Âyet Sayılarındaki İhtilafların Sûrelere Göre Tespiti

Yıl 2021, Cilt: 20 Sayı: 2, 915 - 954, 30.12.2021

Ali Öge Halil İbrahim Üren

https://doi.org/10.14395/hid.939361

Öz

Yüce kitabımız Kur’ân-ı Kerîm’in mûcizeliğine ve eşsizliğine birer delil olan âyet-i kerîmelerin, sûre içinde ve Kur’ân’ın tamamında var olan sayılarıyla ilgili farklı rakamlar dile getirilmiştir. Bu durum Ulûmu’l-Kur’ân konuları içinde, Kur’ân’ı Kerîm’e ziyâde ve noksanlık gibi tahrifatlara imkân vermeyecek bir şekilde kaideleri, esasları tespit edilen bir ilim olan Âddü’l-Ây başlığında, Hz. Peygamber’e, onun ashabına isnâdı sabit bir ilimle ele alınmıştır. Kur’ân harflerinin kelimelerinin, ayetlerinin ve sûrelerinin adedini irdeleyen bu ilimde, İslam âlimleri bu konuyu derinlemesine ele almışlar ve değişik görüşler dile getirmişlerdir. Genel kabule göre 6666 sayısı öne çıksa da bu doğru bir rakam değildir ve mevcut mushafta âyet sayısı 6236’dır.

Âyet sayıları ile ilgili sahâbe, tâbiîn ve daha sonraki âlimler farklı görüşler belirtmişlerdir. Sahâbeden, Hz. Ali (öl. 40/661) (r.a.) 6236, Abdullah İbn Mes’ud (öl. 32/652) 6218, Ubey b. Ka’b (öl. 33/654) 6210 ve Abdullah İbn Abbas (öl. 68/687) da 6216 sayılarını vermişlerdir. Hz. Ali’nin (r.a.) vermiş olduğu sayı elimizdeki mushafta var olan sayı ile eşittir. Tâbiînden Sa’id b. Cübeyr (öl. 95/714) 6216, Muhammed İbn Sîrîn (öl. 110/729) 6216, Atâ İbn Ebî Rebâh (öl. 115/732) 6177, Humeyd et-Tavîl (öl. 142/759) 6212 rakamlarını vermişlerdir. Kırâat imamlarından da Medineliler 6217, Mekkeliler 6219, Basralılar 6205, Kûfeliler 6236, Şamlılar 6220 sayılarını vererek farklı görüşlerini bildirmişlerdir. 114 sûrenin tamamında ihtilaf olmayıp sadece 75 sûrede ihtilaf vardır. Bununla birlikte bazı sûrelerin âyet sayılarında bir tartışma söz konusu olmayıp, mevcut mushafla aynı olup sadece hangi âyetlerin müstakil olduğuyla ilgili bir tartışma söz konusudur.

Farklı görüşlerin oluşmasında bazı nedenler vardır. Hz. Peygamber’in (s.a.v.) Kur’ân öğretiminde veya meydana gelen bazı olaylarda açıklama yaparken yapmış olduğu tilâvetler, âyet sayılarındaki ihtilafın temel nedenlerinden biri sayılabilir. Çünkü bütün bunlarda Hz. Peygamber vakfedilecek yerleri de öğretiyordu. Zamanla Hz. Peygamber bazı âyetleri vasl ederek okuyordu. Bu duruma şahit olan sahabe birkaç âyetin birleştirilmesiyle yapılan bu uygulamayı tek âyet zannediyordu. Bunun neticesinde de sahabe rivâyetlerde farklı rakamlar bildirilmiş oluyordu. Sûrelerin başlarında bulunan besmelelerin ve Hurûf-u Mukattaa’ların müstakil bir âyet sayılıp sayılmaması da âyetlerin sayısı ile ilgili farklı görüşlerin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Bu sebeplerin yanında elimizde bulunan Mushaflarda tek âyet olarak yer alan bazı âyetlerin birden fazla âyet sayılması veya tek olarak yer alan bazı âyetlerin birleştirilerek tek âyet sayılması da âyetlerin sayısı ile ilgili ihtilafın nedenlerindendir.

Kırâat çalışmaları ilk asırlarda daha çok Mekke, Medîne, Kûfe, Basra ve Şam’da yoğunlaştığı için Kurrâ’dan bazıları bulundukları beldelerde meşhur olmuşlar ve bu beldelerin anılmasıyla akla gelir olmuşlardır. Âyet sayılarını değerlendirirken de kurrâların yerine bu şehirler zikredilmiştir. Medîne denilince Medeniyyü’l-Evvel, Medeniyyü’l-Ahîr; Hicaz denilince Medîne ve Mekke; Irak denilince Basra ve Kûfe; Haremiyyi denilince Medîne ve Mekke; Şam denilince de Dımeşk ve Hımsıyyi anlaşılmıştır. Ca‘berî ise “Hımsıyyi” ayrı bir ekol olarak kabul etmiştir.

Âyetlerin sayısıyla ilgili ilk dönemlerden itibaren âlimlerimiz değişik eserler meydana getirmişlerdir. Bununla birlikte konuyla alakalı Ebû Amr ed-Dânî ve Burhâneddin el-Ca‘berî’nin yazmış olduğu eserler âlimlerimiz tarafından temel kaynak olarak kabul edimiş ve bu âlimlerin âyet sayıları ile ilgili görüşleri hep ön planda kalmıştır. Biz de bu makalemizde konumuzla ilgili yazılmış diğer eserlerden faydalanmakla beraber, bu alanda öne çıkan Dânî’nin “el-Beyân fî Âddi Âyi’l-Kur’ân”ını ve Ca‘berî’nin “Husnü’l-meded fî fenni’l-aded”ini dikkate alarak, âyet sayılarındaki ihtilafların sûre sûre değerlendiirmesini yapacağız ve ihtilaf edilen âyetleri tek tek belirteceğiz.

Anahtar Kelimeler

Kur’ân-ı Kerîm Okuma ve Kırâat İlmi, Kur'an, sûre, âyet, sayı, ihtilaf

Identifying Disputes about the Number of the Qurʾānic Verses according to Sūrahs

Öz

Different accounts have been said about the numbers of the verses, which are evidences for the miraculous and the uniqueness of our holy book, the Quran, within the surah and throughout the Qur’an. This situation has been handled with a science titled ‘Add al-Āyy among the Qur’anic sciences, which is a science whose rules and principles are determined in a way that does not allow for distortions such as addition to or incompleteness for the Qur’an and this has been dealt with an uninterrupted chain to the Prophet and the companions. In this science, which examines the number of the letters, words, verses and surahs in the Qur’an, Islamic scholars have dealt with this issue in detail and put forward different opinions. Although the number 6666 stands out generally, this is not an accurate number and the exact number of verses in available Muṣḥaf is 6236.

The Companions, the successors and later scholars have expressed different views. From the Companions, Ali (d. 40/661) gave the number 6236 as well as Abdullah Ibn al-Mes’ud (d. 32/652) 6218, Ubeyy b. Ka’b (d. 33/654) 6210 and Abdullah Ibn Abbas (d. 68/687) 6216. The number given by Ali is equal to the number for available Mushaf in our hands. From the successors, Sa’id b. Jubeyr (d. 95/714) gave the number 6216 as well as Muhammed İbn Sîrîn (d. 110/729) 6216, Atâ İbn Abû Rebâh (d. 115/732) 6177 and Humeyd al-Tavîl (d. 142/759) 6212. Among the imams of Qira'at, the Medinan with the number 6127, the Mekkan with 6219, the Basran with 6205, the Kufan with 6236, and Damascene with 6220 gave their different opinions. There are not disputes in all 114 surahs, but only in 75 ones. However, there is no discussion in the verse numbers of some surahs, only a discussion about which verses are detached within the same text.

There are some reasons for the different opinions. Recitations made by the Prophet (pbuh) in the teaching of the Qur’an or in some events that occurred may be one of the main reasons for the dispute in the number of verses. Because, in all these, Prophet taught the places for waqf. Over time, The Prophet was reading some verses with wasl. The Companion, who witnessed this situation, believed that this reading, which was made by combining several verses, was only a single verse. As a result, different numbers were reported in the narrations of the Companions. Whether basmalahs and al-Hurûf al-Muqatta’a at the beginning of the suras were regarded as a separate verse also caused different views about the number of verses. In addition to these reasons, it was another reason for the dispute regarding the number of verses that some verses going as a single verse in Mushafs we have were counted as more than one verse or the fact that some verses in a single unit are combined and counted as one verse.

Because Qiraat studies concentrated more in Mecca, Madinah, Kufa, Basra and Damascus in the first centuries, some of al-qurras became famous in the towns where they lived and came to mind with the names of these towns. When evaluating verse numbers, these cities were mentioned instead of these al-qurras. Madaniyy al-Awwal and Madaniyy al-Akhir came to mind with the word al-Madani as well as Madinah and Makkah with al-Hijaz; Basrah and Kufah with Iraq; Madinah and Makka with al-Haramiyy and also Damascus and al-Hımsiyy with al-Şham. al-Jaberi accepted “al-Himsiyy” as a separate school.

Our scholars have written different works related to the number of verses since the early periods. However, the works written by Abu Amr al-Dânî and Burhân al-Din el-Jaberî about this subject have been accepted as the main source by our scholars and their views on the number of verses have always been in the foreground. In this article, we will take into account, by utilizing also other related works, the two prominent works in this field, al-Bayan fi ‘Add Ay al-Quran by al-Dani and Husn al-Madad fi Fenn al-‘Aded by al-Jaberi, and evaluate the disputes in the number of verses, and will state the verses in question one by one.

Anahtar Kelimeler

Qurʾān Recitation and Qirāʾa Science, Quran, surah, âyah, number, dispute

Kaynakça

• Akdemir, Mustafa Atilla. Addü’l-Ay İlmi ve Ebu Amr ed-Dani’nin Kitabu’l-Beyan fi Addi Ayi’l-Kur’ân Adlı Eserinin Tanıtımı. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1992.
• Akdemir, Mustafa Atilla. “Aşere Takrib Eğitimi ve Uygulama Farklılıkları”. Mushaflariinceleme.diyanet. Erişim 27 Nisan 2021.https://mushaflariinceleme.diyanet.gov.tr/Documents/A%C5%9EERE%20TAKR%C4%B0B%20E%C4%9E%C4%B0T%C4%B0M%C4%B0%20VE%20UYGULAMA%20FARKLILIKLARI-(Do%C3%A7.%20M.%20Atilla%20AKDEM%C4%B0R).pdf
• Âlûsî, Ebu’l Fadl Muhammed. Rûhu’l-meânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-azîmi ve’s-Seb’ıl-Mesânî. 30 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsîî’l-Arabî, 2. Basım, ts.
• Atik, Kemal. “Ayet ve Sûrelerin Tevkîfîliği Meselesi”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6 (1989), 201-218.
• Bedir, Yasin. İbrahim b. Halil el-Ca’berî’nin Hayatı ve el-Meded fî Marifeti’l-Aded İsimli Eserinin Değerlendirilmesi. Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Birışık, Abdülhamit. Kıraat İlmi ve Târihi. Bursa: Emin Yayınları, 2. Basım, 2014.
• Ca‘berî, İbrâhim b. Ömer. el-Meded fî marifeti’l-aded. Süleymaniye Kütüphanesi, Çelebi Abdullah Efendi, 13/3.
• Ca‘berî, İbrâhim b. Ömer. Husnü’l-meded fî fenni’l-aded. thk. Cemal b. Seyyid Rıfâ’î eş-Şâyib. Mısır: Mektebetü Evlâdü’ş-Şeyhi lit-Türâsi, 3. Basım, 2005; Süleymaniye Kütüphanesi, Hâlet Efendi, 362/2; Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye, nr. 18/1.
• Çetin, Abdurrahman. Kur’ân İlimleri ve Kur’ân-ı Kerim Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2. Basım, 2012.
• Çetin, Abdurrahman. Kur’ân Okuma Esasları. Bursa: Emin Yayınları. 42. Basım, 2017.
• Çetin, Abdurrahman. Yedi Harf ve Kıraatler. İstanbul: Ensar Neşriyat, 3. Basım, 2013.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd. Tâcü’l-luğa ve Sıhâhu’l-Arabiyye. thk. Ahmed Abdülğafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyin, 2. Basım, 1956.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Said. el-Beyân fî Âddi Âyi’l-Kur’ân. Nşr. Ġânim Kaddûri el-Hamed. Kuveyt: Merkezü’l-Mahtûtât ve’t-Türâs ve’l-Vesâik, 1994; Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye, 18/3; Süleymaniye Kütüphanesi, İbrâhim Efendi, 14/3; İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, A/ 2085.
• Dimyatî, Ahmed b. Muhammed el-Bennâ. İthâfü fuzalâi’l-beşer bi’l-Kırââti’l-erbeati aşer. thk. Şa’ban Muhammed İsmail. 3 Cilt. Beyrut: Dâr-u ibn Hazm, 2010.
• Duman, Zeki - Altındağ, Mustafa. “Hurûf-ı Mukattaa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/401. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Isfahânî, Râğıb. Müfredâtü elfâzi’l-Kur’ân. thk. Safvan Adnan Dâvûdî. Dimeşk: Dâru’l-Kalem, 4. Basım, 2009.
• İbn Âşur, Muhammed Tahir. Tefsîru’t-Tahrîr ve’t-Tenvîr. 30 Cilt. Tunus: Dâru’t-Tûnusiyye, 1984.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Meârif ts.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillah Muhammed. Kitâbüt-tabakâti’l-kebîr. nşr. Ali Muhammed Amr. 11 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancı, 2001.
• İbnü’l-Cezerî, Ebu’l-Hayr Şemsuddîn Muhammed b. Muhammed. en-Neşr fî’l-kırââti’l-Aşr. nşr. Ali Muhammed ed-Dabbâ’. Beyrut: Dâru’l-kütübü’l-ılmiyye, 4. Basım, 1971.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahman. Funûnu’l-efnân fî acâibi Ulumi’l-Kur’ân. thk. Salah b. Fethi Helal. Beyrut: Müessesetü’l-kütübü’s-segâfiyye, 2001.
• Kâdî, Abdulfettah. Mürşidü’l-hullân ilâ ma’rifeti âddi âyi’l-Kur’ân. nşr. Abdurrazzak Ali İbrahim. Beyrut: Mektebetü Asriyye, 1989.
• Keskin, Hasan. “Âyetlerin Sayısı Hakkındaki İhtilaf Nedenleri”. Cumhûriyet Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 13/2 (2009), 49-67.
• Keskioğlu, Osman. Nüzûlünden Günümüze Kur’ân-ı Kerim Bilgileri. Ankara: TDV Yayınları, 7. Basım, 2010.
• Karaman, Fikret vd.. Dini Kavramlar Sözlüğü. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2007.
• Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. el-Cami’ li ahkami’l-Kur’ân. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2006.
• Maşalı, Mehmet Emin. Kur’ân Tarihi. Ankara: Otto Yayınları, 2. Basım, 2015.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. Haccac. el-Câmiu’s-Sahîh. nşr. Muhammed Fuat Abdülbaki. b.y.: Dâru’l-kütübi’l-Arabiyye 1955.
• Nesâî, Ebû Abdurrahman b. Şuayb. es-Sünen. Mısır: y.y., 1964.
• Nesefî, Ebü’l-Berâkât Abdullah b. Mahmut. Medârikü’t-tenzîl ve hakâikü’t-te’vîl. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kelimi’t-tayyib, 1998.
• Pâlûvî, Hamid b. Abdülfettah. Zübdetü’l-‘irfân. İstanbul: Âsitâne Yayınları, ts.
• Sehâvî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed. Cemâlu’l-Kurrâ ve Kemâlü’l-İkrâ. thk. Ali Hüseyin el-Bevvâb. 2 Cilt. Mısır: Mektebetü’t-Türâs, 1987.
• Sâbûnî, Muhammed Ali. Tefsîru Âyâti’l-Ahkâm. 2 Cilt. Dımeşk: Mektebetü’l-Ğazzâlî, 3. Basım, 1980.
• Subhi, es-Sâlih. Mebâhis fî Ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyin, 10. Basım, 1977.
• Suyutî, Celaluddin. el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-Arabî, 8. Basım, 2016.
• Temel, Nihat. Kur’ân Kıraatında Vakf ve İbtidâ. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 4. Basım, 2016.
• Yılmaz, Mehmet Faik. Âyetler ve Sûreler Arasındaki Münasebet. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2009.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn. 3 Cilt. Mısır: Mektebetü Vehbe, 2000.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebî Abdillâh Muhammed b. Ahmed. Tezkiretü’l-huffâz. 4 Cilt. Haydarabat: Dâiretü’l-ma‘arif, 1958.
• Zemahşeri, Ebu’I-Kasım Mahmud b. Ömer. el-Keşşâf an hakâiki’t-tenzil ve uyüni’l-ekavil fi vücûhi’t-te’vil. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 8. Basım, 2009.
• Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed b. Abdullah. el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü dârü’t-türâs, 1984.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazım. Menâhilü’l-ırfân fî Ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. b.y.: Matbaatü Îsa’l-Bâyi’l-Halebî, ts.