İskilip Tarihçesi ve Kaya Mezarları Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2023, Cilt: 22 Sayı: 1, 455 - 492, 30.06.2023

Oktay Gündogdu , Esra Gündogdu

https://doi.org/10.14395/hid.1252028

Öz

Farklı medeniyetlere ev sahipliği yapan Çorum ili İskilip ilçesi köklü bir geçmişe sahip olmasına rağmen kent tarihçesiyle ilgili bilgilerin oldukça yetersiz olduğu anlaşılmaktadır. Özellikle İskilip antik dönemi ve isimlerine ilişkin literatüre yansımış verilerin başka kentlere atfedilen isimler olması bir karmaşa neden olmuştur. Bu süreç zamanla kaynaklardan aktarılarak farklı kentlerin tarihçeleri İskilip tarihçesi veya şehrin adı olarak kabul edilmesine yol açmıştır. Kentin antik isimleri üzerine birçok önerinin sunulduğu (Andrapa, Klaudiopolis, Neoklaudiopolis, Tavium, Bloacium, Pejum, gibi) ancak bunların hepsinin farklı kentler olduğu sahada yapılan multidisipliner çalışmalarla belirlenmiştir. Paphlagonia bölgesi içerisinde bulunan kentler haritalar üzerinden incelendiğinde altı önemli kent karşımıza çıkmaktadır. Bu kentlerin büyük bir kısmının bugün hangi şehirlerin sınırlarında olduğu yaklaşık olarak belirlenmiştir. Fakat haritalarda “Dadybra” olarak belirtilen kentin sınırlarının nerelere kadar uzandığı veya tam olarak neresi olduğu net olarak bilinmemektedir. Her ne kadar kaynaklar “Dadybra” olarak zikredilen kentin Safranbolu olabileceğini belirtmiş olsalar da bu tezi destekleyen veriler oldukça sınırlıdır. Dadybra kenti ile ilgili bilgi eksikliği ve karmaşası İskilip tarihçesinde karşılaştığımız boşluğu doldurmamıza imkân tanımamıştır. Bu çalışma kapsamında vurgulanan en temel şeylerden birisi İskilip kentinin Paphlagonia bölgesi içerisinde değerlendirilmesi ve önemli kentlerinden birisi olduğudur. İskilip tarihinin erken dönemlerine ilişkin bu tezimizin en somut kaynaklarını da kaya mezarları oluşturmaktadır. Şehrin tarihçesindeki eksikliği gidermek, kentin tarihi kimliğinin ortaya çıkarılmak ve farklı medeniyetlerin izlerini sürmek için günümüze ulaşan eserleri incelemek ve kronolojik çözümlemelerini yapmak gerekmektedir. Buna ilave olarak ilk yerleşimlerden başlayan yayılım halkasının İskilip Kalesi, yivlik tepesi ve çevresi olduğunu düşünüyoruz. Dolayısıyla İskilip Kalesinin güney eteklerinde konumlandırılan kaya mezarları bu bölge için en erken kaynaklardan birisini oluşturarak İskilip tarihine ışık tutmaktadır. İskilip Kalesi şehir kotundan yaklaşık olarak 100 m. yükseklikte bir anakaya kütlesinin üzerine oturmaktadır. Kale yerleşiminin güney bölümüne doğru bakan cephesinde yaklaşık 15 m. yüksekliğe kadar çıkabilen anakayalara oyulmuş mezarlar bulunmaktadır. Bunların sayısının toplamda beş tane olduğu bilinmekteydi fakat 1995 yılı Ocak/Mayıs aylarında İskilip Belediyesi tarafından yapılan yol çalışmaları sonucunda D kaya mezarı olarak adlandırdığımız bir kaya mezarı daha ortaya çıkartılmıştır. 1995 yılına kadar haberdar olmadığımız ve bugüne kadar da hiçbir bilimsel çalışmada münferiden değerlendirilmeyen bu mezar, çalışmamızda tüm ayrıntılarıyla incelenmiştir. Bununla birlikte bu mezarın batı ve doğusuna yerleştirilmiş A-B-C-E-F isimleriyle adlandırdığımız kaya mezarlarının rölöveleri alınarak fotoğrafları çekilmiş, autocad ortamında çizimleri yapılmıştır. A kaya mezarının üçgen alınlığında var olduğunu düşündüğümüz bir eros kabartması yine ilk defa bu çalışmada verilmiştir. Kaya mezarın içerisinde ölünün yatırıldığı kline ve güneyinde bulunan portiko bölümleri tüm işçilikleriyle sunulmuştur. Bu çalışmanın en önemli bir başka verisi de İskilip kaya mezarlarını fotoğraflayan gezginlerin 1885 yılına tarihlenen bir fotoğrafı üzerinden hareket ederek hasar kayıtlarını vermiş olmamızdır. Kaya mezarları üzerindeki hasarların tespit edilmesi onlara ilişkin restorasyon tekniklerinin sunulması açısından ayrıca önemli bir çalışmadır. Özellikle C mezarının sütunlarının yok olması, A mezarının bir zamanlar farklı işlevlerde kullanılmasının belgelenmesi, B mezarının portiko bölümünde bulunan sütunun bugün olmadığının tespit edilmesi, B mezarında bulunan kline bölümünün ilk hallerinin nasıl olduğunun vurgulanması, E mezarındaki hayvan figürlü başlıkların neler olduğu ve ne ifade ettiği konuları bu çalışmada sunulmaya çalışılmıştır. Başka bölgelerde örneklerine rastlanmayacak zenginlikte veriler sunan E mezarının üçgen alınlığı farklı bölgelerdeki kaya mezarlarıyla karşılaştırılarak dönemi içerisindeki yeri ve üslubu belirlenmeye çalışılmıştır. Yapılan tüm çalışmalar sonucunda mezarların Geç Helenistik-Roma Dönemi içerisinde bir döneme ışık tuttukları belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Paphlagonia, İskilip, Ölü Kültü, Kaya Mezarları, Sembolizm

An Evaluation on the History of Iskilip and the Rock Tombs

Öz

Although Iskilip, where different civilizations lived, has a historical background, information about the history of the city is insufficient. The fact that information about the ancient period and old names of Iskilip belongs to other cities causes confusion. This process has started to be accepted as the history of Iskilip by transferring from the sources over time. There are suggestions about the ancient names of the city. (Andrapa, Claudiopolis, Neoklaudiopolis, Tavium, Bloacium, Pejum, etc.) However, it has been determined by field studies that these are different cities. When the cities in the Paphlagonia region were examined on the maps, we came across six important cities. The borders of these cities are known approximately. However, the boundaries of the city, which is designated as "Dadybra", are not exactly known on the maps. Although the sources have stated that the city referred to as "Dadybra" may be Safranbolu, the data are quite limited. The lack of information about the city of Dadybra does not close the gap we encountered in the history of Iskilip. One of the most basic elements emphasized within the scope of this study is that Iskilip is one of the important cities of the Paphlagonia region. The most concrete sources of this thought are the rock tombs. Historical artifacts should be examined in order to eliminate the deficiency in the history of the city. In addition, we think that the first settlements were Iskilip Castle, Yivlik Hill and its surroundings. Therefore, Iskilip Castle and rock tombs constitute one of the first sources for this region. Iskilip Castle is approximately 100 m from the city level. It is located on the bedrock mass at an altitude. About 15 m. to the south of the castle. There are tombs that go up to the height. It was known that there were five of them in total, but as a result of the studies carried out by the Municipality of Iskilip in 1995, the D rock tomb was unearthed. This tomb, which has not been evaluated in any scientific study until today, has been examined in all its details. However, the measurements of the rock tombs, which we call A-B-C-E-F, were taken and their drawings were made. The Eros relief found on the pediment of the A rock tomb was unearthed for the first time in this study. One of the important data of this study is the records of travelers. It is also important to determine the damages on the rock tombs and to offer restoration proposals. It is especially important for breaking the columns in tombs B and C and determining how they were originally. The pediment of tomb E, which is a unique example, was compared with different rock tombs and its style was tried to be determined. As a result, the tombs are dated to the Late Hellenistic-Roman Period.

Anahtar Kelimeler

Paphlagonia, İskilip, Cult of the Dead, Rock Tombs, Symbolism

Kaynakça

• Altıer, Semiha. ‘‘Anadolu Türk Kültüründe Buğday/Başak ve Görsel Dile Aktarımı’’, Kültür Araştırmaları Dergisi, S.12, (2022), 30-62.
• Altunan Özkurt, Emel. ‘‘İskilip’in Tarihi Evleri’’, Her Yönüyle İskilip: Dünü, Bugünü, Yarını Sempozyumu Bildirileri (9-11 Ekim 2014), Çorum, 2016, 434-446.
• Anonim. “İskilip Turizme Açılıyor”. İskilip Belediyesi Haber Bülteni, (Mayıs 1995), 1. Yıl, Sayı 8.
• Anonim. “Lokum: İskilip Turizm’e Açılabilir”. İskilip Belediyesi Haber Bülteni, (Ocak 1995), 1. Yıl, Sayı 5.
• Ateş, Mehmet. Mitoloji ve Semboller, İstanbul: Aksiseda Matbaası, 2001.
• Aydın, Hasan. Mitos’tan Logos’a Eski Yunan Felsefesinde Aşk. İstanbul: Bilim ve Gelecek Kitaplığı, 2013.
• Bakan, Mustafa, Sir Gavaz, Özlem. ‘‘İlkçağdan Cumhuriyete Bir Cazibe Merkezi: İskilip’’, Her Yönüyle İskilip: Dünü, Bugünü, Yarını Sempozyumu Bildirileri (9-11 Ekim 2014), Çorum, 2016, 420-433.
• Baran, A. Kadir. “Paphlagonia’daki Pompeiopolis Antik Kenti”, Belleten, S. 66, 2002, 819-838.
• Baran, Kadir. ‘‘Paphlagonia’daki Pompeiopolis Antik Kenti’’, Belleten, S.66, Aralık 2002, 819-850.
• Bekker-Nıelsen, Tonnes. ‘‘350 Years Of Research On Neoklaudiopolis (Vezirköprü)’’, Orbis Terrarum, Syddansk Universitet, Vol.11, Denmark, (2013), 3-31.
• Bruzen de La Martinière, Augustin, Antoine. Le grand dictionnaire géographique et critique. Rotterdam: Par M. Bruzen La Martinière géographe de sa Majesté Catholique Philippe V. Roi des Espagnes et des Indes, 1768.
• Canbulat, İbrahim. “Seyahatname ve Yazılı Kaynaklarda Safranbolu”. Safranbolu Çarşısı, 2020, 98-121.
• Clark Anderson, John George. Studia Pontica, C.I, A Journey Of Exploration İn Pontus, Bruxelles, 1903.
• Cuinet, Vital. La Turquie d’Asie, Paris, 1894.
• Çelebi, Ercan. “Büyük Hareket: 26 Kasım 1943 Tarihli Tosya-Lâdik Depremi’nin Kastamonu Merkez ve Tosya İlçesindeki Etkileri Üzerine Bir Değerlendirme”, KAREFAD, ÇKÜ Edebiyat Fakültesi Dergisi, Journal of the Faculty of Letters Cilt: 9, Sayı: 1, (Nisan-2021), 47.
• Demirci, Kürşat. ‘‘İslam Öncesi Din ve Toplumlarda Hayvan’’, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.17, İstanbul, 1998, 81-85.
• Dirik, Kadir. “Kastamonu İli ve Civarı’nın Depremselliği” KASYÖDER Kültür Dergisi, 2, 17, (2005), 19-21.
• Dökü, Eray. Paphlagonia Bölgesi Kaya Mezarları ve Kaya Tapınakları, Antalya: Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2008.
• Eraslan, Şehnaz. ‘‘Roma Dönemi Efes ve Pompeii Duvar Resimlerinin İkonografik Açıdan Değerlendirilmesi’’, Yedi: Sanat, Tasarım ve Bilim Dergisi, S.12, (2014), 1-10.
• Erhat, Azra. Mitoloji Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2003.
• Ersoy, Necmettin. Semboller ve Yorumları. İstanbul: Dönence Yayınları, 2000.
• Estin, Colette, Laporte, Helene. Yunan-Roma Mitolojisi, (Çev. Musa Eran). Ankara: Tübitak Popüler Bilim Kitapları, 2002.
• Eutropius, Roma Tarihinin Özeti, (Çev. Çiğdem Menzilcioğlu). İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2007.
• Francis Ainsworth, William. ‘‘The Kusti Or Fillet, Of The Fire-Worshippers’’, The Antiquary, March (1889), 89-136.
• Gökoğlu, Ahmet. Paphlagonia: Gayri Menkul Eski Eserleri ve Arkeolojisi. Kastamonu: Doğrusöz Matbaası, 1952.
• Halbband, Zweiter. Sitzungsberichte Der Königlich Preussischen, Berlin, 1883.
• Hirschfeld, Gustav. Paphlagonische Felsengraber, Berlin: Verlag der Königlichen Akademie der Wissenschaften, 1885.
• Işık, Fahri. ‘‘Batı Uygarlığının Kökeni, Erken Demirçağ Doğu-Batı Kültür ve Sanat İlişkilerinde Anadolu’’, Türk Arkeoloji Dergisi, S.28, Ankara, 1989, 1-39.
• Johnson, Peri A. Landscapes of Achaemenid Paphlagonia, (Art and Archaeology of the Mediterranean World Presented to the Faculties of the University of Pennsylvania, Degree of Doctor of Philosophy) Pensilvanya: 2010.
• Kan Şahin, Gülseren. ‘‘Bir Anadolu Eyaleti Olarak Honorias’’, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, S.27, (2019), 11-42.
• Karasalihoğlu, Murat. ‘‘Paphlagonia Kaya Mezarları’’, Üsküdar’a Kadar Kastamonu, (Haz. Lütfü Seymen), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2009, 55-71.
• Kollm, Georg. Zeitschrift Der Gesellschaft Für Erdkunde Zu Berlin. Berlin: 1899.
• Lempriere, John. Bibliotheca Classica: Or A Dictionary Of All The Principal Name And Terms, Philadelphia, 1856. March, Jenny. Klasik Mitler (Çev. Semih Lim). İstanbul: İletişim Yayınları, 2014.
• Marquand, Allan. ‘‘Reviews And Notices Of Books’’,The American Journal of Archeology, vol.4, Iss.2 (1888), 187-189.
• Murat, Mustafa. Tarihte Etimesgut, C.I, Ankara: Etimesgut Belediye Başkanlığı Kültür Yayınları, 2018.
• Mutlu, Gülseren. ‘‘Antikçağ Kolkhis’te Boğa Figürü’’, Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, S.41, (2019), 62-79.
• Naval, Intelligence Division, B.R. 507 A Geographical Handbook Series Turkey, Vol. II, Oxford, 1943.
• Özkan, Kuş, Nurhan, Duran, Remzi. ‘‘Türk Kültüründe Nar Motifi ve Tekstil Uygulamalarından Örnekler’’, Ulakbilge Sosyal Bilimler Dergisi, (2022), 21-33.
• Özmen, Bülent. “Kastamonu ve Yakın Çevresi İçin Deprem Olasılığı Tahminleri”, Türkiye Jeoloji Bülteni, Cilt 54, Sayı 3, (Aralık 2011), 115.
• Perrot, Georges, Chipiez, Charles. History of Art in Phrygia, Lydia, Caria and Lycia. London: Chapman and Hall Limited, 1892.
• Robertson, Martin. The Art of Vase-Painting in Classical Athen. Cambridge: Cambridge University Press, 1992.
• Rosenberg, Donna. Dünya Mitolojisi-Büyük Destan ve Söylenceler Antolojisi, (Çev. Koray Akten, vd.). İmge Kitabevi, 2003.
• Ruge, William, Bittel, Kurt. ''Paphlagonie'', R.E, Band XVIII, Stutgart,(1949), 2517-2518.
• Sargın, Haluk. Antik Ankara, Ankara: Arkadaş Yayıncılık, 2012.
• Schultze, Viktor. Altchristliche Stadte und Landschaften, Druck und Verlag von C. Bertelsmann in Gutersloh, 1922.
• Sert, Serap. ‘‘Bir Anadolu Kenti İskilip’in Tarih ve Coğrafyasına Bakış’’, Her Yönüyle İskilip: Dünü, Bugünü, Yarını Sempozyumu Bildirileri (9-11 Ekim 2014), Çorum, 2016, 325-336.
• Texier, Charles. Asie Mineure: Description Géographique, Historique Et Archéologique Des Provinces Et Des Villes De La Chersonnèse d’Asie, Paris, Firmin Didot Frères, 1862.
• Von Gall, Hubertus. Die Paphlagonischen Felsgräber, Eine Studie zur kleinasiatischen Kunstgeschichte Istanbuler Mitteilungen, Beiheft 1, Tübingen, Wasmuth, 1966.
• Weimert, Helmut. Wirtschaft Als Landschaftsgebundenes Phänomen: Die Antike Landschaft Pontos-Eine Fallstudie, New York, 1984.
• Yazıcıoğlu, Hulusi. Küçük Osmanlı’nın Öyküsü-Safranbolu Tarihi, İstanbul, 2001.
• Yiğitoğlu, Mustafa. “Safranbolu ve Çevresinde Tarihsel Süreç İçerisinde Dinler”, Uluslararası Geçmişten Günümüze Karabük ve Çevresinde Dini, İlmi ve Kültürel Hayat Sempozyumu 11-12 Ekim 2019, 550-555.