Hıristiyanlık Öncesi Gürcü Tanrılar Panteonu

Yıl 2022, Cilt: 21 Sayı: 1, 667 - 687, 30.06.2022

Ş. Muhammed Dualı

https://doi.org/10.14395/hid.1064534

Öz

Kafkasya coğrafyasının eski halklarından biri olan Gürcülerin eskilere dayanan tarihlerinin olduğu bilinmektedir. Gürcü toplumu miladi 4. yüzyılda Hıristiyanlığı kabul etmeden önce çeşitli tanrısal varlıklara tapmıştır. Gürcülerin, özellikle gök cisimlerini tanrısal varlık kabul ederek bir tanrılar panteonu oluşturdukları görülmektedir. Gürcü halk inançları, farklı tarihsel dönemlerin katmanlarından oluşmaktadır. Dolayısıyla bünyesinde antropomorfik, zoomorfik ve astral tanrısal varlıkları barındırmaktadır. Bu tanrılar, tarihsel süreç içerisinde Gürcü ailelerin ve bireyin birer hamisi olarak dinî ve sosyal hayatın düzenleyicisi konumuna gelmiştir. Gürcüler, bulundukları coğrafi konum itibarıyla çevre kültürlerin etkisi altında kalmıştır. Urartuların, Hititlerin ve Medlerin kontrolüne giren Gürcü kabileleri, MÖ. 550’lerden itibaren Pers İmparatorluğunun yönetimi altına girmiştir. Takip eden süreçte Büyük İskender’in bölgeyi istila etmesi ile Yunanlıların, ardından Romalıların, ilerleyen tarihlerde ise Arapların ve Türklerin yönetimi altında kalmışlardır. Bu durum Gürcü toplumunun sosyo-kültürel ve dinî yapısında değişim ve etkileşime yol açmıştır. Özellikle politeist bir dinî yapının söz konusu olduğu milattan önceki tarihlerde şekillenen tanrılar panteonunda yer alan birden fazla tanrısal varlığın, çevre kültürlerin etkisi altında şekillendiği görülmektedir.
Gürcü Tanrılar Panteonu içerisinde yer alan tanrıları birincil ve ikincil tanrı(lar) olarak ele alabiliriz. Bu çerçevede varlığın yaratıcısı olarak kabul edilen Morige Gmerti Gürcü Panteonunda ilk sırada yer almaktadır. Esasında Gmerti, baş tanrı olarak kabul edilmekle birlikte onun yanında yer alan ve ikincil bir konumda olan iki tanrısal varlık daha mevcuttur. Baş tanrı Gmerti tüm işlerini bu yardımcıları eli ile hayata geçirmektedir. Bu sebeple Gürcü toplumunda Gmerti’den daha ziyade bu iki yardımcı tanrıya yönelik saygı ve tazimde bulunulmuştur. Bu bağlamda her ne kadar Gmerti bir baş tanrı olarak kabul edilse de esasında üçlü bir tanrı sisteminin varlığı söz konusudur. Bu üçlü tanrısal varlığın altında ise birden fazla tanrısal varlığın bulunduğu görülmektedir. İkinci dereceden tanrı olan bu varlıklar ise doğa olayları ile ilişkilendirilmiştir. Dolayısıyla yağmurun yağması hasadın bolluğu veya avın başarılı geçmesi bu ikinci dereceden tanrılara olan tazim ve sunularla doğrudan bağlantılıdır.
Yukarıda değinildiği üzere Gürcü tanrılar Panteonunda yer alan tanrısal varlıkların önemli bir bölümü çevre kültürlerin etkisi altında şekillenmiş gözükmektedir. Ayrıca panteon içerisinde yer alan tanrıların konumları, Gürcüleri yöneten kralların müdahil olmaları sonucu bazı değişikliğe uğramıştır. Şöyle ki Gürcü Kral I. Farnavaz, Gmerti yerine Armazi’yi panteonun tepesine oturtmak suretiyle bir reform gerçekleştirmiştir. Gmerti gibi Armazi de bir ay tanrısı olarak kabul edilmiş ve Gürcü tanrılar panteonunun tepesine yerleştirilmiştir. I. Farnavaz’ın Gürcü Tanrılar Panteonunda gerçekleştirdiği bu reformun temel amacı Gürcü toplumunu siyasal birliğini sağlamaktı. Dolayısıyla panteonun başına getirdiği Armazi’nin yerel bir tanrı olup olmaması pek de önem arz etmemekteydi. I. Farnavaz’ın çeşitli kültürlerden etkilenerek oluşturduğu tanrılar panteonu, milattan sonra 4. yüzyıla, yani bölgede Hristiyanlığın resmi olarak kabul edilişine kadar varlığını korumuştur. Dahası Güneş ve Ay tanrılarına yönelik inanış Gürcistan’ın bazı kırsal kesimlerinde günümüze değin varlığını sürdürmeyi başarmıştır. Hıristiyanlığın ortaya çıkması ve Kafkasya’ya kadar ulaşması ile birlikte Gürcü toplumu arasında bu yeni din yaygınlık kazanmaya başlamış ve Gürcü inanışında yer alan mitler Hıristiyan düşüncesinin etkisi altında kalmıştır. Hıristiyanlıkla uzun süreli temasın neticesinde Gürcü kadim inancında yer alan birçok tanrısal varlık Hıristiyanlaştırılmıştır. Bu makalede, Gürcü Tanrılar Panteonunda yer alan tanrılarla ilgili ortaya atılan çeşitli görüşler analitik bir yöntemle ele alınmaktadır. Bunu yaparken Gürcü halk efsanelerinde yer alan tanrı ve yarı tanrısal kahramanlarla ilgili efsanelerin çevre kültürlerde var olan izdüşümleri ortaya koyulmaya çalışılmıştır. Ayrıca Gürcü tanrılar panteonunun oluşumu ve içerisinde yer alan tanrısal varlıkların özellikleri inceleme konusu yapılmaktadır. Bu bağlamda Kafkasya halklarından biri olan Gürcülerin kadim inançları ile ilgili elinizdeki bu çalışma, Türkiye’deki Dinler Tarihi literatürüne önemli ölçüde katkı sunacaktır.

Anahtar Kelimeler

Dinler Tarihi, Gürcüler, Din, Politeizm, Tanrılar Panteonu

Destekleyen Kurum

Yok

Proje Numarası

Yok

Pre-Christian Georgian’s Gods Pantheon

Öz

It is known that Georgians, one of the ancient peoples of the Caucasus geography, have a history dating back to ancient times. Georgian society worshiped various divine beings before accepting Christianity in the 4th century AD. It is seen that Georgians formed a pantheon of gods, especially by accepting celestial bodies as divine beings. Georgian folk beliefs consist of layers of different historical periods. Therefore, it contains anthropomorphic, zoomorphic, and astral divine beings. As the patrons of Georgian families and individuals, these gods have become the organizers of religious and social life in the historical process. Georgians have been under the influence of the surrounding cultures due to their geographical location. The Georgian tribes, which came under the control of the Urartian’s, Hittites, and Medes, came under the rule of the Persian Empire from the 550s on. In the following period, with the invasion of the region by Alexander the Great, they were under the rule of the Greeks, then the Romans, and later the Arabs and the Turks. This situation has led to a change and an interaction in Georgian society's socio-cultural and religious structure. The gods in the Georgian pantheon, which was formed in the ancient times when the polytheistic religious structure was in question, were shaped under the influence of the surrounding cultures.
We can consider the gods in the Georgian Gods Pantheon as primary and secondary god(s). In this context, Morige Gmerti, accepted as the creator of existence, is in the first place in the Georgian Pantheon. In fact, although Gmerti is accepted as the chief god, there are two more divine beings who are next to him and in a secondary position. The chief god Gmerti carries out all his affairs with the hands of these assistants. For this reason, in Georgian society, these two auxiliary gods were respected and honored rather than Gmerti. In this context, although Gmerti is accepted as a chief god, there is a triple god system. It is seen that there is more than one divine being under this triple divine being. These secondary gods are associated with natural events. Therefore, the rain, the abundance of the harvest, or the success of the hunt are directly related to the glorification and offerings to these minor gods.
As mentioned above, an important part of the divine beings in the Georgian Pantheon of Gods seems to have been shaped under the influence of the surrounding cultures. In addition, the positions of the gods in the pantheon have undergone some changes as a result of the intervention of the kings who ruled the Georgians. For example, Georgian King Farnavaz I had carried out a reform by placing Armazi at the top of the pantheon instead of Gmerti. Like Gmerti, Armazi was regarded as a moon god, and placed at the top of the Georgian pantheon of gods. The main purpose of this reform was to ensure the political unity of the Georgian society. Therefore, it did not matter much whether Armazi, whom Farnavaz brought to the head of the pantheon, was a local god or not. The pantheon of gods, which Farnavaz have shaped by being influenced by various cultures, had survived until the 4th century AD, that is, until the official acceptance of Christianity in the region. Nonetheless, the belief in the sun and moon gods have survived in some rural parts of Georgia until today. With the emergence of Christianity and reaching as far as the Caucasus, this new religion started to gain prevalence among the Georgian society. Over time, the myths in the Georgian belief were influenced by Christian thought. As a result of long-term contact with Christianity, many divine beings in the Georgian ancient faith were Christianized.
This article discusses various views about the gods in the Georgian Pantheon of Gods with an analytical method. While doing this, it is tried to reveal the projections of the legends about gods and demigods in Georgian folk legends in the surrounding cultures. In addition, the formation of the Georgian pantheon of gods and the characteristics of the divine beings in the pantheon are examined. In this context, this study on the ancient beliefs of the Georgians, one of the Caucasian peoples, will contribute significantly to the History of Religions literature in Turkey.

Anahtar Kelimeler

History of Religions, Georgians, Religion, Polytheism, Pantheon of Gods

Proje Numarası

Yok

Kaynakça

• Alıcı, Mehmet, “Yezdân”. TDV İslam Ansiklopedisi. C. 43, İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Demirci, Kürşat. Dinler Tarihinin Meseleleri. İstanbul: İnsan Yayınları, 4. Baskı, 2021.
• Eliade, Mircea. Dinler Tarihine Giriş. çev, Lale Arslan. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2. Baskı, 2009.
• Jordan, Michael. “Armaz” Encyclopedia of Gods, Over 2,500 Deities of the World. New York, 1993.
• Kutateladze, K. “The name of deity-woman of Fertility according to Georgian epos and sources”. Caucasıologıc Papers. №3. Tbilisi 2011.
• Mircea Eliade, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi. çev. Ali Berktay İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2012.
• Nino, Kalandadze-Makharadze. “On One Peculiarity of Articulation in Georgian Polyphonic Singing”. The First International Symposium on Traditional Polyphony. Tbilisi: International Research Center for Traditional Polyphony of Tbilisi State Conservatoire, 2003.
• Sikharulidze, K. “Common plots of the folklore of Caucasians”. Caucasıologıc Papers. №3. Tbilisi, 2011.
• The Georgian Chronicle. trans. Robert Bedrosian. New Jersey: Long Branch. 1991. https://archive.org/details/GeorgianChronicle/mode/2up (08.12.2021).
• Tsereteli, Michael. “Asian (Asia Minor) Elements in National Georgian Paganism”. Georgika. London: Stephen Austin&Sons LTD, vol. 1, 1935.
• Tuite, Kevin. Violet on the Mountain: An Anthology of Georgian Folk Poetry. Tbilisi: Amirani, 2005.
• Tümer, Günay. “Bereket”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 5. cilt, İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Virsaladze, Elene. Georgian Hunting Myths and Poetry. Trans. D. G. Hunt. Georgian National Academy of Sciences, 2017.
• Zehiroğlu, Ahmet M. Antik Çağlarda Doğu Karadeniz. İstanbul, 1999.
• Бердзенишвили и Дондуа, История Грузии I, С Древнейших Времен До 60-Х Годов Xıx Века (1962).
• Вера Бардавелидзе, Древнейшие религиозные верования и обрядовое графическое искусство грузинских племен, II издание, Caucasian House, Тбилиси, 2006.
• Грузинская мифология, https://hmong.ru/wiki/Georgian_paganism (11.11.2021).
• Е.М. Мелетинский, Мифологический словарь, Советская энциклопедия, 1990.
• Заза Чапичадзе, История Грузии, Тбилиси, 2016.
• Н. А., В. Д. Дондуа, История Грузии I, С Древнейших Времен До 60-Х Годов Xıx Века,
• Николай Яковлевич Марр, “Боги языческих грузии по древно-грузинских источникам”, типография имперской академии наук, Санкт-Петербург, 1902.
• Роин Метревели, Картлис Цховреба, (История Грузии), Издательство Артануджи, Тбилиси, 2008.
• Сборник, Святая равноапостольная Нина, просветительница Грузии, Сибирская Благозвонница Москва, 2009.
• Учебное Пособие Государственное Издательство Учебно-Педагогической Литературы, Тбилиси, 1962.