Zaydiyya as a Political Actor in Ottoman-Yemen Relations -A Reading on Mehmed Memduh and Miftah Yemen-

Yıl 2022, Cilt: 21 Sayı: 1, 785 - 814, 30.06.2022

Yusuf Gökalp

https://doi.org/10.14395/hid.1074268

Öz

It is seen that a sect-based religious-social structure has formed among Muslims since the early periods of Islamic history and sects have become a defining part of Muslim identity. The sects, which were shaped around religious problems at the beginning, have become controversial since they have gained different social dimensions over time. Since the 3./9. century, sects have sought to establish a state by turning into a political movement rather than being an individual or social choice in understanding and living religion. The subject discussed in this article is the determination and evaluation of the place of Zaydiyya as a sect in the shaping of Ottoman-Yemen relations. The subject will be limited to Mehmed Memduh’s work Miftah Yemen. The reason for limiting the subject in this way is that Mehmed Memduh looks at the issue from political, sociological and economic perspectives in his work and his knowledge of the historical and religious background of the subject. It is understood from his works that he had detailed information about the geography of Yemen, the history of Islam, Shia and Zaydis. When we look at his two existing works on Yemen, it is seen that Memduh, who gives information about the geography of Yemen, the religious situation of the pre-Islamic region and the process of Islamization, draws attention to the religious and social structure of the region, and especially focuses on the sect factor as well as geographical and economic reasons. Zaydiyya has been constantly claiming and striving for power in this region. Zaydiyya, which emerged as a political movement to seize power in 122/740, has continued, as a requirement of their theory of imamate, its existence in its own state structure since Yahya b. Hussein’s departure to Yemen in 280/893. Zaydis declared their dominance at every opportunity after the Ottoman state took Yemen under its administration. On the other hand, the Ottoman state has been in an effort to establish dominance in Yemen for many centuries. However, it is not possible to say that Yemen, especially North Yemen, came under Ottoman rule. It is seen that the sectarian element has an important place among the factors determining the process in Ottoman-Yemen relations. The aim of this study is to clarify the position of Zaydiyya as a sect in Ottoman-Yemen relations. This study will contribute to the understanding of whether sects take place as a political element in international relations and social life or how they play a political role. Most of the studies carried out in the field of Islamic sects so far are on the determination of the historical background and teachings of the sects. Considering the globalization process, we think that it is appropriate and necessary to focus on the political, cultural and folkloric dimensions of sects today. The final result aimed in such studies is to establish the theoretical framework of the place of sects as a political actor in social life and international relations, with the support of the data to be obtained from other studies. Studies on Ottoman-Yemen relations show that the subject is mostly discussed in terms of economics and political science. In terms of our subject, it does not seem possible to say that there are enough studies on both Zaydiyya and other sects. We are of the opinion that sects should be considered as a political, sociological and historical phenomenon as well as being a creed differentiation. Our claim here is that sects take place as a political actor in international or social relations as well as their religious positions. In this study, the subject will be tried to be handled with a descriptive method, away from a sectarian (exclusionary) approach. Based on Miftah Yemen, this study shows us that three factors were effective in shaping Ottoman-Yemen relations. The first is geographical reasons. The second is the inaccurate policies of the Ottoman state and the wrong practices of the officials working in the region. The third is the sect factor. In line with our foresight, the Zeydiyya, a political sect, did not want to be under the rule of the Ottoman State, both as a requirement of their faith and in order not to lose their opportunity to be in power in the region. It can be said that the attitude of Zaydiyya was decisive in shaping the Ottoman-Yemen relations.

Anahtar Kelimeler

Yemen, Ottoman Empire, Miftah Yemen, History of Islamic Sects, Zaydiyya

Osmanlı-Yemen İlişkilerinde Siyasi Bir Aktör Olarak Zeydiyye -Mehmed Memduh ve Miftah-ı Yemen Üzerinden Bir Okuma-

Öz

İslam tarihinin erken dönemlerinden itibaren Müslümanlar arasında mezhep temelli bir dinî-toplumsal yapının teşekkül ettiği ve mezheplerin Müslüman kimliğinin belirleyici bir parçası haline geldiği görülmektedir. Bu süreçte mezhepler, toplumsal hayatta dinî alanda etkili olmanın yanı sıra, siyasi, kültürel ve ekonomik alanlarda da etkili bir faktör olarak işlev görmeye başlamıştır. Başlangıçta dinî kaynaklı problemler etrafında şekillenen mezheplerin zamanla farklı toplumsal boyut içerisine girmeleri beraberinde mezhepleri tartışılır hale getirmiştir. 3/9. yüzyıldan itibaren mezhepler dini anlama ve yaşama noktasında bireysel veya toplumsal bir tercih olmanın ötesinde sıklıkla siyasal bir harekete dönüşerek devletleşme arayışı içerisinde olmuşlardır. Bu makalenin konusu bir mezhep olarak Zeydiyye’nin Osmanlı-Yemen ilişkilerinin şekillenmesindeki yerinin tespiti ve siyasî bir aktör olarak ilişkiler üzerindeki etkisinin değerlendirilmesidir. Konu, Mehmed Memduh’un Miftah-ı Yemen isimli eseri ile sınırlı tutulacaktır. Konunun bu şekilde sınırlandırılmasının sebebi, Mehmed Memduh’un eserinde meseleye siyasî, sosyolojik ve ekonomik açılardan bakıyor olması ve konunun tarihi ve dinî arka planına olan hâkimiyetidir. Eserlerinden onun Yemen coğrafyası, İslam tarihi, Şia ve Zeydîler hakkında detaylı bilgi sahibi olduğu anlaşılmaktadır. Yemen hakkında mevcut iki eserine baktığımızda Yemen coğrafyası, İslam öncesi bölgenin dinî durumu ve İslamlaşma süreci hakkında bilgi veren Memduh’un bölgenin dinî ve toplumsal yapısına dikkat çektiği, coğrafî ve ekonomik sebeplerin yanı sıra özellikle mezhep faktörü üzerinde durduğu görülmektedir. Zeydiyye bu bölgede sürekli olarak iktidar iddiası ve çabası içerisinde olmuştur. 122/740 yılında iktidarı ele geçirmek amaçlı siyasî bir hareket olarak ortaya çıkan Zeydiyye imamet inancının da gereği olarak, 280/893 yılında Yahya b. Hüseyin’in Yemen’e gitmesinden itibaren kendi devlet yapılanması içerisinde varlığını günümüze kadar taşımıştır. Osmanlı Devleti öncesinde olduğu gibi Osmanlı Devleti’nin Yemen’i idaresine almasından sonra da Zeydîler buldukları her fırsatta kendi hâkimiyetlerini ilan etmişlerdir. Osmanlı Devleti’nin bütün çabalarına rağmen özellikle Kuzey Yemen’in Osmanlı idaresi altına girdiğini söylemek pek mümkün gözükmemektedir. Osmanlı-Yemen ilişkilerinde süreci belirleyen faktörler arasında mezhep unsurunun önemli bir yer tuttuğu görülmektedir. Bu çalışmanın amacı, mezhep olarak Zeydiyye’nin, Osmanlı-Yemen ilişkilerindeki konumunu açıklığa kavuşturmaktır. Bu çalışma mezheplerin uluslararası ilişkilerde ve toplumsal hayatta siyasî bir unsur olarak yer alıp almadığının veya siyasî açıdan nasıl rol oynadıklarının anlaşılmasına katkı sağlamayı hedeflemektedir. İslam mezhepleri alanında şimdiye kadar yapılan çalışmaların büyük bir kısmı mezheplerin tarihsel arka planı ve öğretilerinin tespiti üzerinedir. Küreselleşme süreci, İslam dünyasının güncel durumu vs. sebepleri dikkate aldığımızda artık günümüzde mezheplerin siyasî, kültürel ve folklorik boyutu üzerinde durmanın yerinde ve gerekli olduğunu düşünmekteyiz. Bu tür çalışmalarda ulaşılmak istenen nihai sonuç, yapılacak diğer çalışmalardan elde edilecek verilerin de desteğiyle toplumsal hayatta ve uluslararası ilişkilerde mezheplerin siyasi bir aktör olarak yerinin teorik çerçevesinin oluşturulabilmesidir. Osmanlı-Yemen ilişkileri üzerine yapılan çalışmalar konunun daha ziyade ekonomi ve siyaset bilimi açısından ele alındığını göstermektedir. Öte yandan Zeydiyye üzerine yapılan çalışmaların da mezhebin ortaya çıkışı, tarihçesi, görüşleri ve Şia içerisindeki yeri üzerine olduğu görülmektedir. Konumuz açısından gerek Zeydiyye gerekse diğer mezhepler üzerine yeterli çalışma olduğunu söylemek mümkün gözükmemektedir. Biz mezheplerin itikadi bir farklılaşma olmalarının yanı sıra siyasî, sosyolojik ve tarihsel bir olgu olarak da ele alınması gerektiği kanaatindeyiz. Buradaki iddiamız mezheplerin dinî konumlarının yanı sıra uluslararası veya toplumsal ilişkilerde siyasî bir aktör olarak da yer aldığıdır. Bu çalışmada, konu dışlayıcı yaklaşımdan uzak ve betimleyici bir yöntemle ele alınmaya çalışılacaktır. Miftah-ı Yemen üzerinden yürüttüğümüz bu çalışma Osmanlı-Yemen ilişkilerinin şekillenmesinde temelde üç faktörün etkili olduğunu bize göstermektedir. İlki coğrafi sebeplerdir. Zeydîlerin yaşadığı Kuzey Yemen bölgesi Osmanlı için zorluk oluşturmasına karşılık Zeydîler için bir sığınak olmuştur. İkincisi Osmanlı devletinin isabetsiz politikaları ve bölgede görev yapan memurların kötü uygulamalarıdır. Üçüncüsü ise mezhep faktörüdür. Öngörümüz doğrultusunda siyasi nitelikli bir mezhep olan Zeydiyye din anlayışının gereği olarak bölgedeki iktidar olma fırsatını kaybetmemek için Osmanlı Devleti’nin idaresi altına girme eğiliminde olmamıştır. Osmanlı-Yemen arasındaki siyasî ilişkilerin şekillenmesinde Zeydiyye’nin tavrının belirleyici olduğu söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

Yemen, Osmanlı Devleti, Zeydiyye, Miftah-ı Yemen, İslam Mezhepleri Tarihi

Kaynakça

• Alevî, Ali b. Muhammed b. Ubeydullah. Sîretü’l-Hâdî ile’l-Hakk Yahyâ b. Hüseyin. thk. Süheyl Zekkâr. Beyrut: Dâru’l-Kütüb, 1972.
• Aslantaş, Selim. “Bir Osmanlı Bürokratı: Mehmed Memduh Paşa”. KÖK Araştırmalar. III/I (Bahar 2001), 185-202.
• Aydınlı, Osman. Mu’tezilî İmâmet Düşüncesinde Farklılaşma Süreci. Ankara: Araştırma, 2003.
• Barlak, Yasemin. “II. Abdülhamid Döneminde Yemen Zeydîlerinin Osmanlı Hilâfetine Bakışı”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi. 8/3 (Temmuz-Ağustos-Eylül 2019), 1504-1525.
• Baştürk, Sadettin. “Yemen Fatihi Vezîr-i A‘zâm Koca Sinan Paşa’nın Yemen Seferi Döneminde Osmanlı-Zeydî Mücadeleleri”. CIEPO 19 Osmanlı Öncesi ve Dönemi Tarihi Araştırmaları. Ed. İlhan Şahin vd., İstanbul: Print(ist), 2014.
• Baştürk, Sadettin. “Yemen’de Osmanlı-Zeydî Mücadelelerinin Sebep ve Sonuçları”. Orta Doğu Araştırmaları Dergisi. IX/1 (2011), 11-20.
• Bozan, Metin. “Şiî Fırkaların Tasnifi”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. VI/1 (2004), 21-37.
• Bulut, Halil İbrahim. İslam Mezhepleri Tarihi. Ankara: Bilay Yayınları, 2018.
• Ca’dî, Ömer b. Ali b. Semûre. Tabakâtu Fukahâi’l-Yemen. thk. Fuad Seyyid. Kahire: Dâru’l-Kalem, 1981.
• Curafî, Abdullah b. Abdilkerim el-Yemenî. el-Muktetaf min Târîhi’l-Yemen. thk. Zeyd b. Ali el-Vezîr. Beyrut: el-Asru’l-Hadis, 1987.
• Devlet Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, FON: BEO. GÖMLEK:266831.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, FON: HSD. AFD. GÖMLEK:70.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, FON: İ.AS. GÖMLEK:6.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, FON: İ.DH. GÖMLEK:38.
• Emir Hüseyin b. Bedruddîn. el-Ikdu's-Semîn fî Ma'rifeti Rabbi'l-Alemîn. thk. Yahya Salim izan. Sa'da: Dârü’t-Türâsi’l-Yemeniyye, 1995.
• Eş‘arî, Ali b. İsmail Ebu'I-Hasan. Kitabu Makalâti'l-İslamiyyîn fi İhtilâfi'I-Musallîn. thk. Helmut Riitter. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1980.
• Figî, İsâmuddîn Abdurrauf. el-Yemen fî Zılli’l-İslam. San‘a: Mektebetü Nahdadu’ş-Şark, 1981.
• Fuat Seyyid, Eymen. Tarîhu'l-Mezâhîbid-Dîniyye fî Bilâdi'l-Yemen. Kahire: Daru’l-Mısriyye, 1998.
• Gökalp, Yusuf. “Yemen’de Zeydî Sünnî İlişkilerinin Tarihi Arka Planı”. e-makâlât Mezhep Araştırmaları, VI/2 (Güz 2013), 87-114.
• Gökalp, Yusuf. “Zeydiyye Mezhebinin Doğuşu, Tarihçesi ve Teşekkül Süreci”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 7/2 (Temmuz-Aralık 2007), 55-92.
• Gökalp, Yusuf. “Zeydiyye Mezhebînin Görüşleri, Kültürel Mirası ve İslam Düşüncesine Katkıları”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 7/2 (2007), 95-112.
• Gökalp, Yusuf. “Zeydiyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/328-331. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Gökalp, Yusuf. Zeydî Düşüncenin Tarihsel Gelişimi. Adana: Giriş Dijital Baskı, 2014.
• Gömbeyaz, Kadir. “73 Fırka Hadisinin Mezhepler Tarihi Kaynaklarında Fırkaların Tasnifine Etkisi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 14/2 (2005), 147-160.
• Hâdî ile’l-Hak, Yahya b. Hüseyin. Kitâbu Usûlü’d-Din Akîdetü Ehl-i Beyti’t-Tâhirîn. Sa’da: Merkezü Ehli’l-Beyt li’d Dirâsâti’l-İslâmiyye, 2001.
• Hasan Hudayrî, Ahmed. Kıyâmu’d-Devle Zeydiyye fi’l-Yemen. Kahire: Mektebetü’l-Medbuli, 199
• Hemedânî, Hasan b. Ahmed b. Yâ‘kub. Sıfatu Cezîreti’l-Arab. thk. Muhammed b. Ali el-Ekvâ. Riyad: Daru Sa'deddin, 1974.
• Istahrî, Ebû İshak İbrahîm b. Muhammed. el-Mesâlik ve’l-Memâlik. thk. Câbir Abdulalm. Kahire: Dâru's-Sadır, 1961.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. el-İmâme ve's-Siyâse. thk M. ez-Zeynî. Kahire: Müessesetü’r-Risâle, 1967.
• Kâsım b. Muhammed, Mansur Billâh Ali. Kitâbu’l-Esâs li Akâidi’l-Ekyâs. thk. Muhammed Kâsım Abdullah el-Hâşimî. Sa’da: Mektebetü’t-Türâsi’l-İslâmiyye, 2000.
• Kurşun, Zekeriya. “Mehmed Memduh Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28/495-497. İstanbul: TDV Yayınları, 2003.
• Kurt, Halil. “Yemen”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 43/400-401. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Kutlu, Sönmez. Mezhepler Tarihine Giriş. İstanbul: Dem Yayınları, 2008.
• Madelung, Wilferd. “Zeydiyye”. Encyclopaedia Articles. Erişim 19 Şubat 2022.
• https://www.iis.ac.uk/encyclopaedia-articles/zaydiyya
• Makdisî, Şemseddin Ebû Abdillah Muhammed. Ahsenü’t-Tekâsîm fî Ma’rifeti’l-Ekâlîm. nşr. M. J. De Goeje. Leyden: Dâru’s-Sadr, 1906.
• Mehmed Memduh Paşa. Miftâh-ı Yemen. İstanbul: Matbaâ-i Hayriye ve Şürekası, 1925. http://isamveri.org/pdfrisaleosm/R026985.pdf Erişim Tarihi: 09.02.2022
• Mehmed Memduh Paşa. Yemen Kıtası Hakkında Bazı Mütâlaât. Dersaadet: Numune-i Tıbaat Matbaası, İstanbul 1324. http://isamveri.org/pdfrisaleosm/R158743.pdf (Dış kapakta kitap adı: Yemen Islahatı ve Bazı Mutalaât). Erişim Tarihi: 09.02.2022.
• Muhallî, Hasan Hüsâmuddîn Humeyd b. Ahmed. Kitâbu Hadâiki’l-Verdiyye fî Menâkıbı Eimmeti’z-Zeydiyye. Yazmadan Tıpkı Basım, trz.
• Nâşî el- Ekber. Mesâilu'l-İmâme ve Muktetafat mine'l-Kitâbi'I-Evsat fi'l-Makalât (Usulu'n-Nihal). thk. Jojef Van Ess. Beyrut: Franz Steiner Verlag, 1971.
• Neşvânu’l-Himyerî, Ebû Saîd. el-Huru'l-lyn. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1948.
• Onat, Hasan –Kutlu, Sönmez. “İslam Mezhepleri Tarihine Giriş”. İslam Mezhepleri Tarihi El Kitabı. Ed. Hasan Onat-Sönmez Kutlu. Ankara: Grafiker Yayınları, 2017.
• Öntuğ, Murat – Kılıç, Leyla Aksu. “Osmanlı’nın Güney Siyasetinde-Yemen’de Hâkimiyet Mücadelesi ve Osmanlı Valileri (1850-1876)”. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 68 (2021), 397-414.
• Öz, Mustafa. “Mansur Billâh, Kasım b. Muhammed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28/14-15. İstanbul: TDV Yayınları, 2003.
• Öz, Mustafa. “Mütevekkil Alellah, Yahya Hamidüddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/215-216. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Öz, Mustafa-İlhan, Avni. “İmamet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/201-203. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Rassâs, Ahmed b. El-Hasan. Misbâhu'l-Ulum fi Ma'rifeti Hayyi'l-Kayyum el-Ma‘ruf bi Selâsine Mesele. thk. M.A. Kafaf. Beyrut: Beirut Arab University, 1971.
• Raşid, Ahmed. Târih-i Yemen ve San 'a. İstanbul: Taşhan Yayınları, 2013.
• Ressî, Kâsım b. İbrâhim b. İsmâil. “el-Usûlü’l-Ḫamse”. Resâilu’l-‘Adl ve’t-Tevḥîd. nşr. Muhammed Ammara. Kâhire: Dâru’l-Hilâl, 1971.
• Said Halim Paşa. Hâtırât. III cilt. İstanbul: Sabah Matbaası, 1912.
• Seyyid Mustafa Salim. Tekvînü'l-Yemeni'l-Hadis, Kahire: Mektebetü’l-İskenderiyye, 1993.
• Sırma, İhsan Süreyya. Osmanlı Devleti’nin Yıkılışında Yemen İsyanları. İstanbul: Beyan Yayınları, 1994.
• Tomar, Cengiz. “Yemen”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 43/406-412. İstanbul: TDV Yayınları 2013.
• Ümit, Mehmet. Yemen’de Hanbelîlik Eleştirisi Kâdı Cafer b. Ahmed (ö. 573/1177) Örneği. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2020.
• Ümit, Mehmet. “Zeydîlik”. İslam Mezhepleri Tarihi. Ed. Saffet Sarıkaya-Mehmet Ümit. Ankara: Nobel Yayınları, 2020.
• Ümit, Mehmet. “Zeydiler ile Hanefiler Arasındaki İlişkiler Üzerine”. IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu -Hanefîlik-Mâturîdîlik-, 05-07 Mayıs 2017. 2017, c. I, 281-294.
• Ümit, Mehmet. “Zeydiyye Mezhebi, İmamet Anlayışı ve Sahâbe Hakkındaki Görüşleri”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. I/2 (2015), 93-118.
• Ümit, Mehmet. Zeydî İmâmet Düşüncesinin Teşekkülü. Ankara: Araştırma Yayınları, 2012.
• Ümit, Mehmet. Zeydiyye-Mu’tezile Etkileşimi ve Kasım er-Ressî. İstanbul: İsam Yayınları, 2010.
• Ümit, Mehmet. “el-Hâdî ile’l-Hak ve Usûlü’d-Dîn Adlı Risalesi”. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi. VI/12 (2007/2), 119-141.
• Yahya b. Hüseyin, Kasım b. Muhammed. Gâyetü’l-Emânî fi Ahbâri’l-Katri’l-Yemâni. thk. S. A Asur. Kahire: Dâru’l-Kütübü’l-Arabî, 1968.
• Ya‘kubî, Ahmed b. Ya‘kub b. Cafer b. Vehb. Târihu'l-Ya‘kubi, Beyrut: Müessesetü'l-A‘lemi li'l-Matbuat, 1960.
• Yavuz, Hulusi. “Kâbe ve Haremeyn'in Muhafazası Bakımından Hadım Süleyman ve Sinan Paşalar'ın Yemen Seferi”. Diyanet İlmi Dergi XIX/4 (1983), 43-50.
• Yavuz, Hulusi. Yemen’de Osmanlı Hâkimiyeti. İstanbul: Nadirkitap, 1984.
• Yemenî, Tâcuddîn Abdulbâkî b. Abdilmecîd. Târîhu’l-Yemen el-Müsemmâ Behcetü’z-zaman fî Târîhi’l-Yemen, thk. Mustafa Hicâzî, Beyrut: Daru’l-Avde,1965.
• Yılmazer, Ziya. “Murad IV”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/177-183. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Yücel, Fatih. “İlk Dönem Irak Hanefîlerinin Zeydî Usulüne Etkilerine Yönelik Bir İnceleme (Kerhi ve Ebû Abdullah el-Basrî Örneği)”. Diyanet İlmî Dergi. LII/2 (2016), 115-146.
• Zebîdî, Ebu’z-Ziya Abdurrahman b. Ali ed-Debî’ eş-Şeybânî. Kitâbu Gurretu’l-Uyûn bi Ahbâri’l-Yemeni’l-Meymûn, thk. Muhammed b. Ali el-Ekva, Kahire: Mektebetü'l-İrşad,1988.