Old Habits, New Dimensions: A Pitch-Registered Âyin Collection

Yıl 2022, Cilt: 21 Sayı: 2, 1293 - 1320, 30.12.2022

Selman Benlioğlu

https://doi.org/10.14395/hid.1161804

Cited By: 1

Öz

Notation had not become widespread in the Ottoman music tradition until the middle of the 19th century, and the works were generally taught and transmitted through meşk. In this system, only the lyrics were recorded. Lyrics collections (güfte mecmuası), which have different types according to their content, were personal and functional notebooks that reminded the performers carried the compositions in their memories of the lyrics of the works. In the yîn-i Şerîf Mecmuası, which was examined in this study, the compiler was not satisfied with writing the lyrics of the Mawlawī rites (âyin) but added pitch (perde) names to evoke the melody at some points. The aforementioned lyrics collection is registered at O ​​0130 in the Istanbul Atatürk Library Municipal Manuscripts Collection. It was completed by Ḥāfıẓ Meḥmed Rifʿat Saʿdī al-Mawlawī on 30 Rabīʿ al-Awwal 1323 [4 June 1905]. The index in which the works are listed, the beats of the rhythmic cycles (usûl) used in the âyins, various naʿt texts, the lyrics of 35 âyins, the niyaz ilahi, and the Mirajiyya belonging to Nāyī Osman Dede are included in the collection.

yîn-i Şerîf Mecmuası basically has a similar structure to other âyin collections in terms of content, repertoire, order, and form. However, the most critical aspect that stands out from the others is that the melody at the relevant point of the piece is recorded by writing the pitch name together with the lyrics at the beginning of the lines and between them. In this way, some melodic connotation possibilities were added to the order in which the composition is memorized, and the lyrics are followed from the text if needed.

There are a total of 1818 pitch registers in the manuscript. 1265 of them (69.6%) are written at the beginning of the lines of lyrics, on the right margin of the page. The remaining 553 pitch registers (30.4%) were placed inline, corresponding to the upper part of the relevant syllable. These recordings are distributed over 21 different pitches. However, it is not possible to say that the pitch registers show a homogeneous distribution throughout the collection. There are 5 âyins with no pitch written. In others, there are some sections that remain empty.

The only musical element used in the collection is not the registered pitch in the lyrics. A starting pitch was also written sporadically on the main headings and the beginning of the âyin sections (selams). In addition, instrumental parts, and some usûls of selams were included. In the third selams of some âyins, with the expression “tekden girilir”, attention was drawn to the situations in which the lyrics start from the last beat of the usûl.

In this article, the registered pitches in the yîn-i Şerîf Mecmuası are compared with the notes, which was published by the Istanbul Conservatory between 1934-1939. Thus, how many registered pitches there are for each âyin and to what extent they overlap with the note are examined. At the first stage, it is asked if the pitch written in the collection was exactly the same as the note. Accordingly, 1199 (66%) of the total 1818 pitch registers match the note. Afterwords, Meḥmed Rifʿat’s registered pitches are considered in a broader framework. The possibility that the pitch sometimes points to a note group or to a melodic line has been considered. Two possible reasons for this situation have been identified: The diversification of voices, sometimes due to the performance style; spreading of more than one note to the same syllable. Based on this perspective, the overlap between the collection and the notes increased to 1599 (88%).

Therefore, there is more than one version of the works in Ottoman/Turkish music, which was carried by oral transmission and was open to personal interpretation. Another result which should not be overlooked is that yîn-i Şerîf Mecmuası was written at a time when musical notation started to gain popularity. As a result of this, with pitch registers, a new dimension has been added to the practice of the lyrics collection, which has been used for a long time. Indeed, the tradition has not been abandoned in terms of the use of lyrics collections. However, beyond the lyrics, tools have been created to evoke composition.

Anahtar Kelimeler

Turkish Religious Music, Mawlawī rite, Lyrics collection, Manuscript, Pitch, Musical notation

Eski Alışkanlıklar, Yeni İmkânlar: Perde Kayıtlı Bir Âyin Mecmuası

Öz

19. yüzyılın ortalarına kadar Osmanlı musiki geleneğinde nota yaygınlık kazanmamış, eserler genelde meşk yoluyla öğretilmiş ve aktarılmıştır. Bu sistemde yazıya geçirilenler güfteler olmuştur. İçeriğine göre farklı türleri olan güfte mecmuaları, besteleri hafızalarında taşıyan icracılara eserlerin sözlerini hatırlatan kişisel ve fonksiyonel defterlerdi. Bu çalışmada incelenen yîn-i Şerîf Mecmuası’nda ise Mevlevî âyinlerinin güfteleriyle yetinilmemiş, bazı noktalara melodiyi çağrıştırmak üzere perde adları ilave edilmiştir. Mezkûr âyin mecmuası İstanbul Atatürk Kitaplığı Belediye Yazmaları Koleksiyonu’nda O 0130 numarada kayıtlıdır. Hâfız Mehmed Rifat Sa‘dî el-Mevlevî tarafından 30 Rebîülevvel 1323 [4 Haziran 1905] tarihinde tamamlanmıştır. Mecmuada eserlerin listelendiği fihrist, âyinlerde kullanılan usullerin darpları, muhtelif na’t metinleri, 35 adet âyinin güftesi, niyaz ilahisi ve Nâyî Osman Dede’ye ait Mi’râciyye yer almaktadır.

yîn-i Şerîf Mecmuası içerik, repertuvar, düzen ve biçim açısından temelde diğer âyin mecmualarıyla müşterek bir yapıdadır. Ne var ki diğerleri arasından sıyrılan en önemli yönü güfteyle beraber satır başlarına ve aralarına eserin ilgili noktasındaki melodinin perde adı yazılarak kaydedilmiş olmasıdır. Böylelikle nağmenin ezberde tutulup ihtiyaç halinde güftenin mecmuadan takip edildiği düzene bazı melodik çağrışım imkânları da eklenmiştir.

Mecmuada toplam 1818 perde kaydı bulunmaktadır. Bunların 1265’i (%69,6) güfte satırlarının başına, sayfanın sağ derkenarına yazılıdır. Kalan 553 perde kaydı ise (%30,4) satır içlerine, ilgili hecenin üst kısmına denk düşecek şekilde yerleştirilmiştir. Bu kayıtlar 21 farklı perdeye dağılım göstermektedir. Mecmua boyunca perde kayıtlarının homojen bir dağılım gösterdiği söylenemez. Perde yazılmamış, sadece güfteleri dercedilmiş 5 âyin bulunmaktadır: Neveser, Sûzinak, Uşşak, Nühüft ve Araban. Diğerlerinde de boş kalan bazı bölümlere rastlanmaktadır.

Mecmuada kullanılan yegâne müzikal unsur güftelerdeki perde kayıtları değildir. Yer yer ana başlıklara ve selam başlarına da giriş perdesi yazılmıştır. Ayrıca saz terennümleri ve bazı selamların usulleri belirtilmiştir. Bazı âyinlerin üçüncü selamlarında güftenin usulün son darbından başladığı durumlara “tekden girilir” ifadesiyle dikkat çekilmiştir.

Çalışmada yîn-i Şerîf Mecmuası’ndaki kayıtlı perdeler İstanbul Konservatuvarı Tasnif ve Tesbit Heyeti’nin 1934-1939 yılları arasında fasiküller halinde yayınladığı Mevlevî yinleri serisindeki notalar ile mukayese edilmiştir. Böylelikle her bir âyin için kaç perde kaydının bulunduğu ve nota ile ne ölçüde örtüştüğü tespit edilmiştir. İlk karşılaştırmada mecmuada yazılı perdenin nota ile birebir aynı olması durumu aranmıştır. Buna göre toplam 1818 perde kaydının 1199’unun (%66) nota ile örtüştüğü görülmüştür. İkinci karşılaştırma için Mehmed Rifat’ın perde kayıtları daha geniş bir çerçevede düşünülmüştür. Yazılan perdenin bazen bir ses öbeğine bazen de bir ses hattına işaret etmesi ihtimali gözetilmiştir. Bu durumun iki olası sebebi saptanmıştır: Bazen icra tavrının bir neticesi olarak seslerin çeşitlenmesi; aynı heceye birden fazla sesin (notanın) yayılabilmesi. Bu perspektifle yapılan mukayesede mecmua ile nota arasındaki örtüşme 1599 adede (%88’e) yükselmiştir.

Belli bir döneme kadar sözlü aktarımla taşınan ve kişisel tasarruflara açık yapısıyla Osmanlı/Türk müziğinde eserlerin birden çok versiyonunun bulunması gayet tabiidir. Mehmed Rifat’ın perde kayıtları ile notalar arasındaki uyum veya farklılık ne birinin ne de ötekinin doğruluğu, güvenilirliği veya otantikliğine işaret sayılabilir. Gözden kaçırılmaması gereken diğer bir sonuç ise yîn-i Şerîf Mecmuası’nın nota yazımının yaygınlık kazanmaya başladığı bir zamanda kaleme alınması ve muhtemelen bunun tesiriyle, öteden beri kullanılan güfte mecmuası pratiğine perde kayıtlarıyla yeni bir boyut kazandırılmış olmasıdır. Aslında mecmua kullanımı açısından gelenekten vazgeçilmemiştir. Fakat sözün ötesinde nağmeyi de çağrıştıracak araçlar oluşturulmuştur. 

Anahtar Kelimeler

Türk Din Musikisi, Mevlevî âyini, Güfte mecmuası, Yazma eser, Perde, Nota

Kaynakça

• Arısoy, Mithat. Abdülkadir Töre’nin Elyazması Mevlevî Âyinleri Defterleriyle, Suphi Ezgi ve Saadettin Heper’in Nota Neşriyatındaki Âyinlerin İnceleme ve Karşılaştırması. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2012.
• Behar, Cem. Aşk Olmayınca Meşk Olmaz: Geleneksel Osmanlı/Türk Müziğinde Öğretim ve İntikal. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 7. Basım, 2019.
• Behar, Cem. “Metin Bir Hâfıza: Geleneksel Osmanlı-Türk Musikisi”. Osmanlı/Türk Musikisinin Kısa Tarihi. 161-176. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2015.
• Benlioğlu, Selman. “Derkenarda Der-makâm: Bir İntikal Aracı Olarak Makam Kayıtlı Mi‘râciyye Yazmaları”. İstem 18/35 (2020), 73-95.
• Benlioğlu, Selman. “Mevlevî Usulü Teravih: Çeşitlilik Bağlamında Kasımpaşa Mevlevîhânesi’nden Teravihe Mahsus Âyin Mecmuası”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24/45 (2022), 117-140.
• Benlioğlu, Selman. “Mevlid Nasıl Okunurdu? Yazma Nüshalardaki Makam Kayıtları Üzerine Bir Değerlendirme”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 26/1 (2022), 191-211.
• Doğrusöz Dişiaçık, Nilgün - Uruş, Demet. “Meşk ile İntikalde Müzik Eseri: III. Selim’in Suzidilara Mevlevi Ayini”. International Journal of Human Sciences 9/2 (2012), 427-445.
• Edirneli Ömer Efendi. Ramazân-ı Şerîfe Mahsûs Âyîn-i Şerîf Mecmûası. İstanbul: Milli Kütüphane, Yazmalar Koleksiyonu, A-1258, 1a-31b.
• Hâfız Mehmed Rif‘at Sa‘dî el-Mevlevî. Âyîn-i Şerîf Mecmuası. İstanbul: Atatürk Kitaplığı, Belediye Yazmaları, O 0130, 1a-174b.
• Haug, Judith. “Güfte Mecmuaları, Eser Kavramı ve Notasız Aktarım”. Osmanlı-Türk Müziğine Bakışlar: Tarih, Teori ve İcra. ed. Fikret Karakaya. 189-204. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2021.
• Heper, Sadettin. Mevlevî Âyinleri. Konya: Konya Turizm Derneği, 1974.
• Kerovpyan, Aram - Yılmaz, Altuğ. Klasik Osmanlı Müziği ve Ermeniler. İstanbul: İstanbul 2010 Avrupa Kültür Başkenti Ajansı ve Surp Pırgiç Ermeni Hastanesi Vakfı, 2010.
• Korkmaz, Harun. The Catalog of Music Manuscripts in Istanbul University Library (İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’ndeki Musiki Yazmalarının Kataloğu). Cambridge: Harvard University, 2015.
• Korkmaz, Harun. Türk Musiki Tarihinin Kaynağı Olarak Güfte Mecmuaları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Doktora Tezi, 2021.
• Neyzen Emin Dede. Mevlevi Âyinleri Mecmuası. haz. Osman Kırklıkçı vd. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2021.
• Örenç, Merve. Nâyi Osman Dede’nin Rast Mevlevî Ayini’nin Karşılaştırmalı İncelenmesi. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Soylu, Emre. Cazim Efendi-Raif Dede Nüshasındaki Nayi Osman Dede Ayinlerinin Konservatuvar ve Saadettin Heper Nüshaları ile Karşılaştırılması. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Şeyh Galip. Mevlevi Âyinleri Mecmuası. ed. Murat Serdar Saykal. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2021.
• Tanrıkorur, Cinuçen. “Âyin (Mûsiki)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/251-252. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Tura, Yalçın. Kantemiroğlu: Kitâbu İlmi’l-Mûsîkî alâ vechi’l-Hurûfât. 2 Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2001.
• Mecmû’a-i Âyîn-i Şerîf. Ankara: Milli Kütüphane, Yazmalar Koleksiyonu, A 2726, 1a-70a.
• Türk Musikisi Klasiklerinden - Mevlevî Âyinleri. İstanbul: İstanbul Konservatuvarı Neşriyatı, 1934-1939.