yansımasıdır. Üçüncü örnek, 842/1438 istinsâh tarihli 4117 envanter numaralı eserin cildidir. Bu cilt, bir kapağında Selçuklu, diğer kapağında Osmanlı erken dönem cilt üslûbunun tek eserde bir araya geldiği önemli örneklerdendir. Dördüncü örnek, yazımı 885/1479 yılının Muharrem ayında tamamlanmış olan 4115 envanter numaralı eserin cildidir. Bu cilt, dar mekik formda şemseli olup özellikle kenar bezemeleri ve tekniği bakımından Selçuklu cilt üslûbunu yansıtmaktadır. Beşinci örnek, 4933 envanter numaralı eserin cildidir. Eserde, Süleymân Feyzî adına 1201 (1786) tarihli vakıf mührü ve Muhammed b. Ahmed eş-Şâfiî 934 (1527) yazılı temellük kaydı yer almaktadır. Eserin cildi, zermürekkep boyama tekniği kullanılarak Selçuklu desenleriyle tezyîn edilmiştir. Kenar bezemesi de yine Selçuklu bezeme repertuvarında öne çıkan türdendir. Makalemizde, Selçuklu cilt üslûbunun 15. yüzyıldan sonra da etkisini kısmen göstermeye devam ettiği tespit edilmiştir. Bunu teyit eden 16. yüzyıl tarihli iki eser (4768, 4062) yine Hasan Paşa Yazma Eser Kütüphanesi’nde mevcuttur. Eserin cildi, tıpkı 4117 envanter numaralı örnek gibi, Selçuklu cildinin en tipik özelliği olan ön ve arka kapağın farklı türde tezyîn edilmesi vasfını taşımaktadır.
Sonuç olarak, makaleye konu olan ciltlerin tezyînât türleri ve yapılış teknikleri bakımından Selçuklu ciltleri ile örtüştüğü ve bu üslûbun yansımalarını taşıdıkları tespit edilmiştir. Yansımalar aynı zamanda 15. yüzyıla ait benzer örneklerle de mukayese edilmiştir. Buna göre; 15. yüzyıl, Selçuklu Devleti’nin idârî anlamda olmasa bile cilt sanatı açısından devamlılığını sürdürdüğü bir dönemdir. Her sanat dalında gözlemlenebilecek önceki dönem etkileri, Anadolu’da eser veren 15. yüzyıl mücellitleri için de geçerli olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Türk İslam Sanatları Tarihi, Selçuklu cilt sanatı, 15. yüzyıl Osmanlı cilt sanatı, Çorum Hasan Paşa Yazma Eser Kütüphanesi, Yansıma

Kaynakça

• Ağaoğlu, Mehmet. Persian Bookbinding of the Fifteenth Century. Michigan: University of Michigan Publications, 1935.
• Arıtan, Ahmet Saim. “Anadolu Selçuklu Cild San’atı’nın Özellikleri”. I-II. Millî Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri. 181-197. Konya: Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi, 1993.
• Arıtan, Ahmet Saim. “Selçuklu Cildi’nin Osmanlı Cildi’ne Etkileri”. V. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı Araştırmaları Sempozyumu. haz. Sema Alpaslan. 1/29-40. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 2001.
• Arıtan, Ahmet Saim. “Anadolu Selçuklu ve Bu Üslûbu Taşıyan Cildlerde Zencirek Tipolojisi Denemsi”. İstem 1 (Haziran 2003), 102-149.
• Arıtan, Ahmet Saim. “Anadolu Selçuklu Cilt Sanatı”. Türkler. ed. Hasan Celal Güzel vd. 7/933-943. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Boydak, Fatma Şeyma. “Çorum Hasan Paşa Yazma Eser Kütüphanesi’ndeki Anadolu Selçuklu Cildleri ve Mücellidleri”. Uluslararası Bütün Yönleriyle Çorum Sempozyumu. ed. Zekeriya Işık. 1/511-536. Çorum: Hitit Üniversitesi, 2016.
• Boydak, Fatma Şeyma. “Yusuf Ağa Yazma Eser Kütüphanesi’ndeki 13. Yüzyıl Selçuklu Cildlerinde Mikleb Tasarımları”. Buhara’dan Konya’ya İrfan Mirası ve XIII. Yy. Medeniyet Merkezi Konya (II). ed. Dilaver Gürer vd. 493-514. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2019.
• Dreibholz, Ursula. “Some Aspects of Early Islamic Bookbinding from Great Mosque of San’a Yemen”. Scribes et Manuscrits du Moyen-Orient. ed. François Déroche, Francis Richard. 15-34. Paris: Bibliothèque Nationale de France, 1997.
• Ettinghausen, Richard. “Near Eastern Book Covers and Their Influence on European Bindings: A Report on the Exhibition “History of Bookbinding” at the Baltimore Museum of Art, 1957-58”. Ars Orientalis 3 (1959), 113-131.
• Gulácsi, Zsuzsanna. Mediaeval Manichaean Book Art: A Codicological Study of Iranian and Turkic Illuminated Book Fragments from 8th-11th Century East Central Asia. Netherlands: Brill Academic Publishers, 2005.
• Le Coq, Albert von. Die Buddhistische Spätantike in Mittelasien, Die Manichäischen Miniaturen. Berlin: Verlag Dietrich Reimer Ernst Vohsen, 1923.
• Marçais, Georges - Poinssot, Louis. Objets Kairouanais IX au XIII Siécle. Tunis: 1948.
• Raby, Julian - Tanındı, Zeren. Turkish Bookbinding in the 15th Century The Foundation of an Ottoman Court Style. London: Azimut Editions, 1993.
• Richard, Francis. Splendeurs Persans, Manuscprits du XII e XVII e Siècle. Paris: Bibliothèque Nationale de France, 1997.
• Sümer, Faruk. “Selçuklular (III. Anadolu Selçukluları)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/380-384. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Tekeli, İlhan. “1950-1980 Döneminde Kentin Faaliyetlerindeki Gelişmeler”. Çorum Tarihi. haz. Mustafa Ercan, İrfan Yiğit. 233–284. Çorum: Çorum Belediyesi Kültür Yayınları, 1980.