Kara Halil Efendi ve Nüzhe Hâşiyesi Özelinde Osmanlı Dönemi Hadis Usûlü Literatüründe Hâşiye Yazıcılığı

Yıl 2022, Cilt: 21 Sayı: 1, 605 - 636, 30.06.2022

Bekir Özüdoğru

https://doi.org/10.14395/hid.1074150

Öz

Hadis tarihi kitaplarında Osmanlı, üzerinde durulmayan dönemlerden birisidir. Sebepleri arasında Osmanlı’da özgün çalışma yapılmadığı iddiası ve çoğu eserin yazma hâlinde olması zikredilebilir. Oysa özgün olup olmadığının tespit edilebilmesi için öncelikle yazma hâlindeki eserlerin muhtevaları analiz edilmelidir. Böylece Osmanlı’da hadis ve hadis eğitimi alanlarında fikir yürütülebilir ve öne çıkan yönleri ya da eksikleri ortaya konularak hadis tarihine katkı sağlanabilir.
Çalışmanın konusu, XVII. yüzyıl âlimlerinden Kara Halil Efendi (öl.1123/1711) ve onun hadis usûlüne dair Nüzhe hâşiyesi olan İbrahim el-Gürânî üzerine yazdığı hâşiyesidir. Kara Halil Efendi, Osmanlı medreselerinde yetişerek buralarda müderrislik yapmış, ilmiye sınıfının içinden gelen birisidir. Onun farklı alanlara yönelik hâşiye tarzında yazdığı eserleri mevcuttur. O, özellikle mantık, âdâb ve cihet-i vahde gibi alanlarda kendisini geliştirmiştir. Fenârî hâşiyesi meşhur eserlerindendir. Hem müderris olması hem de telif faaliyeti içinde olması, eserlerini genelde eğitim aşamasında yazdığını gösterir. Kara Halil’in müderrislikten sonra kazaskerlik gibi bürokratik görevlere geçmesi, Osmanlı düşüncesinde müderrislik ile bürokrasi arasındaki ilişkiye dair bilgi verir. Müderris, muhaşşî ve bürokrat bir kişiliğe sahip olan Kara Halil, Osmanlı ilmiye sınıfının yetişmesi, ilgi alanları, hedeflerini göstermesi açısından önemli bir karakterdir. Çalışmada, Kara Halil’in hayatına söz konusu açılardan yer verilmesi Osmanlı ilmiye düşüncesini anlama amacına matuftur. Bunların yanında, Aydın bölgesinden olan Kara Halil’e Boyabadî nisbesinin yanlışlıkla verildiğine değinilmiştir.
Hadis usûlü literatürünün dönüm noktalarından birisi İbn Hacer’in Nuhbe isimli çalışması ve yine kendisinin bu eser üzerine yaptığı şerhi olan Nüzhe’sidir. Üzerlerine birçok şerh-hâşiye-ihtisar çalışması yapılmıştır. Hâşiyelerden birisi, İbn Hacer’den iki asır sonra yaşayan Gürânî’dir. Kara Halil, Gürânî metni üzerine hâşiye çalışması yapmıştır. Yazma hâlinde bulunan ve üzerinde çalışma bulunmayan hâşiye; Mısır ilmi mirasının Osmanlı’ya aktarımı, Osmanlı dönemi hadis usûlü yazıcılığının mahiyeti ve Osmanlı ilim anlayışı açısından mühimdir. Hâşiye, hadis usûlü konularının başında olan mütevâtir bahsine kadar yazıldığı için tüm konuları kapsamaz. Hâşiyede; Nuhbe, Nüzhe, Gürânî ve Kara Halil şeklinde dört metin iç içe geçmiştir. Aynı zamanda İbn Kutluboğa gibi Nüzhe’nin diğer şerh ve hâşiyeleri yer almaktadır. Bu açıdan çalışma, İbn Hacer sonrasında Nüzhe etrafında oluşan tartışmalar hakkında fikir vermektedir. Tartışmalar, Nuhbe-Nüzhe metninin yazımı, metindeki kelimelerin i’rab durumları, hadis ilminin gayesi, mütevâtir şartları gibi konulardan oluşmaktadır. Kara Halil, konuları “dil” merkezli açıklar ve sarf, nahiv, belâgat gibi alanların bilgisiyle ele alır. Bu noktada, Nüzhe şerhlerinden, mantık ve Arap dili eserlerinden istifade eder. Bu açılardan eser, tedrisât aşamasında öğrencilere okutmak üzere yazıldığı izlenimi vermektedir. Her bir kelimenin gramer ile açıklanması, gramer konularının talebeye öğretilmesi amacını taşımaktadır. Bununla birlikte, gramer konularından hareketle konular üzerinde derinlemesine izahlar yapılmaktadır.
Eser mantık, usûl ve Arap dili gibi disiplinlerden istifade ile farklı bakış açıları sunmaktadır. Cihet-i vahde kapsamında hadis usûlünün bir “ilim” olabilmesi için kendine özgü gaye ve mesâilinin olması bunlardan birisidir. Yine eserde mütevâtirin şartları konusunda belâgat ve Arap dili kurallarından hareket edildiği görülmektedir.
Çalışmada, öncelikle Kara Halil’in hayatı, ilmî ve bürokratik kişiliği ele alınacak, sonrasında ise hadis usûlüne dair yazdığı Hâşiye alâ Hâşiyeti'l-Kürdî ala Şerhi Nuhbeti'l-Fiker eseri incelenecektir. Böylelikle yazma halindeki eserden hareketle Osmanlı dönemi hadis usûlü literatüründe hâşiye yazıcılığı hakkında bir fikir oluşmasına katkı sağlanmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Osmanlı, Kara Halil, Hadis Usûlü Yazıcılığı, Hâşiye, Nüzhetü’n-nazar, İbrahîm el-Gürânî

Gloss Writing in the Ottoman Period Hadith Method Literature in the Special of Qara Khalīl Efendī and His Nuzha Gloss

Öz

The Ottoman Empire is one of the periods that is not emphasized in hadith history books. Among the reasons, the claim that there was no original work in the Ottoman Empire and that most of the works are in manuscript can be mentioned. However, in order to determine whether they are original or not, the contents of the manuscripts should be analyzed first. Thus, ideas can be made in the fields of hadith and hadith education in the Ottoman Empire and a contribution can be made to the history of hadith by revealing its prominent aspects or deficiencies.
The subject of the study is Qara Khalīl Efendī, one of the 17th-century scholars, and his gloss about the hadith method, which he wrote on Gurānī. Qara Khalīl Efendī was educated in Ottoman madrasahs and worked as a professor there, and he is from within the Ottoman education. At the same time, he has works written in the style of annotation for different fields. He especially improved himself in fields such as logic, etiquette, and Jihat al-Waḥdah. Fanārī's gloss is one of his famous works. Both being a disciple and being in copyright activity indicates that he usually writes his works during the training phase. After being a professor, Qara Khalīl's transition to bureaucratic duties such as a qaḍiʿasker gives information about the relationship between professorship and bureaucracy in Ottoman thought. Qara Khalīl, who has a mudarris, profanity, and bureaucrat personality, is an essential character in terms of the upbringing of the Ottoman ʿilmiyya class, his interests and his goals on the way from being a mudarris to being a qaḍʾasker. In this study, giving place to the life of Qara Khalīl from these aspects is aimed at understanding the Ottoman ʿilmiyya thought. In addition, it was mentioned that the rank of Boyābādī was given to Qara Khalīl, who was from the Aydın region, by mistake.
One of the turning points of the hadith method literature is the Nukhba and its commentary Nuzha works of Ibn Ḥajar. Many glosses, commentaries, and summaries have been made on them. One of the glosses is Gurānī, who lived two centuries after Ibn Ḥajar. Qara Khalīl made a second gloss on the Gurānī text. The gloss, which is in the form of writing and has not been studied; the transfer of the Egyptian scientific heritage (Nuzhah and Gurānī annotations) to the Ottoman Empire is important in terms of the nature of the Ottoman period hadith method writing and the Ottoman understanding of science. The hashiya does not cover all the subjects because it was written up to the subject of mutawātir, which is at the beginning of the hadith methodology. Four texts, Nukhba, Nuzha, Gurānī, and Qara Khalīl, are intertwined in the gloss. At the same time, there are other commentaries and glosses of Nuzha such as Ibn Quṭluboġa. In this respect, the work gives an idea about the debates around Nuzha after Ibn Ḥajar. Discussions consist of topics such as the writing of the Nukhba-Nuzha text, the iʿrāb status of the words in the text, the purpose of hadith science, and the conditions of mutawātir. Qara Khalīl explains the subjects centered on "language" and responds to the discussions about the knowledge of fields such as ṣarf, naḥw, and rhetoric. At this point, he makes use of Nuzha's commentaries, logic and Arabic language work. In these respects, the work gives the impression that it was written to teach students at the educational stage. Explaining each word with grammar aims to teach grammar subjects to students. In addition, in-depth explanations are made on the topics based on grammar issues.
Although language-centered gloss brings up the problem of originality in hadith methodology, it offers different perspectives by using disciplines such as logic, methodology, and the Arabic language. One of these is that the method of hadith has its unique purpose and function to become a "science" within the scope of Jihat al-Waḥdah. Again in the work, it is seen that the discussions on the writing of Noaḥ-Nuzha are based on rhetoric and Arabic language rules.
In the study, first of all, Qara Khalīl's life, scientific and bureaucratic personality will be discussed, and then his work, Ḥāshiya ʾalā Ḥāshiya al-Kurdī ʾalā Sharḥ Nukhba al-Fikar, which he wrote on hadith methodology, will be examined. In this way, it will contribute to forming an idea about the annotation writing in the hadith method of the Ottoman period, based on the work in writing.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Ottoman, Qara Khalīl, Hadith Method literature, Gloss/Ḥāshiyah, Nuzhah an-nazar, Gurānī

Kaynakça

• Akbayar, Nuri. Osmanlı Yer Adları Sözlüğü. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2001.
• Ali el-Kârî, Ali b. Muhammed. Şerhu Şerhi nuhbeti’l-fiker fî mustalahâti ehli’l-eser. thk. Muhammed Nizâr Temim, Heysem Nizar Temim. Beyrut-Lübnan: Daru’l-erkam, ts.
• Altuntaş, Mustafa Celil. “Osmanlı İlim Geleneğinde Hadis (Sahn-ı Seman’dan Dâru’l-Fünûn’a Osmanlı’da Hadis Öğretimi)”. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ensitüsü, Doktora, 2018.
• Altuntaş, Mustafa Celil – Zhamashev, Azamat. “Ömer Çelebi’nin (öl. 985/1577-8) Usûl-i Hadîse Dair Risâlesinin Tahlil, tercüme ve Tahkiki”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 22/1 (31 Mart 2022), 541-575.
• Ayaz, Kadir. “Köprülülerin Şam, Mısır ve Hicâz Ulemâsı ile Münasebetlerinin Osmanlı Hadis Çalışmalarına Yansıması (İcâzet ve Kütüphane)”. Sahn-ı Semân’dan Dârulfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası (Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler), 307-340.
• Ayaz, Kadir. “Zâhid el-Kevserî’nin İcâzetnâmesinde Yer Alan İsnadların Osmanlı Anadolu’sundaki Tarihçesi”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 40 (2015), 63-102.
• Aydın, Osman. “Anadolu Coğrafyasında Hadis Usûlü Çalışmaları: Molla Yegân ve Risâletu Usûli’l-Hadîs”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 44 (27 Haziran 2018), 143-165
• Aydinî, Kara Halil b. Hasan b. Muhammed. Hâşiye alâ Hâşiyeti’l-Kürdî ala Şerhi Nuhbeti’l-Fiker. Süleymaniye:Yazma Bağışlar, 23, 10 v.
• Aysan, Mehmet Ali. Mehmed et-Trabzonî’nin er-Risâle fî Fenni Usûli’l-Hadîs: Hâşiye alâ Nüzheti’n-Nazar fî Tavdîhi Nuhbeti’l-Fiker Adlı Eseri ve Hadis Usûlüne Katkısı. Bayburt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi (Tabakatü’l-müfessirîn). İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1973.
• Cihan, Sadık. “Osmanlı Devrinde Türk Hadisçileri Tarafından Yazılan Usûlü Hadis Eserleri, Risâleleri ve Nuhbetü’l-Fiker Üzerine Yapılan Şerh ve Tercümeler”. Atatürk Üniversitesi İslâmi İlimler Fakültesi Dergisi - Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (1975), 127-136.
• Çiftçi, Mehdin. “Süleymaniye Darülhadisi (XVI-XVII asırlar)”. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora, 2012.
• Çi̇ftçi̇, Mehdin. “Osmanlı Medrese Teşkilatında Zirve: Süleymaniye Dârülhadisi (XVI-XVII. Asırlar)”. Usûl İslam Araştırmaları 14/14 (16 Ocak 2016), 51-116.
• Çoruk, Ali Şükrü (ed.). Eyüplü Meşhurlar. 2 Cilt. İstanbul: Eyüp Belediyesi, 2014.
• El-Rouayheb, Khaled. Islamic Intellectual History in the Seventeenth Century: Scholarly Currents in the Ottoman Empire and the Maghreb. New York: Cambridge University Press, 2015.
• El-Rouayheb, Khaled. The Development of Arabic Logic (1200-1800). Basel: Schwabe Verlag Basel, 2019.
• Engin, Sezai. “Hadis Litaratüründe Hâşiyeler: Nuhbetü’l-fiker ve Nüzhetü’n-nazar Üzerine Yapılan Hâşiye Çalışmaları Bibliyografyası”. Hadis ve Siyer Araştırmaları (Dergi) I/1 (2015), 76-98.
• Engin, Sezai. Hadis Şerh Geleneğinde Hâşiye ve Ta’lîkalar. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2021.
• Gürânî, İbrahim b. Hasan. Hâşiye alâ Şerhu Nuhbetü’l-fiker (Nüzhetü’n-nazar ile birlikte basım). thk. Muhammed Mürâbî. Beyrut: Dâru İbn Kesir, 2017.
• İbrahim, Hatiboğlu. “Molla Yegân ve Risâle fî Usûli’l-Hadîs ‘alâ Taîki ehli’l-Hadîs ve’l-Usuliyyin”, Hadis Tetkikleri Dergisi XIX/2 (2021), 373-381.
• İbn Hacer el-Askalanî, Ahmed b. Ali b. Muhammed. Nüzhetü’n-nazar fî tavdîhi Nuhbeti’l-fiker fî mustalahi’l-ehli’l-eser. thk. Nureddin Itr (thk.). Dımeşk: Matbaatü’s-sabbâh, 2000.
• İmamoğlu, Taha. “Anadolu’da Usûl Çalışmaları: Ramazanzade Abdünnafi İffet Efendi’nin Nuhbetü’l-Fiker, Şerhi: ‘El-Eserü’l-Muteber fi Tercemeti Nuhbeti’l-Fiker’”. Anadolu’da Hadis Geleneği ve Daru’l-Hadisler (Sempozyum). 325-336. Samsun: Çankırı Belediyesi, 2011.
• İsmail Paşa, Bağdatlı. Hediyyetü’l-ârifîn: Esmâü’l-müellifîn ve Asârü’l-musannifîn. 2 Cilt. Müessesetü’l-tarihi’l-arabî, 1955.
• Kara Halil, b. Hasan. Hâşiye ala Muhammed Emin [fî Ciheti’l-vahde]. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1288.
• Kara Halil, b. Hasan. Hâşiye-i Kara Halil ale’l-Fenari. İstanbul: Yahya Efendi Matbaası, 1873.
• Kara, İsmail. “‘Unuttuklarını Hatırla!’ Şerh ve Hâşiye Meselesine Birkaç Not”. Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi XV/28 (2010), 1-67.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu’cemü’l-müellifin: Teracimu musannifi’l-kütübi’l-Arabiyye. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
• Kuşlu, Harun. “Kara Halil’in Fenârî Hâşiyesi’nde Formel Mantık Konularının Ele Alınışı”. Sahn-ı Semân’dan Dârulfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası (Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler), 2017, 479-491.
• Kürdî, İbrahim b. Süleyman b. İbrahim. Hâşiye alâ şerhi Nuhbeti’l-Fiker. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 342, 19 v.
• Kürdî, İbrahim b. Süleyman b. İbrahim. Hâşiye alâ şerhi Nuhbeti’l-Fiker. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 348, 30 v.
• Sarı, Necmi. Mutasavvıfların Hadis Usûlüne Bakışı İsmail Hakkı Bursevî Örneği Nuhbetü’l-Fiker Şerhi Tanıtım ve Değerlendirme İstanbul: Ümmülkura, 2021.
• Süreyyâ, Mehmed. Sicill-i Osmânî. 6 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Şeyhî, Mehmed Efendi. Vekâyiu’l-Fuzalâ: Şeyhî’nin Şakâ’ik Zeyli (İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin). 4 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2018.
• Tahir, Bursalı Mehmed. Osmanlı Müellifleri. 3 Cilt. İstanbul: Meral Yayınevi, 1975.
• Tekin, Kenan. “Cihet-i Vahde Tartışmaları Bağlamında 18. Yüzyıl Osmanlı İlim Düşüncesi”. Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası: Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XVIII. Yüzyıl. II/23-45, 2018.
• Yılmaz, Ömer. “İbrahim Kûranî Hayatı, Eserleri ve Tasavvuf Anlayışı”. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora, 2004.
• Ziriklî, Hayreddin ez-. el-A’lâm: Kamusu terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ. 5 Cilt. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-ilm, 7. Basım, 1986.