Analysis of Cultural Codes in Traditional Wall Painting: Doğla Mosque Example

Yıl 2021, Cilt: 20 Sayı: 2, 589 - 622, 30.12.2021

Çiğdem Karaçay

https://doi.org/10.14395/hid.952747

Öz

Doğla Village is a settlement in the Mecitozu district of Çorum. The mosque in the center of the village, which was built to supply the needs of the villagers in the middle 19th century, reflects similar features with the mosque built in the countryside with external hipped roof, covering system placed in the middle of the internal flat wooden ceiling with bagdadi dome and basic space setup. Over the years, the villagers had done restorations on the weathered parts caused by nature and usage, so the building can be seen as soon as one enters the mosque’s countryard. These interventions manifest themselves in the outer space, entrance to the mosque and the minaret. There are also radical changes in the harim. For example, the original door providing the entrance to the harim was replaced with a wooden door with no artistic value. The frames of the windows illuminating the harim were renewed. The walls of the harim, the mihrab and the minbar are covered with wooden paneling up to half the height. The mahfel was extended in the east and west directions. The wooden preaching chair was replaced with a new one. Despite all these repairs, Wall painting in the harim were not interfered with. In the harim space, which is reminiscent of a painting gallery, it is seen that the areas outside the bagdadi dome, the area covered with the dome, the transitions and the upper floor windows are decorated with hand-drawn embroidery. The compositions that include floral patterns, writing, architectural depictions and geometric patterns are depicted in perfect harmony with contrasting colors. Although the date 1946 is read on the inscription cartridge in the bagdadi dome of the mosque, according to the information obtained from the villagers, it is known that the building was decorated with hand-drawn embroidery before this date. Considering the mosques in Mecitozu and the surrounding villages, it is seen that the villagers have carried out repair and renovation activities with their own means, especially in the last 50 years, in order to keep the buildings standing against time. During these activities, it should not be considered as a chance that the hand embroidery of Doğla Mosque has survived until today, especially considering that the hand-drawn embroideries decorating the wall surfaces and the ceiling were painted and covered. The aim of this study is to introduce and document the Doğla Mosque, which has not been the subject of any publication before, in terms of its architectural and decorative features. In addition, it is to try to reveal the hidden dynamics in the preservation of the wall paintings by the villagers until today. In the study, first of all, information about the architectural features of Doğla Mosque was given. Then, the hand-drawn embroidery of the Doğla Mosque, which is the representative of a deep-rooted ornamentation tradition, reflecting a certain period was introduced in detail. It is known that the hand-drawn embroidery of the mosque was renewed in 1946. However, there is no information about the muralist depicting the hand-drawn ornaments. In this context, a literature review has been made and a field research has been made in Mecitözü and its surroundings, and the names of muralists known in the structures containing hand-drawn ornaments are mentioned. The muralist who are frequently mentioned in the region are Zileli Emin and Nakkaş İbrahim. Considering the date on which the hand-carved embroidery of the Doğla Mosque was made, and the motif and composition features, it can be thought that the muralist who made the wall paintings of the Alören Mosque also adorned the Doğla Mosque. Another point that draws attention during the field research is that decorating the structures in the region with hand-drawn embroidery has continued as a tradition for many years. This ornamentation concept still continues. However, during the repair activities carried out in the buildings, it was seen that the hand-drawn embroidery was closed and sometimes new compositions were depicted instead of the closed wall paintings. In Doğla Village, hand-drawn embroideries have been preserved for nearly a century despite the numerous repairs carried out in the mosque by the residents of the village. Doğla Mosque hand-drawn embroidery is the application of the wall painting tradition seen in religious and civil architecture in Anatolia since the 18th century in a village mosque in Mecitozu. The hand-drawn embroidery has survived to the present day with the devotion of the villagers, rather than a spectacular artistic understanding, it is valuable in terms of the spiritual value it stores. The effect of belief, respect and exaltation feelings, which shape the cultural codes of the villagers, on other traditional habits and behaviors support this view.

Anahtar Kelimeler

Fine Arts, Islamic Arts, Painting, Mecitozu, Dogla Village Mosque, Hand Drawn, Wall Painting Traditional Culture

Gelenekçi Duvar Resminde Kültürel Kodların Çözümlenmesi: Doğla Camii Örneği

Öz

Doğla Köyü, Çorum’un Mecitözü ilçesine bağlı bir yerleşim yeridir. Köyün merkezinde yer alan Doğla Camii, 19. yüzyılın ortalarında köy sakinlerinin ihtiyacına binaen inşa edilen, dıştan kırma çatı, içten düz ahşap tavan ortasına bağdadi kubbe yerleştirilen örtü sistemi ve basit mekân kurgusu ile Orta Karadeniz Bölgesi’nde kırsalda inşa edilen pek çok cami ile benzer plan özellikleri sergilemektedir. Yıllar içerisinde, doğa olayları ve kullanıma bağlı oluşan yıpranmayı telafi ederek yapının ibadete açık kalması adına mimari anlamda köy sakinleri tarafından gerçekleştirilen müdahaleler, caminin bulunduğu avluya girildiği andan itibaren fark edilmektedir. Bu müdahaleler dış mekânda, son cemaat yeri ve minarede kendini göstermektedir. Harim mekânında da köklü değişiklikler söz konusudur. Örneğin harime girişi sağlayan orijinal kapı sanatsal değeri olmayan ahşap bir kapı ile değiştirilmiştir. Harimi aydınlatan pencerelerin çerçeveleri yenilenmiştir. Harim duvarları, mihrap ve minber yarı yüksekliğe kadar ahşap lambri kaplanmıştır. Mahfil doğu ve batı yönlere uzatılmıştır. Ahşap vaaz kürsüsü yenisi ile değiştirilmiştir. Tüm bu onarımlara rağmen harimde duvar resimlerine müdahale edilmemiştir. Adeta bir resim galerisini anımsatan harim mekânında, bağdadi kubbe, kubbeyle örtülü bölümün dışında kalan alanlar, geçişler ve üst kat pencereler hizasında duvar yüzeyleri kalem işi nakışlarla süslüdür. Bitkisel motifler, yazı, mimari tasvirler ve geometrik süslemeye yer verilen kompozisyonlar, zıt renklerin armonisi ile mükemmel bir uyum içerisinde resmedilmiştir. Caminin bağdadi kubbesinde yer alan yazı kartuşunda her ne kadar 1946 tarihi okunsa da köy sakinlerinden edinilen bilgiye göre, bu tarihten önce de yapının kalem işi nakışlarla süslü olduğu bilinmektedir. Mecitözü ve çevre köylerde bulunan camiler göz önüne alındığında, yapıların zamana karşı ayakta kalabilmeleri adına, özellikle son 50 yılda, köy halkının kendi imkânları ile onarım ve yenileme faaliyetleri gerçekleştirdiği görülmektedir. Bu faaliyetler esnasında, özellikle duvar yüzeyleri ve tavanı süsleyen kalem işi nakışların boyanarak kapatıldığı dikkate alınırsa, Doğla Camii kalem işi nakışlarının günümüze değin ulaşması şans olarak değerlendirilmemelidir. Bu çalışmanın amacı daha önce herhangi bir yayına konu olmayan Doğla Camii’ni mimari ve süsleme özellikleri açısından tanıtıp belgeleyerek, duvar resimlerinin günümüze kadar köy sakinleri tarafından korunmasındaki örtülü dinamikleri aralamaya çalışmaktır. Çalışmada öncelikle Doğla Camii’nin mimari özellikleri hakkında bilgi verilmiştir. Ardından köklü bir süsleme geleneğinin temsilcisi Doğla Camii’nin, belli bir dönemi yansıtan kalem işi nakışları etraflıca tanıtılmıştır. Caminin kalem işi nakışlarının 1946 yılında yenilendiği bilinmektedir. Ancak kalem işi süslemeleri betimleyen nakkaş hakkında bilgi bulunmamaktadır. Bu bağlamda literatür taraması yapılmış ayrıca Mecitözü ve çevresinde saha araştırması yapılarak kalem işi süsleme ihtiva eden yapılarda bilinen nakkaş isimlerine ulaşılmıştır. Bölgede adından sıkça söz edilen nakkaşlar Zileli Emin ve Nakkaş İbrahim’dir. Doğla Camii’nin kalem işi nakışlarının yapıldığı tarih ile motif ve kompozisyon özellikleri göz önüne alındığında ise Alören Camii’nin duvar resimlerini yapan nakkaşın Doğla Camii’ni de bezediği düşünülebilir. Saha araştırması esnasında dikkat çeken bir diğer husus, bölgede yapıları kalem işi nakışlarla süslemenin uzun yıllar boyunca bir gelenek gibi devamlılık göstermiş olduğudur. Bu süsleme anlayışı halen devam etmekle birlikte yapılarda gerçekleştirilen onarım faaliyetleri esnasında kalem işi nakışların kapatılması, bazen de kapatılan duvar resimlerinin yerine yeni kompozisyonların betimlenmesi söz konusudur. Doğla Köyü’nde ise köy sakinleri tarafından camide gerçekleştirilen sayısız onarıma rağmen kalem işi nakışlar bir yüzyıla yakın zamandır korunmaktadır. Doğla Camii kalem işi nakışları, 18. yüzyıldan itibaren Anadolu’da dini ve sivil mimaride görülen duvar resmi geleneğinin Mecitözü’nde bir köy camisinde tezahürüdür. Kalem işi nakışların, köy sakinlerinin özverisi ile günümüze değin ulaşması ise seyirlik bir sanat anlayışından ziyade, muhtevasında sakladığı manevi değer açısından kıymetlidir. Köy halkının üzerlerine aldıkları emanetleri kuşaktan kuşağa aktarmaları, kültür kodlarını şekillendiren inanç, saygı ve tazim duygularında aranmalıdır.

Anahtar Kelimeler

Güzel Sanatlar, İslam Sanatları, Resim, Mecitözü, Doğla Köyü Camii, Doğla Köyü Camii, Kalem İşi, Duvar Resmi, Geleneksel Kültür

Kaynakça

• Arık, Rüçhan. Batılılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1988.
• Bayrakal, Sedat. “Merkezi Plan Tasarımı ve Malzeme Özellikleriyle İlginç Bir Örnek: Gökçebeyli (Bergama) Merkez Camii ve Restorasyon”, Sanat Tarihi Dergisi 16/2 (Ekim 2007), 1-26.
• Cansever, Turgut. İslam’da Şehir ve Mimari. İstanbul: Timaş Yayınları, 2014.
• Çerkez, Murat. “Merzifon Türbeleri”, Sanat Dergisi 0/11 (2010), 65-82.
• Çerkez, Murat. “Mecitözü’nde Mütevazı Bir Külliye: Alören Köyü Külliyesi”, History Studies 11/2 (Nisan 2019), 495-533.
• Dişören, N. Esra. İstanbul’daki Ahşap Cami, Mescit ve Tekkeler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1993.
• Dündar, Abdulkadir. Çorum Camii ve Mescitleri. Ankara: Motif Yayınları, 2004.
• Ersoy, Kuyulu, İnci. “ Kırkağaç Çiftehanlar Camii”. Arkeoloji ve Sanat Tarihi Dergisi 5 (1990), 103-115.
• Eyice, Semavi. “Çorum’un Mecitözü’nde Ȃşık Paşa-oğlu Elvan Çelebi Zâviyesi”, Türkiyat Mecmuası 15 (1968), 211-244.
• Francastel, Pierre. Art et technique aux IXIe et XX e siècles. Paris: Minuit, 1956.
• Gürbıyık, Cengiz. “Turgutlu Irlamaz Köyü Camii”, CBÜ Sosyal Bilimler Dergisi 14/3 (2016), 146-162.
• Heininch, Nathalie. Sanat Sosyolojisi. çev. Turgut Arnas. İstanbul: Bağlam Yayıncılık, 2017.
• İlter, Fügen. Bir Anadolu Kenti İskilip. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1992.
• Karaçay, Çiğdem. “Çorum Üçköy Köyü Camii: Mimari ve Süsleme Özellikleri”, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 12/2 (2019), 521-538.
• Okçuoğlu, Tarkan. 18. ve 19. Yüzyıllarda Osmanlı Duvar Resimlerinde Betimleme Anlayışı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• Şahin, Mustafa, Kemal. “Amasya Hamamözü- Çay Köyü Gümüşhacıköy Köseler Köyünde Bilinmeyen İki Cami”. 12. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu. ed. A. Osman Uysal vd. 73-92. İzmir: Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Yayınları, 2010.
• Şahin, Mustafa. Giresun ve Trabzon İllerindeki Bağdadi Kubbeli Camiler. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Şener Dilek. XVIII. ve XIX. Yüzyıllarda Anadolu Duvar Resimleri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
• Yıldırım, Savaş. “Amasya Gümüşhacıköy Türbelerindeki Kalem İşi Süslemeler’’. Art Sanat 10 (2018), 293-327.
• Trt Haber, “Çorum’da restore edilen Osmanlı dönemine ait cami ibadete açıldı”(8 Ocak 2021). https://www.trthaber.com/foto-galeri/corumda-restore-edilen-osmanli-donemine-ait-cami-ibadete-acildi/32014/sayfa-1.html.
• VGM, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Defter No: 412-0/0/0334.
• VGM, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Defter No: 218-0/0266/2121.
• K1: Çalışkan, Nail (d. 1972), 13 Şubat 2021, Çorum.
• K2: Eryaşar, Kasım (d.1948), 13 Şubat 2021, Doğla Köyü, Çorum.
• K3: Kurt, Sinan (d. 1971), 13 Şubat 2021, Çorum.
• K4: Ünaldı, Habib (d. 1966), 13 Şubat 2021, Doğla Köyü, Çorum.