İslam Hukukuna Uygun Kooperatif Sigortacılığı Modeli

Yıl 2021, İslami Finans ve Sigortacılık Özel Sayısı, 159 - 186, 30.12.2021

Aytaç Aydın Yusuf Üstün

https://doi.org/10.14395/hid.929501

Öz

Kooperatifler, “ortakları arasında karşılıklı yardım, sosyal dayanışma ve kefâlet” araçlarını kullanarak çalışan bir şirket türü olup ülkemiz ve dünyada yaygın bir uygulama alanına sahiptir. Ülkemizde kooperatifçilik uygulaması Osmanlı döneminden başlayan uzun bir geçmişe sahiptir. Kooperatifler günümüzde esas itibariyle 1163 sayılı kanun düzenlenmiştir.
Kooperatifler, sigorta şirketleri gibi sosyal dayanışma ihtiyacından doğmuş olmakla birlikte pek çok yönden bunlardan ayrılmaktadır. Sigorta şirketlerinin kâr odaklı olması ve konvansiyonel sigortacılıkta, temin edilen riskin gerçekleşip gerçekleşmediğine bakılmaksızın, toplanan fonların tamamen şirkete ait olması, sigortaya ihtiyaç duyanlar açısından daha adil çözüm arayışını gündeme getirmektedir. Bu bağlamda İslam hukuku ilkelerine uygun kooperatif sigortacılığı uygun bir model olarak dikkat çekmektedir.
İslam hukuku açısından kooperatifin hukuki niteliğini inceleyen müstakil akademik çalışmalar yeter sayıda değildir. Bu nedenle çalışmamızın amaçlarını; İslam hukuku açısından kooperatiflerin hukuki niteliğini belirlemek, kooperatif üzerinden yapılan katılım sigortacılığını İslami Sigortacılık ve İslam Hukuku açısından değerlendirmek ve İslam hukukuna göre uygulanabilir bir kooperatif sigortacılığı yapısı için öneriler getirmek olarak ifade edebiliriz.
Bu çalışmada, günümüzdeki kooperatifçilik uygulamalarının mahiyeti ve işleyişi, Uluslararası Kooperatifler Birliği (ICA) tarafından kabul edilen kooperatif ilkeleri de göz önünde bulundurularak ortaya konulmuş; derneklerden sermaye şirketlerden farkı tahlil edilerek ülkedeki mali istikrar ve katılımı teşviki değerlendirilmiştir. Geleneksel kooperatifçiliğin devamı olarak gelişen, geleneksel kooperatif yapısı ile dijital ekonominin entegre hale geldiği platform kooperatifçiliğinin sunduğu fırsatlar ortaya konularak İslam hukuku açısından kooperatifçilik konusu tahlil edilmiştir. İslam hukukuna uygun olarak işleyen bir kooperatif sigortacılığı sisteminin makâsıdu’ş-şerîa (İslam hukuk felsefesi) ile uyumlu olarak İslami finansın temel ilkeleri olan; karşılıklı rızaya dayalı ticaret; sözleşmelerin gereğine riayet; faizden kaçınma; kumar ve aşırı belirsizlikten kaçınma; haram mal ve sektörlerden kaçınma; haram içeren karma sözleşmelerden kaçınma ilkelerine uyumlu olarak kurgulanabileceği ortaya konulmuştur. Ayrıca günümüzde uygulanan tekâfül sigortacılığı modelinin sermaye şirketi ve kooperatiften farklı olduğu vurgulanmıştır. Kooperatif sigortacılığı modelinde üyelerin katkıları, tekâfülde olduğu gibi teberru olarak değil ivaz olarak değerlendirilir. Bu kapsamda kooperatif ortaklarının verdiği katkılar; belirli bir emek, belirli bir finansal katkı ve kefalettir. Bu katkılara karşılık olarak aldıkları ise; meslek ve geçimlerine dair ihtiyaçlarını daha uygun şartlarda karşılanması, emeği ile doğru orantılı olarak olumlu gelir-gider farkı ve ortak dışı işlemlerden sermaye payları oranında pay alma imkânıdır.
Sonuç olarak kooperatif sigortacılığını, sigortacılığı, teâvün, tesanüd ve tekâfül suretiyle referansını bizzat Kur’an-ı Kerim’den alan, taraflar arası rızaya dayalı; ticaret, ahde vefa, faizden sakınma, garar ve kumardan kaçınma, haram mal ve sektörlerden korunma gibi İslam iktisadının temel kurallarına uyumluluk gösteren bir yapıda kurgulanmaya uygundur. Konvansiyonel sigorta şirketleri, risk satılması temeline dayalı iken mütüel/karşılıklı/kooperatif sigortacılığı risk-menfaat paylaşımı temeline dayalıdır. Sigorta şirketlerindeki kâr odaklı işleyişin aksine, bu sistemde, belli bir risk hesabına göre fona yaptıkları ödemenin artan kısmı, riskin tahmin edilenden düşük gerçekleşmesi nedeniyle, fona dahil olanlar arasında dönem sonunda paylaştırılmakta, yani onlara iade edilmekte, zararın daha fazla gerçekleşmesi halinde ise, bunun ilgili paydaşlar tarafından kapatılması yoluna gidilmektedir. Böylece risk-prim dengesi daha adil bir şekilde sağlanmış olmaktadır. Sistemin dayanağı, İslam hukukunun külli kaidelerinden olan “el-harâc bi’d-damân” (kazanç-tazmin sorumluluğu/nimet-külfet dengesi) prensibidir. Bu sistem yardımlaşma ve adil bir iktisat sistemine daha uygundur. İslam hukukuna uygun kooperatif sigortacılığı modelinin Müslüman toplumlarda yaygın olarak güvenle kullanılabilmesi için kooperatif sözleşmesinin İslam akit teorisi ile uyumlu olarak hazırlanması önemlidir. Bu, İslam iktisat sistemine uygun bir ortaklık yapısı olarak tüm dünyada uygulama alanı bulabilecek bir model olarak görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Kooperatif Sigortacılığı, Risk Satımı, Risk Paylaşımı, Mütüel, Tekâfül

Cooperative Insurance Model According to Islamic Law

Öz

The cooperatives are a type of company that works by using the means of "mutual assistance, social solidarity and guarantee between its partners" and has a widespread practice area in our country and in the world. The practice of cooperatives in our country has a long history starting from the Ottoman period. Cooperatives are essentially regulated today, Law No. 1163.
Cooperatives are also born out of the need for social solidarity like insurance companies, but differ from them in many ways. The fact that insurance companies are profit-oriented and that the collected funds belong entirely to the company, regardless of whether the provided risk has materialized or not in conventional insurance, brings up the search for a more equitable solution for those who need insurance. In this context, the cooperative insurance business in accordance with the principles of Islamic law stands out as a suitable model.
Independent academic studies examining the legal nature of the cooperative in terms of Islamic law are not sufficient. Therefore, the aims of our study; to determine the legal nature of cooperatives in terms of Islamic law, to evaluate participation insurance through cooperatives in terms of Islamic Insurance and Islamic Law, and to make suggestions for a cooperative insurance structure that can be applied according to Islamic law.
In this study, the nature and practice of today's cooperative practices are presented by taking into consideration the cooperative principles accepted by the International Cooperatives Association (ICA), and the financial stability and incentive incentives in the country are evaluated by analyzing the difference from associations from capital companies. The opportunities offered by the platform cooperatives, which combines the traditional cooperative structure as a continuation of traditional cooperatives and the digital economy, are presented and the issue of cooperatives has been analyzed in terms of Islamic law. The basic principles of Islamic finance in accordance with the Islamic legal philosophy of a cooperative insurance system operating in accordance with Islamic law; consensual trade; compliance with the requirements of the contracts; interest avoidance; avoiding gambling and extreme uncertainty; avoiding illicit goods and industries; It has been demonstrated that it can be constructed in accordance with the principles of avoiding mixed contracts containing forbidden. In addition, it has been emphasized that the takaful insurance model applied today is different from the capital company and the cooperative. In the cooperative insurance model, the contributions of the members are considered as compensation, not as donations as in takaful. In this context, contributions of cooperative partners; a certain labor, a certain financial contribution and surety. In return for these contributions, they receive; It is the opportunity to meet their needs for their profession and livelihood under more favorable conditions, to have a positive income-expenditure difference in direct proportion to their labor, and to receive a share in non-company transactions at the rate of their capital shares.
Consequently cooperative insurance; it receives its reference from the Quran itself by means of taawun, coincidence and devotion. It is suitable to be constructed in a structure that complies with the basic rules of Islamic economics such as consent-based trade between stakeholders, obeying the contract, avoiding interest, avoiding gharar and gambling, protection haram goods and sectors. While conventional insurance companies are based on risk selling, mutual/cooperative insurance is shared (risturned) among those included in the fund when the money increases in the fund at the end of the period based on the risk-benefit sharing basis. There is a profit-oriented operation in insurance companies, but in this system, the increasing part of the payment they make to the fund according to a certain risk account is shared among those included in the fund at the end of the period, that is, it is returned to them, if the loss is more It is being closed by the stakeholders. So, the risk/premium balance is achieved more equitably. The basis of the system is the principle of “al-harâc bi'd-dhaman” (balance of gain-compensation/benefaction- charge), which is one of the main rules of Islamic law. This system is more suitable for a solidarity and fair economic system. In order for the cooperative insurance model in accordance with Islamic law to be used safely in Muslim societies, it is important that the cooperative contract is prepared in accordance with the Islamic contract theory. This is seen as a model that can find application all over the world as a partnership structure suitable for the Islamic economic system.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Cooperative Insurance, Risk Selling, Risk Sharing, Mutual, Takaful

Kaynakça

• AAOIFI. The Accounting and Auditing Organization for Islamic Financial Institutions Shari’ah Standards (2015). Faizsiz Finans Kuruluşları Muhasebe ve Denetleme Kurumu Faizsiz Finans Standartları 2015. çev. Sabahattin Zaim Üniversitesi. İstanbul: TKBB, 2018.
• Ahmet Cevdet Paşa. Açıklamalı Mecelle. Metin ve Açıklamaları Kontrol Eden: Ali Himmet Berki. İstanbul: Hikmet Yayınları, 1985.
• Armut.com. “Armut Nasıl Çalışır?” Erişim 11 Kasım 2020. https://info.armut.com/nasil-calisir
• Aydemir, İsmail. “Hayat Sigortacılığında Tekâfül (Katılım Sigortacılığı)”. Tekâfül Teori ve Uygulama. ed. Süleyman Kaya, vd. İstanbul: Ensar Yayınları, İSEFAM 2017.
• Aydın, Aytaç. “İslam Hukuku Açısından Kooperatiflerin Hukuki Niteliği”. Yıldırım Beyazıt Hukuk Dergisi 6/1 (2021), 253-303. https://doi.org/10.33432/ybuhukuk.809409
• Bayındır, Servet. Fıkhi ve İktisadi Açıdan İslami Finans (Para ve Sermaye Piyasaları). İstanbul: Süleymaniye Vakfı Yayınları, 2015.
• Buhârî, Ebu Abdillah Muhammed b. İsmail. el-Câmiu’s-Sahîh. İstanbul, Çağrı, 1992.
• Ceylan, Hadi, “İslâm Borçlar Hukukunda Akdin Bağlayıcılığının (Lüzûm) Mahiyeti”, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/ 19 (2018), 201-215.
• Ceylan, Hadi. İslâm Borçlar Hukukunda Akdin Bağlayıcılığı. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017. Çağrıcı, Mustafa. “Yardımlaşma”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 21 Ocak 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/yardimlasma
• Dalgın, Nihat. “Sigorta”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 20 Ocak 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/sigorta
• DK, Dernekler Kanunu, (Kanun No. 5253), Resmî Gazete 25649 (23 Kasım 2004). Erişim 20 Aralık 2020. https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.5253.pdf
• Ebû Dâvûd Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî, es-Sünen. İstanbul: Çağrı, 1981.
• Ekoharita.org. “Hakkında”. Erişim 8 Kasım 2020. https://www.ekoharita.org/hakkinda
• Ekoharita.org. “Platform kooperatifler”. Erişim 8 Kasım 2020. https://www.ekoharita.org/wp-content/uploads/2020/07/kenti_mustereklestirmek.pdf
• Green Taxi Cooperative. “About”. Erişim 7 Mart 2021. https://greentaxico-op.com/about
• GVK, Gelir Vergisi Kanunu (Kanun No. 193). Resmî Gazete 10700 (6 Ocak 1961). Erişim 20 Aralık 2020. https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.4.193.pdf
• Hacak, Hasan. “İslâm Hukukunda Sigorta ve Fıkıh Bilginlerinin Sigortaya Yaklaşımının Genel Bir Değerlendirmesi”. M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (2006), 21-50.
• ILO, Uluslararası Çalışma Örgütü. Çalışma Dünyasının Geleceği Notları Dizisi 6. Erişim 20 Aralık 2020. https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---dgreports/---cabinet/documents/publication/wcms_559275.pdf
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvînî. es-Sünen. İstanbul: Çağrı, 1981.
• İhtiyacharitasi.org. “Hakkımızda”. Erişim 8 Kasım 2020. www.ihtiyacharitasi.org
• Karaman, Hayrettin “Sigorta Sistemi ve Sigorta Akdi”. http://www.hayrettinkaraman.net/kitap/ekonomi/0183.htm
• KK, Kooperatifler Kanunu (Kanun No. 1163). Resmî Gazete 13195 (10 Mayıs 1969). Erişim 20 Aralık 2020. https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.1163.pdf
• KVK, Kurumlar Vergisi Kanunu (Kanun No. 5520), Resmî Gazete 26205 (21 Haziran 2006). Erişim 20 Aralık 2020. https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.5520.pdf
• Modo.coop. “Why modo-We are co-op”. Erişim 7 Mart 2021. https://modo.coop/why-modo/were-a-co-op
• Müslim, Ebu'l-Huseyin Müslim b. Haccâc. el-Câmiu’s-Sahîh. İstanbul, Çağrı, 1981.
• Öngel, F. Serkan – Yıldırım, Uygar Dursun. Krize Karşı Kooperatifler. İstanbul: Nota Bene Yayınları, 2020.
• Platform.coop. “Platform kooperatifleri Karar Vericilere nasıl fayda sağlayabilir?”. Erişim 11 Kasım 2020. https://platform.coop/tr/platform-kooperatifleri-karar-vericilere-nasil-fayda-saglayabilir
• Platform.coop. “Vision & Advantages” Erişim 11 Kasım 2020. https://platform.coop/about/vision-and-advantages
• Poroy, Reha vd., Ortaklıklar ve Kooperatif Hukuku. İstanbul: Arıkan Basım Yayın, 9. Basıdan 10.Tıpkı Basım, 2005. tekaful.net. “Fıkhî Açıdan Tekâfül”. Erişim 11 Kasım 2020. http://tekaful.net/?page_id=49
• Tirmizî, Muhammed b. İsa b. Serve b. Musâ, es-Sünen. İstanbul: Çağrı, 1981.
• TTK, Türk Ticaret Kanunu (Kanun No. 6102). Resmî Gazete 27846 (14 Şubat 2011), Erişim 20 Aralık 2020). https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.6102.pdf
• UNRISD, The United Nations Research Institute for Social Development. “Social Drivers of Sustainable Development”. Erişim 11 Kasım 2020. https://www.unrisd.org/post-2015-4
• Üstün, Yusuf - Aydın, Muhittin. Kooperatifler Hukuku. Ankara: Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü Yayınları, 2014.
• Üstün, Yusuf - Aydın, Muhittin. Kooperatifler Hukuku. Ankara: Seçkin Yayınları, 2017.
• Üstün, Yusuf - Hak, İbrahim, Kooperatiflerin Vergisel Boyutu. İstanbul: İSMMMO Yayınları, 2020.
• 1. Uluslararası İslâm Ticaret Hukukunun Günümüzdeki Meseleleri Kongresi (1996), “Sigorta Sonuç Bildirisi”. Erişim 10 Eylül 2020. http://www.islamticarethukuku.org/pageflip/magazine.php?no=6
• 2. Uluslararası İslâm Ticaret Hukukunun Günümüzdeki Meseleleri Kongresi (2015). “Sigorta Sonuç Bildirisi”. Erişim 10 Eylül 2020. http://www.islamticarethukuku.org/sigorta-oturumu-sonuc-bildirisi-70h.htm