Sultan Nûreddîn Zengî’nin Yaşamında Sûfîlerin Yeri ve Onun Dönemindeki Tasavvufî Faaliyetler

Yıl 2021, Cilt: 20 Sayı: 2, 984 - 1006, 30.12.2021

Ömer Tay

https://doi.org/10.14395/hid.873737

Cited By: 1

Öz

Sünnî kimliğiyle bilinen Zengîler devletine en parlak dönemini yaşatan hiç kuşkusuz Nûreddîn Zengî (ö.569/1174.)'dir. Babasının ölümünden sonra devletin başına geçen Nûreddîn Zengî, o dönemde mezhep ve siyasi mücadelelerle sarsılan İslâm dünyasını Haçlı saldırılarına karşı koruyarak Müslümanların lideri olmuştur. Nûreddîn Zengî, başarılı bir devlet adamı olduğu gibi, aynı zamanda bir teşkilat adamı olarak hâkim olduğu yerlere medreseler, ribâtlar, hânkâhlar, camiler, imâretler, kervansaraylar ve hastaneler yaptırmıştır. Toplumu Sünnî kimlik etrafında buluşturup güçlendirmiş, toplumla devlet arasında sağlam bir bağ inşâ etmiş ve Kudüs’ün fethini sağlayan ortamı hazırlamıştır. Büyük bir mücahit ve üstün niteliklere sahip bir devlet adamı olan Nûreddîn Zengî, aynı zamanda samimi dindarlığı, tevazu ve adaleti ile herkesin takdirini kazanmıştır.

Ülkesini sûfîlerin merkezi haline getiren Nûreddîn Zengî’in adı tasavvuf ehli ile anılmıştır. O, sûfîlerin şeyhlerine meclisinde yer vermiş, onlarla yakınlık kurmuş, onlara karşı alçakgönüllü davranmış, pahalı hediyeler vermiş, saraya gelmek istemeyen sûfîleri tekkelerinde ziyaret etmiş ve savaşlara çıkmadan önce dualarını almıştır. Nûreddîn Zengî’nin sûfîlerle samimi ve onlara olan aşırı hürmetinden ötürü zaman zaman danışmanları tarafından eleştirilmiş ancak o tavrından vazgeçmemiş ve hatta kendisini bu konuda eleştirenlere kızmıştır.

Onun döneminde tasavvuf hem halk hem de devlet tarafından kabul görmüştür. Bu dönemde sûfîler, birer otorite olarak görülmüş ve devlet tarafından desteklenmişlerdir. Bunlar tasavvuf ilmine vakıf oldukları gibi zâhirî ilimlerde de alim şahsiyetlerdi. Halk tarafından sevilen bu zatlar devlet nezdinde de sözleri dinlenen kişilerdi.

Bu dönemde siyasi ve askeri faaliyetlerle ümmetin birliği ve dirliği sağlanırken, bu hususta sufilerin de önemli bir katkısı olmuştu. Siyasi ve askeri otoritenin sağladığı maddi birlik, medrese ve hânkâhlar tarafından sağlanan manevî ve fikri birlikle desteklenmişti. Haçlılara karşı korkuya kapılan ümmeti tekrar cesaretlendiren ve birliği sağlayan bu kurumlar olmuştu.

Haçlılara karşı mücadele veren Nûreddîn Zengî’nin tasavvuf ile irtibatını konu edinen bu çalışmanın temel amacı, tasavvuf-siyaset ilişkisi açısından önemli bir şahsiyet kabul edilen Nûreddîn Zengî’nin tasavvufî yönü, sûfîlere yaklaşımı, onun döneminde inşa edilen hânkâhlar ve o dönemde sûfîlerin oynadığı rolü analiz etmektir. Çalışmada öncelikle Nûreddîn Zengî’nin şahsiyeti ele alınmış ve onun siyasi hayatının şekillenmesinde sûfîlerin etkilerine değinilmiştir. Ayrıca onlara maddi açıdan verdiği destek ve görüştüğü sûfîlere yer verilmiştir. Onun güvenini boşa çıkarmayan sûfîlerin yönetimle münasebetleri ve halk üzerindeki etkilerine dikkat çekilmiştir. Son olarak bu sûfîlerin faaliyetlerini sürdürdükleri tekke ve zaviyelerin kimler tarafından inşa edildiğine dair bilgiler ele alınmıştır.

Nûreddîn Zengî’nin Haçlılara karşı sergilediği başarının siyasî ve askerî yönü çalışılmış ancak tasavvufa ve sûfîlere olan yaklaşımı ihmal edilmiştir. Bu yüzden Nûreddîn Zengî’nin tasavvufî yönünü önemli bulduğumuzdan, zikrettiğimiz konuyu detaylı bir şekilde araştırmayı uygun gördük. Nûreddîn Zengî’nin sûfîlerle ilişkisi ve dönemin tasavvufî hayatı araştırılırken literatür açısından dönemin temel kaynakları ile onları takip eden asırlarda kaleme alınan muahhar eserlere bakılmıştır. O dönemde yazılan eserlerin çoğu biyografi türünde olduğundan bunlar geniş bir incelemeye tabi tutularak Nûreddîn Zengî’nin tasavvuf ile bağlantısı tesbit edilmeye çalışılmıştır. Elde edilen sonuçları kısaca şöyle özetleyebiliriz. Nûreddîn Zengî, Müslümanları Haçlı saldırılarına karşı korumuş, devlet adamı olmasına rağmen tasavvufî bir yaşam sürmüş, ibadetleri ifâ etme konusunda titiz davranmıştır. Bu özelliklerinden dolayı Nûreddîn Zengî, doğrudan veya dolaylı olarak velâyet makamında gösterilmiştir. İsmi tasavvuf ehli ile anılan Nûreddîn Zengî, ülkesinin her tarafında sûfîler için ribâtlar ve hânkâhlar inşâ etmiş ve bu yapıları kontrol etmek için de Meşîhatû’ş-şüyûh kurumunu inşâ etmiştir. Sûfîlerin düşüncelerine önem veren Nûreddîn Zengî, zaman zaman siyasi ve askeri konularda onların görüşlerine başvurmuştur. Herhangi bir tarîkata mensubiyeti tespit edilemeyen Nûreddîn Zengî, Kuşeyrî ve Gazâlî çizgisindeki sûfîleri kendine yakın tutmuştur. Bu dönemde hem halk hem de devlet tarafından kabul gören sûfîler, ümmetin birliğini sağlama konusunda önemli hizmetler ifâ etmişlerdir. Sûfîler, barış döneminde hânkâhlarında nefis terbiyesi ile ilgilenirken savaş döneminde Haçlılara karşı cihad etmişlerdir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Nureddin Zengi, Haçlı, Hankâh, Zâhid

The Place of Sufis in the Life of Sultan Nuraddin Zangi and their Activities in his Period

Öz

The Zengi state, known with its Sunni identity, had its heyday during the Nureddin Zengi period. Nûreddîn Zengî became the head of the state after the death of his father and became the leader of the Muslims by protecting the Islamic world, which was shaken by sectarian and political struggles at that time, against the attacks of the Crusaders. Nûreddîn Zengî was a man of organization as well as a successful statesman. He built madrasahs, ribats, khânkahs, mosques, imârets, caravanserais and hospitals. It united and strengthened the society around Sunni identity, built a strong bond between the society and the state, and prepared the environment that enabled the conquest of Jerusalem. Nûreddîn Zengî, was a great mujahid and a statesman with superior qualities, and at the same time he earned the admiration of everyone with his sincere piety, humility and justice.

The name of Nûreddîn Zengî, who made his country the center of the Sufis, was mentioned among the people of Sufism. He included the sheikhs of the Sufis in his council, established close relations with them, treated them with humility, gave expensive gifts, visited the Sufis who did not want to come to the palace in their lodges and received their prayers before going out to wars. Nûreddîn Zengî was criticized by his advisors from time to time for his sincere and excessive respect towards the Sufis, but he was very angry with their approach.

In his time, Sufism was an active field accepted by both the public and the state. During this period, the Sufis were seen as an authority and supported by the state. They were knowledgeable in the science of Sufism as well as in the literary sciences. These people, loved by the society, were also consulted in state affairs. In addition to political and military activities, the Sufis also had great services in ensuring the unity of the ummah during this period. The material unity provided by the political and military authority was supported by the spiritual and intellectual unity provided by madrasahs and rulers. It was these institutions that encouraged the ummah, who was afraid of the Crusaders, and provided unity.

The political and military aspects of Nûreddîn Zengî's success against the Crusaders were studied, but his approach to Sufism and Sufis was neglected. Therefore, since we consider the Sufi aspect of Nûreddîn Zengî important, we found it appropriate to investigate the subject we have mentioned in detail. As a result of our research, we witnessed that his Sufi personality is of great importance in the background of his political and military genius.The main purpose of this study is to analyze Nûreddîn Zengî's approach to Sufism and the role of Sufis in that period. In order to investigate the relations of Nûreddîn Zengî with the Sufis and the Sufi life of the period, the fundamental sources of the period and the works written in the following centuries were examined. Findings show that Nûreddîn Zengî protected the Muslims against the attacks of the Crusaders, and despite being a statesman, he lived a Sufi life and was meticulous about performing worship. Because of these features, Nûreddîn Zengî was considered directly or indirectly in the status of sainthood. Nûreddîn Zengî, built ribats and khânkahs for Sufis all over his country and built the Meşîhatû'ş-şüyûh institution to control these structures. Nûreddîn Zengî, who attaches importance to the thoughts of the Sufis, occasionally consulted their opinions on political and military issues. Nûreddîn Zengî, could not be detected as affiliated with any sect, but kept the Sufis of Kuşeyrî and Gazâlî line close to him. In this period, the Sufis, who were accepted by both the people and the state, performed important services in ensuring the unity of the ummah. Sufis dealt with self-discipline during the period of peace, and they fought against the Crusaders during the war period.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Nureddin, Zengi, Hânkâh, Zâhid, Sufi

Kaynakça

• Altan, Ebru. Geçmişin İzi Sürülürken Tarih Bilincine Adanan Bir Ömür Prof. Dr. Abdülkadir Donuk Armağanı. ed. Muallâ Uydu Yücel - Fatma Aysel Dıngıl Ilgın. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2017.
• Bezer, Gülay Öğün. “Tuğteginliler”. 41/349-351. İstanbul: Diyanet İslâm Ansiklopedisi, 2012.
• Bündârî, el-Feth b. Alî. Sene’l-Berkı’ş-Şâmî. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1979.
• Ebû Şâme, Şihâbuddin Abdurrahman b. İsmail el-Makdisî. er-Ravdeteyn fî-Tarihi Devleteyn: en-Nuriye ve’s-Selâhiye. Kahire: Darü’l-Kütûbu’l-Mısriyye, 1998.
• Gökbulut, Süleyman. “Ebu’n-Necîb Ziyâüddîn es-Sühreverdî ve Âdâbü’lMürîdîn Adlı Eseri”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28 (2008), 135-152.
• Hafız, Muhammed Muti. ‘Câmi’ûl- Henabîle. Beyrut: Darû’l-Beşairi’l-İslâmiyye, 2002.
• Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh el-. Muʿcemü’l-Büldân. Beyrut: Dârü Sâdr, 1977.
• Haşiş, Riyâd Sâlih Ali. el-Hareketü’s-Sûfiyye fî Bilâdi’ş-Şâm Hilâle’l Hurûbi’s-Salîbiyye. Gazze: Câmiatü’l-İslâmiyye Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Hatîb, Asâd. el Bütûletu ve’l- Fidau Înde’s- Sûfiyeti. Dımaşk: Daru’t-Takva, 1995.
• İbn Cübeyr, Ebu’l-Hasan Muhammed b. Ahmed el-Kefafi. Rihletu İbnû Cübeyr. Beyrut: Daru Mektebi’l-Hilal, 1981.
• İbn Hallikân, Ebu’l-’Abbȃs Şemsuddȋn Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtu’l-A’yân ve Enbâ’u Ebnâ’i’z-Zamân. Beyrut: Daru Sadr, 1949.
• İbn Kâdî Şühbe, Ebu Bekir b. Ahmed b. Muhammed b. Ömer el- Esedî. Tabakâtü’ş-Şâfi’iyye. Beyrut: Alemü’l- Kütüb, 1987.
• İbn Kesîr, ‘İmadü’d-Din Ebu’l-Feda İsmail b. Ömer. el-Bidaye ve’n-Nihaye. Beyrut: Mektebetü’l-Mea’rif, 1966.
• İbn Mûlâkkîn, Siracûddin Ebu Hafs Ömer b. Ali b. Ahmed. Tabakâtü’l-Evliyâ. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1973.
• İbn Şeddâd, İzzeddîn. el-A’lâku’l-Hâtîre fî- Zikri Ûmerâi’ş-Şâm ve’l-Cezîre. Dımaşk: Vezâretü’s-Sekâfe, 1991.
• İbnû’l-Âdim, Kemâlüddîn Ömer b. Ahmed b. Ebi Cerâde. Büğyetü’t-Taleb fî Târîhi Haleb. Dimaşk: Darü’l-Fikr, 1989.
• İbnu’l-Esîr, İzzuddin Ali b. Ebi’l- Kerem Muhammed b. Muhammed b. Abdilkerim eş-Şeybanî. et-Târîhu’l-Bâhir fî’d- Devleti’l-Atâbikiyye. Kahire: Dȃru’l-Kutubi’l-Hadîse, 1963.
• İbnu’ş-Şûhne, Ebu’l- Fadl Muhammed. ed-Dürrü’l-Müntahib fî Târîhi Memleketi Haleb. Dımaşk: Darü’l-Kitab’l-‘Arabî, 1982.
• İbnü’l Kâdi Şûhbe, Bedruddin Muhammed b. Ebu Bekr. el- Kevâkibû’d- Dûrîyye fî- Sîreti’n- Nûriyye. Beyrut: Mektebetü’l- Ürdüniyye, 1971.
• İbnü’l-Adîm, Ebü’l-Kāsım Kemâlüddîn Ömer b. Ahmed b. Hibetillâh b. Muhammed el- Ukaylî el-Halebî. Zübdetü’l-Haleb min târîhi Haleb. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiye, 1996.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-Târîħ. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1978.
• İbnü’l-Furât, Nâsırüddîn Muhammed b. Abdirrahîm b. Alî el-Mısrî el-Hanefî. Târîħu İbnü’l-Furât. Basra: Matbaatü Haddad, 1967.
• İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed es-Sâlihî el-Hanbelî. Şezerâtu’z-Zeheb fȋ- Ahbâri men Zeheb. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1986.
• Keyanî, Muhsin. Hânkâhlar Tarihi. çev. Ali Ertuğrul, Süleyman Gökbulut. İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları, 2013.
• Kök, Bahattin. “Nûreddin Zengî Mahmud”. 33/259-262. İstanbul: Diyanet İslâm Ansiklopedisi, 2007.
• Kürd Ali, Muhammed. Hıtatu’ş-Şâm. Dımaşk: Matbaatü’l-Müfîd, 1928.
• Nebhânî, Yusuf b. İsmail. Câmi’u Kerâmâti’l-Evliyâ. Beyrut: Dârü’l-Fikir, 1989.
• Necîb, Muhammed. es-Siyasetü’d-Dâhiliyye Li Nûreddîn Mahmud Zengî. Gazze: Câmiatü’l-İslâmiyye Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Nu’aymî, Abdulkadir b. Muhammed ed-Dimaşkî. ed-Daris fi Tarihi’l-Medaris. Kahire: Mektebetü’s-Sekafetü’d-Diniyye, 1988.
• Sallâbî, Ali Muhammed. ed-Devletü’z-Zengîyye. Beyrut: Darü’l Mâ’rife, 2010.
• Sallâbî, Ali Muhammed. Selâhaddîn-i Eyyûbî ve Kudüs’ün Yeniden Fethi. çev. Şerafettin Şenaslan. İstanbul: Ravza Yayınları, 2010.
• Sallâbî, Ali Muhammed. Zengîler Dönemi. çev. Şerafettin Şenaslan. İstanbul: Ravza Yayınları, 2016.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf b. Kızoğlu et-Türkî el-Avnî el- Bağdâdî. Mirʾâtü’z-zamân fî târîħi’l-aʿyân. Mekke: Umm Al-Qura University, 1978.
• Subkî, Tacüddin es-. Mu‘idu’n-Ni‘am ve Mübidu’n-Nekam. Kahire, 1993.
• Şa’ranî, Abdülvahhab b. Ahmed. et-Tabakakatu’l-Kübra el-Musemmatu bi Levakib’l-Envar fi Tabakati’l-Ahyar. Mısır, 2010.
• Tay, Ömer. Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin Tasavvufî Yönü ve Tarikatlar ile Münasebeti. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslâm Bilimleri Anabilim Dalı Tasavvuf Bilim Dalı, Yüksek Lisans, 2017.
• Turan, Abdulkadir. Nûreddin Mahmud Zengî ve Devri. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Ulaş, İbrahim Halil. Selâhaddin-i Eyyûbi ve İslam Birliği Politikası. Niğde: Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Yılmaz, Harun. “‘Meşîhatüşşüyûh’un Doğuşu ve Mısır’da İki Hankah: Sa‘îdü’s-Sü‘adâ ve Siryâkûs”. Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi 34 (2014), 1-21.
• Zâmilî, Fâyiz İbrahim-Yusuf İbrahim. “el-Evkâfü fi Ahdi Nûreddîn Mahmud b. İmâdüddin Zengî”. Mecelletü Dirâseti Beyti’l-Makdisî 3/18 (2018), 125-142.
• Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Osman. Siyeru A’lami’n-Nubela. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1988.