İslâm-Osmanlı ve Modern Türk Hukuku'nda Sulh Sözleşmesi ve Alternatif Uyuşmazlık Çözüm Yollarına Mukayeseli Bir Bakış

Yıl 2021, Cilt: 20 Sayı: 2, 1029 - 1056, 30.12.2021

Ahmet Akman

https://doi.org/10.14395/hid.953936

Cited By: 1

Öz

Sulh sözleşmesi, kişiler arasında ihtilafların çözümünde dava yoluna nispetle farklı bir yaklaşımı ifade eder. Dava süreci içerisinde sulhun gerçekleşmesi bir yargılama hukuku sorunudur. Yargılama dışında da tarafların sulh sözleşmesi yapması mümkün ve bu halde bir maddi hukuk konusunu oluşturur. İslâm hukukunda sulhun izlerini naslarda görmek mümkündür. Sulhun daha hayırlı olduğu ayetinden ihtilafların çözüm yöntemi olarak sulhun öncelendiği anlaşılmaktadır. Hz. Ömer, “Tarafları sulha yönlendirin, çünkü davaların mahkeme kararıyla hükme bağlanması onlar arasında düşmanlık meydana getirir.” demek suretiyle sulhun önemine işaret etmiştir. Sulh sözleşmesi, bir hukuki anlaşmazlığı gidermek için tarafların hak ve davadan bir bedel karşılığında vazgeçmesidir. Mecelle’de tarafların iradeleriyle meydana gelen bir sözleşme olarak düzenlenmiştir. Hukuka bağlı bir devlette yargı ve mahkemelerin varlığı temel bir husustur. Ancak yargı süreçleri bazen taraflara yorucu bir süreç yaşatır. Bu sebeple tarihi süreç boyunca hâkim ve bölgenin ileri gelenleri ile kişinin yakınları, tarafları sulha davet etmişlerdir. Sulhun yaygın oluşu kadı sicillerindeki kayıtlardan anlaşılmaktadır. Özellikle alış veriş, ticaret, aile hukuku ihtilaflarında ve kişi hukukunu ilgilendiren ceza ve haksız fiil davalarında çokça sulha başvurulmuştur.

Sulh sözleşmesi kendisine benzeyen bazı hukuki işlemlerle karıştırılabilir. Ancak bunlardan birçok bakımdan farklı özellikleri vardır. Bu çerçevede ibra, feragat, tahkimden bahsedilebilir. Sulh sözleşmesi konu ve bedel bakımından kendisine en çok benzeyen sözleşme hükümlerine tâbidir. Bunlar duruma göre; satış, kira, sarf, âriyet ve hibe olmaktadır. Sulh sözleşmesinin konusu mal, menfaat yahut hak olabilir. Bunların belirli ve sulh yapanın mülkiyetinde olmasının yanı sıra kul hakkını ilgilendiren bir konuya ilişkin olması da gereklidir. Sulhun konusu ve bedeli itibariyla faize düşmemeyi gerekli kılan şartlara uygun olarak peşin veya vadeli olabilir. Sulha konu olan malın menkul ve gayrimenkul olması yahut zimmetteki bir alacak olması mümkündür. Çoğunlukla borçlar hukuku, ayni haklar, aile ve miras alanındaki ihtilaflar sulh konusu olarak ortaya çıkmaktadır. Yargılama esnasında hâkimin sulha yönlendirmesi mümkündür.

Hâkim dışında tarafları sulha yönlendiren ve muslihûn adı verilen kişiler vasıtasıyla çözülmüş birçok uyuşmazlıklar vardır. Bunların bağlayıcılığı için mutlaka hâkim kararı gerekli değildir. Muslihûn gerçekte aracı olmakta ve tarafların müzakerelerine ve iradelerinin oluşmasına önemli katkı vermektedir. Bu hâliyle günümüz pozitif hukukundaki ihtiyari arabuluculuk müessesesine de oldukça yakın durmaktadır. Hâkim sulh yoluyla çözüme elverişli bir durum görür veya davanın taraflar arasındaki husumeti artıracağı kanaatinde olursa sulhe yönlendirir. Mahkeme dışı sulh sözleşmesi, sonuçlarını maddi hukuk bakımından doğurur. Sonrasında ortaya çıkabilecek ihtilafların şahitle ispatı mümkündür. Mahiyetleri itibariyle sulhun üç temel çeşidi vardır. İlki, borcun kabulü ile birlikte yapılan sulh sözleşmesidir. Bu, ikrar üzerine sulh olarak adlandırılır. Diğerinde davalının inkârı söz konusudur. Buna inkâr üzerine yapılan sulh sözleşmesi adı verilir. Sonuncusu ise borçlunun sükûtu üzerine gerçekleştirilen sulh sözleşmesidir.

Sulh sözleşmesi ile mevcut hukuki ilişki mahiyet değiştirir. Sulha genel başvuru nedenleri arasında mahkemeye başvurma konusunda ve ulaşımda yaşanan problemler, ayrıca yöresel uzlaşı müdahaleleri de sayılabilir. Ayrıca sulhun daha az masraflı ve esnek olduğu da zikre değer faktörlerdir. Mahkeme içi geçerli bir sulh sözleşmesi artık mahkeme ilâmının icra kabiliyetine sahip olur. Tarafların iradeleriyle olmazsa devletin icra makamları marifetiyle hayata geçer. Sulh bedeli üzerinde istihkak ve ayıptan davalının sorumluluğu vardır. Muhayyerlik ihtiva eden sulh sözleşmeleri buna sahip olan tarafın bu hakkını kullanması ile feshi mümkün hâle gelir. Bu şekilde yapılan sulh gerçekte bağlayıcı olmayan bir sözleşme hüviyetindedir. Sulh konusu ve bedelinin gayrimenkul olması hâlinde sulh sözleşmesi ile birlikte yeni kurulan hukuki durum çerçevesinde ön alım hakkı meydana gelir. Mal üzerine yapılmış sulh sözleşmesi mirasçıları da bağlar. Kira sözleşmelerinde ise bu özellik bulunmaz. Türk hukukunda sulhun yanında, arabuluculuk ve uzlaştırmacılık alternatif çözüm yolları olarak kabul edilmiş ve hukuk düzeninde yerlerini almıştır. Arabuluculuk daha çok özel hukuku ilgilendiren uyuşmazlıklarda bir çözüm yolu olmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Sulh sözleşmesi, Yargılama, Arabuluculuk, Uzlaştırmacılık

A Comparative View at Settlement (Compromise) Agreement and Alternative Dispute Resolution Methods in Islamic-Ottoman and Modern Turkish Law

Öz

Settlement (compromise) agreement expresses a different approach compared to litigation in the resolution of disputes between individuals. The realization of settlement during the litigation process is a matter of procedural law. The parties can make a settlement agreement outside the trial, and in this case, it constitutes a matter of substantive law. It is possible to see the traces of settlement in Islamic law in the texts. From the verse that peace is better, we understand that settlement is prioritized as a solution method for conflicts. Hz. Omar also emphasized the importance of settlement. A settlement agreement is the parties giving up the right and the lawsuit in exchange for a price in order to settle the dispute. It is regulated in Majalla as a contract formed by the will of the parties. The existence of a judiciary and courts in a law-abiding state is a fundamental issue. However, judicial processes sometimes cause a tiring process for the parties. For this reason, throughout the historical process, the judges, the notables of the region, and the relatives of the person invited the parties to the settlement agreement. The prevalence of settlement is understood from the records of the peace in the qadi registers. The prevalence of settlement is understood from the kādī records. Especially in the sales contract, trade, family law disputes, and in criminal cases concerning personal rights, many settlements have been applied.

A settlement agreement can be confused with some legal proceedings similar to it. However, they differ from them in many respects. In this context, release agreement, waiver and arbitration can be mentioned. The settlement agreement is subject to the agreement most similar to itself in terms of subject and cost. These are according to the situation; sales, rent, exchange, loan for use, and gift. The price in the sales agreement and the ones that are permissible in the lease agreement can be the settlement price. It can be cash or deferred by the conditions that make it necessary not to fall into interest. The subject matter of settlement may be movable and immovable or a debt. Mostly, disputes in the field of obligations law, real rights, family, and inheritance emerge as matters of settlement. During the trial, it is possible for the judge to refer to the settlement.

Many disputes have been resolved through people called muslihūn, who direct the parties to a settlement agreement other than the judge. The decision of the judge is not necessarily required for their binding. Muslihūn actually acts as an intermediary and makes an important contribution to the negotiations and formation of the consent of the parties. As such, they stand very close to the voluntary mediation system in today's positive law. If the judge sees a situation that is suitable for an amicable settlement or if he thinks that the case will increase the enmity between the parties, directs. Out-of-court settlement agreements have their results in terms of substantive law. It is possible to prove the disputes that may arise later with witnesses. There are three basic types of peace in terms of their nature. The first is the settlement agreement made with the acceptance of the debt. This is called a settlement upon admission. On the other, the defendant's denial is in question. This settlement is called the settlement on denial. The last one is the settlement agreement concluded on the silence of the debtor.

With the settlement agreement, the existing legal relationship changes its nature. Problems in applying to the court and transportation, as well as local reconciliation interventions can be counted among the general reasons for applying to settlement. It should also be added that a settlement agreement is less costly and flexible. An in-court settlement agreement now has the ability to enforce a court decision. If it is not with the consent of the parties, it is realized by the executive authorities of the state. The defendant has responsibility for the compensation and the defect on the settlement subject. The existence of the option right (al-khiyar) makes it possible to terminate the settlement agreement. The settlement made in this way is actually a non-binding contract. In case the subject of the settlement and the price is real estate, preemption right occurs within the framework of the newly established legal situation together with the settlement agreement. The settlement agreement on the property also binds the heirs. Rental contracts do not have this feature. In Turkish law, besides settlement agreement, mediation and conciliation accepted as alternative dispute resolution and took their place in the legal order. Mediation is a resolution method for disputes concerning private law.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Settlement agreement, Court, Trial, Mediation, Conciliation

Kaynakça

• Abdülganî b. Tâlib el-Meydânî, Kitabü’l-Lübâb fi Şerhi’l-Kitab, Matbaatü’l-Cemaliyye, Mısır, 1330.
• Akgündüz, Ahmed, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukuki Tahlilleri, İstanbul, Fey Vakfı, OSAV, 1990, 1992.
• Aksu, Mustafa, “Türk Borçlar Kanununun Getirdiği Yeniliklerden İbra”, Yaşar Üniversitesi E-Dergisi, 8 (2013), 97-130.
• Alaeddin es-Semerkandî, Tuhfetü’l-Fukaha, 3 Cilt, Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1414/1994.
• Ali Haydar Efendi, Dürerü’l-Hükkam Şerhu Mecelleti’l-Ahkam, 4 Cilt, DİB, 2. Baskı, İstanbul, 2017.
• Apaydın, H. Yunus Apaydın, “Mevkuf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29: 438-440. İstanbul: TDV Yayınları, 2004. Apaydın, H. Yunus, “İbra”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21: 263-266. İstanbul: TDV Yayınları, 2009. Aslan, Nasi, “İslâm ve Osmanlı Hukuk Sisteminde Sulh Akitleri ve Osmanlı Toplumunda (Muslihûn) Arabuluculuk Müessesesi, Kur’an ‘da Evrensel Hoşgörü, Nesil, İstanbul, 1997.
• Atar, Fahreddin, İslam Adliye Teşkilatı, Ankara, ty. Atar, Fahrettin, “Sulh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37: 481-485. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Atar, Fahrettin, İslâm İcra ve İflâs Hukuku, İstanbul: 1990.
• Avcı, Mustafa, “Osmanlı Ceza Muhakemesinde Sulh (Uzlaştırma)”, SÜHFD, 25/1 (2017).
• Balcı, Muharrem, İhtilafların Çözüm Yolları ve Tahkim, İstanbul, 1999.
• Bardakoğlu, Ali, “Bedel”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5: 298-300. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Bardakoğlu, Ali, “Butlan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6: 476-478. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Berki, Ali Himmet (v.1976), “Sulh ve İbra” Ankara, Adalet Dergisi, 12 (1969), 753-756.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî, es-Sünenü’l-Kübra, 10 Cilt, 3. Baskı, Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiye, 1424/2003.
• Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukuk-ı İslamiyye ve Istılahat-ı Fıkhiyye Kamusu, 8 Cilt, Bilmen Yayınevi, İstanbu, ty. Buhûtî, Mansûr b. Yûnus b. Salâhiddîn, Keşşâfu’l-Kınâ’, 6 Cilt, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ty.
• Çeker, Orhan, el-Muhtar’ın Anahtarı, Tekin Kitabevi, Konya, 2021.
• Çeker, Orhan, İslâm Hukukunda Akidler, Tekin Kitabevi, Konya, 2014.
• Çetinkaya, Esra, “Miras Hukukunda Sulh Sözleşmesi: Üsküdar Ve Bursa Örneği (1501-1558)”, II. Türk Hukuku Tarihi Kongresi Bildirileri, İstanbul, I (2016).
• Demir, Abdullah, Medeni Yargılama Hukuku Osmanlı Mahkemesi, Yitik Hazine Yay., İzmir 2010.
• Develioğlu, Ferit, Osmanlıca - Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi, Ankara, 2007.
• Ellek, Hasan, “Kur’an Ve Hadis Işığında İnsanlar Arası Anlaşmazlıkların Sulh Yoluyla Çözümü”, Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5/3 (2013/2), 91-112.
• Erdoğan, Mehmet, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, 6. Baskı, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2016.
• Eren, Fikret, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 22. Baskı, Ankara, Yetkin, 2017.
• Eren, Fikret, Borçlar Hukuku Özel Hükümler, 5. Baskı, Ankara, Yetkin, 2017.
• Fetâva’l-Hindiyye (Heyet), 6 Cilt, Daru’l-Fikir, 1310.
• Feyzioğlu, Feyzi Necmeddin, Borçlar Hukuku Hususi Kısım, Fakülteler Matbaası, İstanbul, 1970.
• Fîrûzâbâdî, Ebu’t-Tâhir Mecduddîn Muhammed, el-Kâmûsu’l-Muhît, Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1426/2005.
• Gümüş, M. Alper, Türk-İsviçre Borçlar Hukukunda İbra Sözleşmesi, Vedat Kitapçılık, İstanbul, 2015.
• Haraşî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah, Şerhu Muhtasari’l-Halil, 8 Cilt, Beyrut: Darü’l-Fikir, ty.
• Heyd, Uriel, Studies in Old Ottoman Criminal Law, ed. V. L. Manage, Oxford University Press, 1973.
• İbn Âbidin, Muhammed Emîn b. Ömer, Reddü’l-Muhtar ala’d-Dürri’l-Muhtar, 6 Cilt, Darü’l-Fikir, Beyrut, 1412/1992.
• İbn Cüzey, Ebü’l-Kāsım Muhammed b. Ahmed, el-Kavanînü’l-Fıkhiyye, yy, ty.
• İbn Ferhun, Ebü’l-Vefâ Burhânüddîn İbrâhim, Tabsiratü’l-Hukkâm, 2 Cilt, Mektebetü’l-Külliyâti’l-Ezheriyye, 1406/1986.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn, el-Muğnî, 10 Cilt, Mektebetü’l-Kahire, 1388/1968.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem, Lisânu’l-Arab, 15 Cilt, 3. Baskı, Beyrut: Daru Sadır, 1414.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed, el-Eşbah ve’n-Nezâir, Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1419/1999.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed, Bidayetü’l-Müctehid ve Nihâyetü’l-Muktesıd, Darü’l-Hadis, Kahire, 1425/2004.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid, Fethu’l-Kadîr, 10 Cilt, Darü’l-Fikir, ty.
• İbrâhim b. Muhammed el-Halebî, Mülteka’l-Ebhur, Thk. Halil Imran el-Mansur, Dar’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1419/1998.
• İlhan, Onur, Arabuluculuk Sözleşmesi, Seçkin, Ankara, 2020.
• Jennings, Ronald C., “Limitations of the Judicial Powers of the Kadi in 17th C. Ottoman Kayseri”, Studia Islamica, 50 (1979), 151-184.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed, ez-Zahîre, 14 Cilt, Daru’l-Ğarbi’l-İslami, Beyrut, 1994.
• Karauz, Agah Kürşat, Sulh Sözleşmesi, Adalet Yayınevi, Ankara, 2014.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd, Bedâi’u’s-Sanaî fi Tertîbi’ş-Şerâî, 7 Cilt, 2. Baskı, Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1406/1986.
• Kılıçoğlu, Ahmet M., Arabuluculuk Sözleşmeleri, Turhan, Ankara, 2020.
• Kılınç, Ahmet, “Osmanlı Devleti’nde Alternatif Uyuşmazlık Çözüm Yöntemi Olarak Mulihûn: Osmanlı Arabuluculuğu”, II. Türk Hukuk Tarihi Kongresi Bildirileri, Ed: Prof. Dr. Fethi Gedikli, Onikilevha, İstanbul, 13-14 Mayıs 2016. 15-81.
• Kudûrî, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Ebî Bekrî, Muhtasar, Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• Kurt, Ekrem, “Sulh Sözleşmesi ve Arabuluculuk”, Hukukta Alternatif Uyuşmazlık Çözüm Yolları (Editörler: Tahir Muratoğlu / M. Burak Bullutekin), (2018), Ankara, 147-154.
• Merğınânî, Burhaneddin, el-Hidâye, 4 Cilt, Daru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, Beyrut, ty.
• Mevsılî, Ebu’l-Fazl Mecdüddîn Abdullah b. Mahmud, el-İhtiyâr li Ta’lili’l-Muhtâr, 5 Cilt, Kahire: Matbaatü’l-Halebi, 1356/1937.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Feramurz, Dürerü’l-Hukkam Şerhu Ğurari’l-Ahkam, 2 Cilt, Darü İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyye, ty.
• Osman b. Ali ez-Zeylaî, Tebyînü’l-Hakâik Şerhu Kenzi’d-Dekâik, 6 Cilt, Bulak-Kahire: el-Matbaatu’l-Kübra’l-Emîriyye, 1313.
• Othman, Aida, “And Amicable Settlenıent Is Best: Sulh and Dispute Resolution in Islamic Law”, Arab Law Quarterly, 21/l, (2007), 64-90.
• Önen, Ergun, Medenî Yargılama Hukukunda Sulh, AÜHF Yay., Ankara, 1972.
• Özbay, İbrahim, “Alternatif Uyuşmazlık Çözüm Yöntemleri”, EÜHFD, 3-4, X (2006), 459-475.
• Özbek, Mustafa, Alternatif Uyuşmazlık Çözümü, 2 Cilt, 4. Baskı, Yetkin, Ankara, 2016.
• Ronald C. Jennings, “Kadi, Court, And Legal Procedure In 17th C. Ottoman Kayseri”, Studia Islamica, 48 (1978), 133-172.
• Sak, İzzet / Özpolat, Leyla, Konya Kadı Sicili (970-1019 / 1563-1610) Defter 1, Konya, 2016.
• Sak, İzzet, Konya Kadı Sicili (1071 - 1072 / 1661 - 1662) Defter 11, Konya, 2014.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed, el-Mebsût, 30 Cilt, Darü’l-Marife, Beyrut, 1414/1993.
• Seyyid Şerîf el-Cürcânî, et-Ta’rifât, Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiye, 1403/1983.
• Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb eş-Şirbînî, Muğni’l-Muhtac, 6 Cilt, Daru’l-Kütübi’l-İlmiye, 1415/1994.
• Şimşek, Ayşe, “Osmanlı Miras Hukuku Sulh-Tehârüc Uygulamalarında Kadın: Konya Kadı Sicili 45. Defter (1714-1715) Örneği”, Türkiye Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, 2/9-35 (2016).
• Tamdoğan, Işık, “Sulh and the 18th Century Ottoman Courts of Üsküdar and Adana”, Islamic Law and Society 15 (2008), 55-83. Tanrıver, Süha, “Hukuk Uyuşmazlıkları Bağlamında Alternatif Uyuşmazlık Çözüm Yolları ve Özellikle Arabuluculuk”, TBBDergisi, 64 ( 2006), 151-178.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Alî b. Muhammed, İ’lâü’s-Sünen, 22 Cilt, 3. Baskı, İdaretü’l-Kur’an, Karaçi, 1415.
• Trablusî, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Ali, Muinü’l-Hukkam, Daru’l-Fikir, yy, ty.
• Tuğsavul, Melis Taşpolat, Türk Hukukunda Arabuluculuk, Yetkin, Ankara, 2012.
• Yaylalı, Davut, İslam Hukukunda Sulh, İstanbul 1993.
• Yıldırım, Adem, “Mağdur Haklarına Yönelik Kurumsal Yapılar (Sulh Ve Uzlaştırma)”, İHAD, 23 (2014), 251-270.
• Yıldırım, Mustafa, “Tahkim”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39: 411-413. İstanbul: TDV Yayınları, 2010. Zevkliler, Aydın / Gökyayla, Emre, Borçlar Hukuku Özel Borç İlişkileri, 18. Baskı, Turhan Kitabevi, Ankara, 2018.
• Zeynep Abacı Dörtok, “Bir Sorun Çözme Yöntemi Olarak Sulh: 18. Yüzyıl Bursa Kadı Sicillerinden Örnekler ve Düşündürdükleri”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 20/20 (2006), 105-115.