Mekânın Yaratılışı, Mekânda Yaratılış: Yaratılış Anlatılarında Evrenin Aporetik Kökeni

Yıl 2022, Cilt: 21 Sayı: 1, 567 - 604, 30.06.2022

Abdullah Başaran

https://doi.org/10.14395/hid.1057646

Cited By: 1

Öz

Yaratılış anlatıları, içerisinde asli bir aporia, bir açmaz barındırır: yaratılan şeyler, yani âlem, bir yerde mi yaratılmıştır, yoksa mekân da yaratılan şeyler arasında mıdır? Doğrusu, yaratılış anlatıları, aynı zamanda bir mekân kurgusudur: Yaratılışın hangi aşamalardan oluştuğu kadar “nerede” gerçekleştiği de hikâye edilir; zira her mit, her anlatı, “belirli bir yerde” meydana gelmek zorundadır. Gök, yer, karalar ve denizler, dağlar, ovalar, kaynaklar, nehirler, daha özel yer ve bölgelerin hangi sırayla yaratıldığı anlatılarak bir peyzaj oluşturulur; ardından da bu sahneye insanoğlu yerleştirilir. Sanki insanların kalacağı yer, hayatlarını geçireceği mekân, insan olmanın bir önkoşulu gibidir. Fakat bu hikâyeler, sadece insanın içine yerleştirileceği mekânı betimlemekle kalmaz, aynı zamanda mekânın olmadığı bir oluşun olmayışını da sergiler. Mekân daima vardır; yaratılmasına gerek duymadan, en başta, bir şekilde mevcuttur. Örneğin, Babil destanı Enuma Eliş mekânın yaratılışını ve mekânda yaratılışı aynı anda barındırır: Apsû (tatlı su) ve Tiāmat (tuzlu su), “henüz tanrılar ortada yokken” ve hatta daha “hiçbir şey” ortada yokken birbirlerine karışır ve yaratılışı başlatırlar. Böylelikle sular, sadece peşinden gelen şeyleri (hatta yaratmayı gerçekleştirecek tanrıları) yaratmış olmakla kalmaz, aynı zamanda tanrıların bu şeyleri yaratmasına uygun makamları da yaratır. Bu durum bize şunu göstermektedir: Apsû ve Tiāmat, âlemin başlangıcında bir matris, bir mekân inşa etmiştir; ki sonradan meydana gelecek her şey bu yerde, bu mekânda belirsin, yerleşsin. Benzer bir şekilde, Yunan mitolojisi ve felsefesinde Kosmos’un selefi olan Khaos, âlemin başlangıcında birbirinden ayrışacak her türlü potansiyeli barındırır. Evrenin bu kökenin kaotik sahnesinin var olacak şeyleri öncelemesinden ötürü felsefe, daha ilk adımlarında bu kökenin ne olabileceğine dair soruşturmaya koyulur. İlk cevaplar ise bu kökeni “mekânsal” terimlerle ifade eder: su, Apeiron, birliğin kaotik durumu ya da düzensiz Khaos’un bizzat kendisi. Âlemin yaratılışını önceleyen mekânsal bir şey (özellikle “su”) yapısına Türk yaratılış destanları ve Eski Ahit ve Kur’an gibi İbrahimi dini metinlerde de rastlamaktayız. Ancak dikkat edilmelidir ki yaratılış anlatıların bu tarz okunması açık bir şekilde yoktan yaratmanın (ex nihilo) zıttını oluşturur. Örneğin Eski Ahit’i dikkatlice okuduğumuzda görürüz ki, “Işık ol” buyruğundan önce Tanrı’nın Ruhunun üzerinde dolaşabileceği ilksel sular hâlihazırda mevcuttur. Sular burada, kökensel bir şekilde, doğurgan bir kaynak ve her şeyin serili olduğu bir yatak olarak vardır. Benzer bir durumla Kur’an-ı Kerim’de de karşılaşırız: Kâinatın yaratılışına dair birbirinin tekrarı pek çok ayette, tek tanrı Allah, gökleri ve yeri yarattıktan sonra Arş’a istiva eder. Dahası, bir ayette şunu okuruz: “[Allah] … Arş’ı su üzerinde iken, gökleri ve yeri altı günde yaratandır.” (Hud, 11/7) Tanrı’nın Arş’ının su üzerinde olması, bir hâl bildirimi, durum betimlemesidir. Burada bahsi geçen sular ise, Kur’an’daki pek çok “canlıları sudan yarattık” bildirisinden bambaşka bir şeyi anlatır: O da, bu ilksel suların, âlem yaratılırken içinde ya da âlem ile birlikte yaratılan bir şey olması kadar, yaratılış esnasında yaratılanlara imkân veren bir mekân olarak da ortaya çıkmasıdır. Bu makale, çeşitli mitolojilerin ve yaratılış anlatılarının bir okumasını yaparak evrenin kökenine (kozmogoni) dair mekânın açmazını, yani belirli bir yer ve mekânda yaratılışın gerçekleşmesi için mekânın hâlihazırda mevcut olup olmaması problemine dair farklı bir anlama ve yorumlama önerisinde bulunmaktadır. Bu makalenin amacı, mekânın yaratılışı ve âlemin mekânda yaratılışı arasında bir öncelik ya da üstünlük tespitinden ziyade, karar verilemezliğe, arada kalmışlığa, mekânın açmazının insanın anlam dünyasındaki nüfuzuna odaklanarak, varoluşsal açmazlarını çözümsüz bırakmanın yaşamsal ve felsefi değerini belirtmektir.

Anahtar Kelimeler

Felsefe, Mitoloji, Yaratılış, Mekân, Su, Kozmogoni, Fenomenoloji

Teşekkür

Yazdıklarımı detaylıca okuyup en ince eleştirileriyle makalenin şimdiki hâlini almasını sağlayan Prof. Dr. Mustafa Bıyık'a teşekkür ederim.

The Creation of/in Place: The Aporetic Cosmogony in the Creation Narratives

Öz

Creation narratives accommodate an aporia within themselves: were the created things, i.e., the world, created in a place; or, was “place” among the created things? It is certain in this matter that creation narratives are also a construction of a place. It is narrated “where” creation took place, for myths and stories have to happen in “a certain place.” A landscape is drawn by giving an account of in what order created such places (sky, earth, land and sea, mountains, plains, springs, rivers, and more specific regions), and then human beings are placed in this scene. That is to say, the place in which human beings will reside, as it were, is a pre-condition for being a human. Yet these stories not only describe the place into which the human beings are to be situated but also attest that there is no “becoming” without place. Place always is: it somehow exists in the beginning without the need of being created. The Babylonian creation myth Enuma Elish, for instance, involves the creation “of” place as well as the creation “in” place: “When no gods whatever had been brought into being” yet and even when there was “nothing” to come to exist, Apsu (fresh water) and Tiamat (salt water) intermingle and begin the course of creation. As a consequence, not only were the following gods to be created but also the locations “proper” for the gods to create. This makes it clear that Apsu and Tiamat initiated a matrix in the beginning of the world, so that everything that follows appears and resides within this place. Likewise, in Greek mythology and philosophy the Chaos as the predecessor of the Cosmos holds all the possibilities that will differentiate in the beginning of the world. Since this chaotic setting of the origin precedes all the course of action, philosophy in its early steps searches for what this origin might be. The first answers put this inquiry in “platial” terms: water, Apeiron, chaotic situation of unity, or the unordered Chaos itself. This pattern of something platial (especially “water”) preceding the creation of the world can also be traced in Turkish mythologies and the Abrahamic religious texts such as the Old Testament and Quran. But it should be noted that this reading of creation narratives is a clear rejection of the ex nihilo. As we carefully read the Old Testament, to illustrate, before the “Fiat lux!” command, there had already been the primordial waters for the Spirit of God to hover over. The waters are originally a procreative source and an empty room everything is spreaded within. We read a similar case in the Quran: in many repetitive verses concerning the cosmogony, the only God, Allah, establishes Himself above the Throne after creating the heavens and the earth. But a specific passage (11/7) writes, “It is He who created the heavens and earth in six days… and His Throne had been upon water.” That the Throne of God is “upon” water is a description of a “state”. And the waters mentioned here tell us something quite different from the Quranic statement that “We created living beings out of water”: that is, these primeval waters not only emerge as a thing created with or within the world created but also appear as a place that makes creation possible. This essay offers a novel understanding and interpretation of the dilemma of the concept of place through a reading of various creation narratives: rather than a determination of a primacy between the creation of place and the that of the world in place, it aims at expressing the vital values of undecidability, the state of being in-between, and leaving the existential dilemmas unresolved.

Anahtar Kelimeler

Philosophy, Mythology, Creation, Place, Water, Cosmogony, Phenomenology

Kaynakça

• Bâbil Yaratılış Destanı: Enuma Eliş. Çev. Selim F. Adalı ve Ali T. Görgü. İstanbul: TİB Kültür, 2016.
• Bachelard, Gaston. The Poetics of Space: The Classic Look at How We Experience Intimate Places. Çev. Maria Jolas. Boston: Beacon, 1994.
• Bachelard, Gaston. Mekânın Poetikası, Çev. Alp Tümertekin. İstanbul: İthaki, 2. Basım, 2014.
• Başaran, Abdullah. “Neden Bachelard Okuruz? — Yeni Bir Mekân ve Mekunluk Anlayışına Doğru”. Mimarlar Neden Bachelard Okur? Ed. M. Taha Tunç ve Sümeyye Yıldız. 37-56. İstanbul: Ketebe, 2021.
• Batuk, Cengiz. “Bultmann’ın Teolojisinin Temel Sorunu: Kutsal Kitab’ın Modern İnsana da Verecek Bir Mesajı Var mı?”. Rudolf Bultmann: Mitoloji ve Hermenötik Sorunu. Ed. Cengiz Batuk ve Emir Kuşçu. 25-42. Ankara: Eskiyeni, 2013.
• Bayraktar, Mehmet. İslam’da Evrimci Yaratılış Teorisi. İstanbul: İnsan, 1987.
• Bultmann, Rudolf. “İsa’nın Mesajı ve Mitoloji Problemi”. Çev. Cengiz Batuk. Rudolf Bultmann: Mitoloji ve Hermenötik Sorunu. Ed. Cengiz Batuk ve Emir Kuşçu. 165-174. Ankara: Eskiyeni, 2013.
• Bultmann, Rudolf. “Mitolojiden Arındırma Sorunu”. Çev. Emir Kuşçu. Rudolf Bultmann: Mitoloji ve Hermenötik Sorunu. Ed. Cengiz Batuk ve Emir Kuşçu. 199-210. Ankara: Eskiyeni, 2013.
• Burckhardt, Titus. Aklın Aynası: Geleneksel Bilim ve Kutsal Sanat Üzerine Denemeler. Çev. Volkan Ersoy. İstanbul: İnsan, 1997.
• Burkert, Walter. “Oriental and Greek Mythology: The Meeting of Parallels”. Interpretations of Greek Mythology. Ed. Jan Bremmer. 10-40. London: Routledge, 1989.
• Burkert, Walter. Yunan Kültüründe Yakındoğu Etkileri. Çev. Mehmet Fatih Yavuz. İstanbul: İthaki, 2012.
• Casey, Edward S. The Fate of Place: A Philosophical History. Berkeley & Los Angeles & London: University of California, 1997.
• Chittick, William C. The Sufi Path of Knowledge: Ibn al-‘Arabi’s Metaphysics of Imagination. Albany: SUNY, 1989.
• Cornford, Francis MacDonald. Plato’s Cosmology: The ‘Timaeus’ of Plato. Indianapolis & Cambridge: Hackett, 1997.
• Derrida, Jacques. Margins of Philosophy. Çev. Alan Bass. Chicago: The University of Chicago, 1982.
• Derrida, Jacques. Çile. Çev. Melih Başaran. İstanbul: Kabalcı, 2008.
• Derrida, Jacques. Khōra. Çev. Didem Eryar. İstanbul: Kabalcı, 2008.
• Dickman, Nathan Eric. Using Questions to Think: How to Develop Skills in Critical Understanding and Reasoning. London & New York: Bloomsbury, 2021.
• Dowden, Ken. The Uses of Greek Mythology. London & New York: Routledge, 1992.
• Eliade, Mircea. Gods, Goddesses, and Myths of Creation: A Thematic Source Book of the History of Religions. Part 1 of ‘From Primitives to Zen’. New York: Harper & Row, 1974.
• Eliade, Mircea. The Myth of the Eternal Return: Or, Cosmos and History. Çev. Willard R. Trask. Princeton: Princeton University, 1974.
• Eliade, Mircea. Kutsal ve Dindışı. Çev. Mehmet Ali Kılıçbay. Ankara: Gece, 1991.
• Eliade, Mircea. İmgeler - Simgeler. Çev. Mehmet Ali Kılıçbay. Ankara: Gece, 1992.
• Eliade, Mircea. Babil Simyası ve Kozmolojisi. Çev. Mehmet Emin Özcan. Ankara: Doğu Batı, 2020.
• Erhat, Azra. “Hesiodos: Eserleri ve Kaynakları”, Hesiodos, Theogonia - İşler ve Günler. Çev. Sabahattin Eyüboğlu ve Azra Erhat. 81-197. İstanbul: TİB Kültür, 2016.
• Erhat, Azra. “Sözlük”, Hesiodos, Theogonia - İşler ve Günler. Çev. Sabahattin Eyüboğlu ve Azra Erhat. 213-274. İstanbul: TİB Kültür, 2016.
• Esed, Muhammed. Kur’an Mesajı: Meal - Tefsir. 3 Cilt. Çev. Cahit Koytak ve Ahmet Ertürk. İstanbul: İşaret, 1999.
• Feldman, Louis H. “Homer and the Near East: The Rise of the Greek Genius”. The Biblical Archaeologist 59/1 (1996), 13-21.
• Gezgin, Deniz. Su Mitosları. İstanbul: Sel, 2018.
• Heidegger, Martin. “22 Temmuz 1961 Yurtakşamında Hemşehrilere Konuşma”. Çev. Leyla Baydar ve Hasan Ünal Nalbantoğlu. Düşüncenin Çağırdığı. Çev. ve Haz. Ahmet Aydoğan. İstanbul: Say, 2008.
• Herakleitos. A. Testimonia [Tanıklıklar], B. Fragmenta [Fragmanlar], C. Imitationes [Taklitler]. Çev. Erdal Yıldız ve Güvenç Şar. İstanbul: Dergâh: 2016.
• Hesiodos. Theogonia - İşler ve Günler. Çev. Sabahattin Eyüboğlu ve Azra Erhat. İstanbul: TİB Kültür, 2016.
• İbn Kesîr. Hadislerle Kur’an-ı Kerîm Tefsîri, 16 cilt. Çev. Bekir Karlığa ve Bedreddin Çetiner. İstanbul: Çağrı, 2000.
• Kocabaş, Şakir. Kur’ân’da Yaratılış: Uzayların ve Maddenin Yaratılışı. İstanbul: Pınar, 2004.
• Kur’ân-ı Kerim ve Türkçe Açıklamalı Meâli. Çev. A. Özek, H. Karaman, A. Turgut, M. Çağrıcı, İ.K. Dönmez ve S. Gümüş. İstanbul: TDV, 1991.
• Kutsal Kitap: Eski ve Yeni Antlaşma (Tevrat, Zebur, İncil). Çev. Kolektif. İstanbul: Yeni Yaşam, 2009.
• Lings, Martin. Simge ve Kökenörnek: Oluşun Anlamı Üzerine. Çev. Süleyman Sahra. Ankara: Hece, 2003.
• Lings, Martin. Yakîn Risalesi. Çev. Veysel Sezigen. İstanbul: Vural, 2006.
• McKirahan, Richard D. Philosophy Before Socrates: An Introduction with Texts and Commentary. Indiana & Cambridge: Hackett, 1994.
• Mondi, Robert. “Greek Mythic Thought in the Light of the Near East”. Approaches to Greek Myth. Ed. L. Edmunds. 141-98. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1990.
• Nancy, Jean-Luc. Being Singular Plural. Çev. Robert D. Richardson ve Anne O’Byrne. Stanford: Stanford University, 2000.
• Özemre, Ahmet Yüksel. Kur’ân-ı Kerim ve Tabiat İlimleri: Tenkidi Bir Yaklaşım. İstanbul: Furkan, 1999.
• Öztürk, Mustafa. Kur’an ve Yaratılış. İstanbul: Kuramer, 2015.
• Platon. Timaeus [Timaios]. Çev. Donald J. Zeyl. Plato: Complete Works. Ed. John M. Cooper. Indianapolis & Cambridge: Hackett, 1997.
• Ruthven, K.K. Myth. London: Methuen, 1976.
• Sadreddin Konevî. Tasavvuf Metafiziği. Çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İz, 2004.
• Sayım, Huzeyfe. “Dinlerde Kozmogoni ve Yaratılış Açısından Suyun Yeri”. Erciyes Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 9 (1996), 127-137.
• von Schelling, F.W.J. İnsan Özgürlüğünün Özü Üzerine. Çev. Mehmet Barış Albayrak. İstanbul: Ayrıntı, 2017.
• Seyidoğlu, Bilge. Mitoloji Üzerine Araştırmalar: Metinler ve Tahliller. İstanbul: Dergâh, 2019.
• Walcot, Peter. Hesiod and the Near East. Cardiff: University of Wales, 1966.
• Yonar, Gönül. Yaratılış Mitolojileri: Altı Medeniyet, Altı Yaratılış Hikâyesi. İstanbul: Ötüken, 2015.