Ibn al-Jazarī's Taḥrīrāt Practices Regarding the Content of al-Shāṭibiyya: A Study in the Context of Nashr

Yıl 2023, Cilt: 22 Sayı: 2, 702 - 722, 30.12.2023

Muhammed Pilgir

https://doi.org/10.14395/hid.1324594

Öz

In this study, the taḥrīrāt practices of Ibn al-Jazarī on al-Shāṭibiyya and his influence on his successors in this regard are discussed. Due to various reasons such as being easy to memorize, short, and practical, the manẓūm works used in the teachings of Islamic sciences stand out as primary sources in the teaching of the science of qirāʾāt. However, due to the fact that the manẓūm works contain laconic expressions and, in addition to this, if it is said specifically for the manẓūm qirāʾāt works, the varieties of qirāʾāt are encoded in the text, the aforementioned texts are in need of commentary. al-Shāṭibiyya, which is one of such writings that fall under qirāʾāt literature, has an important place among these basic sources. In this context, commentaries on al-Shāṭibiyya have been written up to the present day, and taḥrīrāt studies have been conducted in which the mujmal/ambiguous and muṭlaḳ phrases were clarified and the unsuitable wajīhs inappropriate for recitation were weeded out. The main purpose of such works is to distinguish the ṣaḥīḥ from the saḳīm of the wajīhs/varieties of qirāʾāt attributed to the rāwīs/narrators. While doing the authenticity of the narrations of the variations attributed to the narrators is examined by the authors, and the ones that are muṭlaḳ are taḳyīd and the ones that are mujmal are clarified. In the prose version of Ṭayyiba al-Nashr fī al-qirāʾāt al-ʿashr, Nashr al-qirāʾāt al-ʿashr, there are also taḥrīrāt practices on al-Shāṭibiyya. Ṭayyiba al-Nashr's inclusion of al-Shāṭibiyya, one of the works that served as a source for the al-ʿashr al-ṣuġrā program, makes the taḥrīrāt practices in Nashr on al-Shāṭibiyya meaningful. Notwithstanding, Ibn al-Jazarī's statements in his evaluations of the taḥrīrāt on al-Shāṭibiyya are seen as the starting point of this matter. Ibn al-Jazarī's phrases about Shāṭibī's additions to al-Tayṣīr and preferences are "خروج عن طرقه" and its derivatives. These statements are important for revealing whether Ibn al-Jazarī considered these wajīhs suitable for aḫz, his method in taḥrīrāt, and his influence on his successors. The issue of how the attitude of qirāʾāt authors after Ibn al-Jazarī was realized through the discourse in question is also an important matter. Although studies related to taḥrīrāt literature in the modern period have been identified, these mostly consist of studies on the content of Ṭayyiba al-Nashr or studies explaining the nature of the discipline of taḥrīrāt. As far as can be determined, in the recent period, there have not been any studies that reveal Ibn al-Jazarī's taḥrīrātism. Nor is there any that is done especially through al-Shāṭibiyya. In addition, the studies named al-Taḥrīrāt ʿalā al-Shāṭibiyya bayna al-qirāʾa wa al-manʿ and "Hirzü’l-Emānī Bağlamında Ortaya Çıkan Tahrîrât Edebiyatı’nın Tespit ve Tahlili" are some of the prominent studies on al-Shāṭibiyya. In this context, in this study, Ibn al-Jazarī's taḥrīrāt practice on al-Shāṭibiyya in Nashr al-qirāʾāt al-ʿashr has been examined. At the same time, his taḥrīrātism is explained through his taḥrīrāt practices on al-Shāṭibiyya and its impact on his successors. Additionally, the effects of this situation on the teaching of qirāʾāt have been pointed out in the particular of the qirāʾāt maslaks/ṭuruq that emerged in Ottoman geography. The main sources of the study are the works named al-Shāṭibiyya, al-Tayṣīr, and Nashr. The taḥrīrāt studies on the contents of al-Shāṭibiyya and Ṭayyiba al-Nashr and the al-Shāṭibiyya commentaries are secondary sources for this study. In this regard, the information in these works is compared with the taḥrīrāt practices performed in Nashr, and the diversification of taḥrīrāt literature in terms of methodology in relation to the subject is revealed. Specific to the examples discussed and pointed out in the study, Ibn al-Jazarī's taḥrīrāt activities on al-Shāṭibiyya; It has been determined that it happened about the qirāʾāt variations that Shāṭibī deviated from his isnād in al-Shāṭibiyya. The expression "خروج عن طرقه", which he usually uses for these situations, etc. It is understood that he did not use the phrases to forbid the related qirāʾāt wajīhs. Because it has been observed that the differences in the examples, which are the subject of the study, are seen as Shāṭibī's preferences/iḫtiyārs. It should also be mentioned that, in the study, it has been determined that there are two different schools among Ibn al-Jazarī's successors: those who accept his related discourse as the starting point and act with the apparent meaning of the aforementioned promise, and those who consider these expressions of him only as a warning and take into account Shaṭibi's preferences. As a matter of fact, the reflections of this situation on the preferences of the qirāʾāt maslaks/ṭuruq have also been observed.

Anahtar Kelimeler

Qirāʾāt, Taḥrīrāt, Maslaks/Ṭuruq of Qirāʾāt, Ibn al-Jazarī, Shāṭibī, Nashr al-Qirāʾāt al-ʿAshr, al-Shāṭibiyya

İbnu’l-Cezerî’nin eş-Şâṭıbiyye’nin Muhtevasına İlişkin Taḥrîrât Uygulamaları: Neşr Bağlamında Bir İnceleme

Öz

Bu çalışmada, İbnu’l-Cezerî’nin eş-Şâṭıbiyye üzerine yaptığı taḥrîrât uygulamaları ve onun bu konuda haleflerine olan etkisi ele alınmıştır. Kolay ezberlenebilir, kısa ve pratik olmaları gibi sebeplerden dolayı İslâmî ilimlerin öğretiminde kullanılan manzum eserler, ḳırâât ilmi tedrisatında birincil kaynaklar olarak öne çıkmaktadır. Fakat manzum eserlerin veciz ifadeler içermesi ve buna ilaveten manzum ḳırâât eserleri özelinde söylenecek olursa ḳırâât ihtilaflarının metnin içine şifrelenmiş olması dolayısıyla mezkûr metinler şerḥ edilmeye muhtaçtır. Ḳırâât edebiyatına ait bu tarz teliflerden biri olan eş-Şâṭıbiyye de temel kaynaklar arasında önemli bir yer tutmaktadır. Bu bağlamda günümüze değin eş-Şâṭıbiyye üzerine şerhler yazılagelmiş; mücmel ve muṭlaḳ ifadelerin netleştirilip aḫz edilmesi uygun görülmeyen vecîhlerin ayıklandığı taḥrîrât çalışmaları yapılmıştır. Bu tür eserlerin temel amacı, râvîlere nispet edilen ḳırâât vecîhlerinin ṣaḥîḥ olanını saḳīm olanından ayırmaktır. Bu yapılırken râvîlere isnâd edilen ihtilaflara ait nakillerin sıhhati, müellifler tarafından mütalaa edilmekte ve bunlardan muṭlaḳ olanlar taḳyîd, mücmel olanlar ise beyân edilmektedir. Ṭayyibetu’n-Neşr fi’l-ḳırââti’l-ʿaşr’ın mensur hâli olan Neşru’l-’ḳırââti’l-ʿaşr’da da eş-Şâṭıbiyye üzerine taḥrîrât uygulamalarına rastlanmaktadır. Ṭayyibetu’n-Neşr’in el-ʿaşru’ṣ-ṣuġrâ programına kaynaklık eden eserlerden biri olan eş-Şâṭıbiyye’yi de kapsaması, eş-Şâṭıbiyye üzerine Neşr’de yapılan taḥrîrât uygulamalarını anlamlı kılmaktadır. Mamafih İbnu’l-Cezerî’nin eş-Şâṭıbiyye üzerine yaptığı taḥrîrât değerlendirmelerinde kullandığı ifadeler, bu bahsin başlangıç noktası olarak görülmektedir. Şâṭıbî’nin et-Teysîr’e yaptığı ziyadeler ve iḫtiyârlar/tercihler hakkında İbnu’l-Cezerî’nin kullandığı söz konusu ifadeler ise “خروج عن طرقه” ve türevleridir. Bu ifadeler, İbnu'l-Cezerî'nin mezkûr vecîhleri aḫz için uygun görüp görmediğini, taḥrîrâttaki yöntemini ve halefleri üzerindeki etkisini ortaya koyması bakımından önemlidir. İbnu’l-Cezerî sonrası ḳırâât müelliflerinin bu konudaki tavrının söz konusu söylem üzerinden nasıl gerçekleştiği meselesi de mühim bir durumdur. Modern dönemde tahrîrât edebiyatına dair çalışmalar tespit edilmekle birlikte bunlar, daha çok Ṭayyibetu’n-Neşr’in içeriği hakkında yapılmış çalışmalardan veya taḥrîrât disiplininin mahiyetini açıklayan araştırmalardan ibarettir. Tespit edilebildiği kadarıyla İbnu’l-Cezerî’nin taḥrîrâtçılığının ortaya konulduğu ve bunun da bilhassa eş-Şâṭıbiyye üzerinden yapıldığı araştırmalara yakın dönemde yeterince rastlanmamıştır. Bununla birlikte et-Taḥrîrât ʿale’ş-Şâṭıbiyye beyne’l-ḳırâati ve’l-menʿ ve “Hirzül-Emānī Bağlamında Ortaya Çıkan Tahrîrât Edebiyatı’nın Tespit ve Tahlili” adlı çalışmalar, eş-Şâṭıbiyye ile ilgili öne çıkan çalışmalardan bazılarıdır. Bu bağlamda, bu çalışmada İbnu’l-Cezerî’nin Neşru’l-ḳırââti’l-ʿaşr’da eş-Şâṭıbiyye üzerine yaptığı taḥrîrât ameliyesi incelenmiştir. Bununla beraber onun taḥrîrâtçılığı; onun eş-Şâṭıbiyye üzerine yaptığı taḥrîrât tatbikatları ve bunun haleflerine olan etkisi üzerinden anlatılmıştır. Ayrıca bu durumun ḳırâât tedrisatına etkilerine, Osmanlı coğrafyasında ortaya çıkan ḳırâât meslekleri özelinde işaret edilmiştir. Çalışmanın temel kaynakları eş-Şâṭıbiyye, et-Teysîr ve Neşr adlı eserlerdir. eş-Şâṭıbiyye ve Ṭayyibetu’n-Neşr’in muhtevaları üzerinde icra edilen taḥrîrât çalışmaları ve eş-Şâṭıbiyye şerḥleri ise incelemenin tali kaynaklarıdır. Bu kapsamda söz konusu eserlerdeki malumat, Neşr’de icra edilen taḥrîrât tatbikatlarıyla mukayese edilerek taḥrîrât edebiyatının konuyla alakalı olarak yöntem bilimi açısından çeşitlenmesi ortaya konulmuştur. Çalışmada ele alınan ve işaret edilen örnekler özelinde İbnu’l-Cezerî’nin eş-Şâṭıbiyye üzerine yaptığı taḥrîrât faaliyetlerinin; Şâṭıbî’nin eş-Şâṭıbiyye’deki uṣûlünden/isnâdından saptığı ḳırâât ihtilafları hakkında gerçekleştiği tespit edilmiştir. Onun bu durumlar için genellikle kullandığı “خروج عن طرقه” ifadesini, vb. ifadeleri ilgili ḳırâât vecîhlerini menetmek için kullanmadığı anlaşılmıştır. Zira çalışmaya konu olan örneklerdeki farklılıkların Şâṭıbî’nin iḫtiyârları olarak görüldüğü müşahede edilmiştir. Şunu da belirtmek gerekir ki incelemede, İbnu’l-Cezerî’nin halefleri arasında iki farklı ekol olduğu tespit edilmiştir: Onun ilgili söylemini başlangıç noktası kabul edip mezkûr sözün zahirî anlamıyla amel edenler ve onun bu ifadelerini sadece bir ikaz olarak görüp Şâṭıbî’nin tercihlerini dikkate alanlar. Nitekim bu durumun ḳırâât mesleklerinin tercihlerine yansımaları da gözlemlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Ḳırâât, Taḥrîrât, Ḳırâât Meslekleri, İbnu’l-Cezerî, Şâṭıbî, Neşru’l Ḳırââti’l-ʿAşr, eş-Şâṭıbiyye.

Kaynakça

• ʿAbduşşekûr, Sâmî Muḥammed Saʿîd. et-Taḥrîrât ʿale’ş-Şâṭıbiyye beyne’l-ḳırâati ve’l-menʿ. b.y.: y.y., 1436/2015.
• ʿAbduşşekûr, Sâmî Muḥammed Saʿîd. Taḥrîru’t-Teysîr. b.y: y.y., 1435/2014.
• Akdemir, Mustafa Atilla. “Kıraat İlminde Tahrîrât Meselesi”, Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/2 (Aralık 2018), 83-112.
• Akkuş, Murat. “İbnü’l-Cezerî’de İndirac Usulü”. Uluslararası İbnü’l-Cezerî Sempozyumu 01-04 Kasım 2018. Genel koordinatör: Huriye Martı. 551-580. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2021.
• Aktaş, Bayram. “Fahreddin er-Râzî’nin Tefsiri Mefâtîhu’l-Gayb’a Kıraatlerin Sıhhat Şartları Açısından Bir Bakış”. Kilitbahir [Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi] 20 (Mart 2022), 27-52. 10.5281/zenodo.6350523
• ʿAlî el-Ḳārî, Ebu’l-Ḥasen Nûruddîn ʿAlî b. Ṣulṭân Muḥammed el-Ḳārî el-Herevî. Şerḥu Şerḥi Nuḫbeti’l-fiker fî muṣṭalaḥâti ehli’l-es̱er. thk. Heys̱em Nizâr Temîm, Muḥammed Nizâr Temîm. Beyrut: Dâru’l-Erḳām b. Ebi’l-Erḳām, ts.
• Altıkulaç, Tayyar. “İbn Şenebûz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 27 Ekim 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-senebuz
• Başal, Abdulhalim. “Şâtıbî’nin (öl. 590/1194) Ḥırzü’l-emânî’de (eş-Şâṭıbiyye) Tażʻîf Ettiği Vecihler ve Bu Vecihlerin Günümüz Kıraat Tedrisatı Pratiğine Yansıması”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 26/2 (Aralık 2022), 699-716. https://doi.org/10.18505/cuid.1147097
• Birışık, Abdulhamit. “en-Neşr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 27 Ekim 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/en-nesr
• Bostan, Osman. Ahmed er-Rüşdî ve Mürşidü’t-Talebe Adlı Eserinin Kıraat İlmindeki Yeri. Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
• Bostan, Osman. “en-Neşr Merkezli Çalışmalar (Tahrîrât Örneği)”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 52 (Haziran 2022), 207-234. https://doi.org/10.17120/omuifd.1078721
• Cemzûrî, Suleymân b. Ḥuseyn. el-Fetḥu’r-Raḥmânî şerḥu Kenzi’l-meʿânî bi-taḥrîri Ḥirzi’l-emânî. thk. ʿAbdu’r-Râzıḳ b. ʿAlî b. İbrâhîm Mûsâ. Riyad: Dâru İbnu’l-Ḳayyim, Kahire: Dâru İbnu ʿAffân, 1426/2005.
• Cermî, İbrâhîm Muḥammed. Muʿcemu ‘ulûmi’l-Ḳur’ân: ‘Ulûmu’l-Ḳur’ân, et-tefsîr, et-tecvîd, el-ḳırâât. Dımaşk: Dâru’l-Ḳalem, 1422/2001.
• Çetin, Abdurrahman. “Ebû Amr ed-Dânî ve Eserleri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/1 (1991), 31-40.
• Ḍabbâʿ, ʿAlî Muḥammed. İrşâdu’l-murîd ilâ maḳsûdi’l-Ḳaṣîd fi’l-ḳırââti’s-sebʿ. Tanta: Dâru’ṣ-Ṣaḥâbe li’t-Turâs̱, 1427/2006.
• Ḍabbâʿ, ʿAlî Muḥammed. Şerḥu İtḥâfi’l-beriyye bi-taḥrîrâti’ş-Şâṭıbiyye: Muḫtasaru Bulûġi’l-umniyye. thk. Ebu’l-Ḫayr ʿUmer b. Ḥasen b. ʿAbdilḳādir. Riyad: Eḍvâʿu’s-Selef, 1428/2007.
• Dânî, Ebû ʿAmr ʿUs̱mân b. Saʿîd b. ʿUs̱mân el-Endelusî. Câmiʿu’l-beyân fi’l-ḳırââti’s-sebʿi’l-meşhûra. thk. ʿAbdulmuheymin ʿAbdusselâm et-Ṭaḥḥân vd. 4 Cilt. Şarika [Birleşik Arap Emirlikleri]: Câmiʿatu’ş-Şâriḳa, 1428/2007.
• Dânî, Ebû ʿAmr ʿUs̱mân b. Saʿîd b. ʿUs̱mân el-Endelusî. et-Teysîr fi’l-ḳırââti’s-sebʿ. thk. Ḥâtim Ṣâliḥ eḍ-Ḍâmin. Şarika: Mektebetu’ṣ-Ṣaḥâbe, Ayn Şems: Mektebetu’t-Tâbiʿîn, 1429/2008.
• Ebû Şâme el-Maḳdisî, Ebu’l-Ḳāsim Şihâbuddîn ʿAbdurraḥmân b. İsmâʿîl b. İbrâhîm. İbrâzu’l-meʿânî min Ḥirzi’l-emânî fi’l-ḳırââti’s-sebʿ. thk. İbrâhîm ʿAṭve Avaḍ. Kahire: Muṣṭafâ el-Bâbî el-Ḥalebî, 1982.
• Ebu’l-Feraḥ, Seyyid Lâşîn - ʿİlmî, Ḫâlid b. Muḥammed el-Ḥâfiẓ. Taḳrîbu’l-meʿânî fî şerḥi Ḥirzi’l-emânî fi’l-ḳırââti’s-sebʿi. Medine: Mektebetu Dâri’z-Zemân, 5. Basım, 1424/2003.
• Efendioğlu, Mehmet. “Sâbit”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 12 Nisan 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/sabit--hadis
• Fikrî, Îhâb. Taḳrîbu’ş-Şâṭıbiyye. b.y.: el-Mektebetu’l-İslâmiyye, 2. Basım, ts.
• Gökdemir, Ahmet. Ali b. Süleyman el-Mansûrî ve Meşhur Mısır Tariki Kurrâları. İstanbul: Ravza Yayınları, 2018.
• Gökdemir, Ahmet. “Osmanlı Kıraat Eğitiminde Tarikler, Meslekler ve Mesleklerin Temel Eserleri”. FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 13 (Haziran 2019), 91-123. https://doi.org/10.16947/fsmia.582365
• Ḫalîcî, Muḥammed b. ʿAbdirraḥmân el-Ḥanefî. Ḥallu’l-muşkilât ve tavḍîḥu’t-taḥrîrât fi’l-ḳırâât. thk. Ebu’l-Ḫayr ʿUmer b. el-Murâbeh b. Ḥasen b. ʿAbdilḳādir el-Murâṭî. Riyad: Eḍvâʿu’s-Selef, 1428/2007.
• Ḥamevî, Hibetullâh b. ʿAbdirraḥîm b. İbrâhîm. el-Ferîdetu’l-bâriziyye fî ḥalli’l-Ḳaṣîdeti’ş-Şâṭıbiyye. thk. ʿAbdullâh b. Ḥâmid b. Aḥmed es-Suleymânî. Mekke: Câmiʿatu Ummi’l-Ḳurâ, Yüksek Lisans Tezi, h. 1416-1417.
• Hamurlı, Mustafa. “Kıraatlerin Sunumunda İfrad ve Cemʿ Meselesi”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 26/2 (Aralık 2022), 605-619. https://doi.org/10.18505/cuid.1078181
• Ḫaṭîb el-Baġdâdî, Aḥmed b. ʿAlî b. S̱âbit. Şerafu aṣḥâbi’l-ḥadîs̱ ve Naṣîḥatu ehli’l-ḥadîs̱. thk. ʿAmr ʿAbdulmunʿim Suleym. Kahire: Mektebetu İbn Teymiyye, 1417/1996.
• Ḥıfẓî, Seyyid Muḥammed ʿÂrif. Muġni’l-ḳurrâʾ fî şerḥi Muḫtâri’l-iḳrâʾ: min bâbi vaḳfi Ḥamzete ve Hişâmin ʿale’l-hemzi ilâ âḫiri’l-kitâb. thk. Ġāde bt. ʿAbdilmutekebbir b. Ṣâdiḳ el-Maġribî. Mekke: Câmiʿatu Ummi’l-Ḳurâ, Yüksek Lisans Tezi, 1434-1435/2013-2014.
• Ḥuseynî, Ḥasen Ḫalef. et-Tuḥfetu’l-medeniyye fî ḍabṭi naẓmi İtḥâfi’l-beriyye bi-taḥrîrâti’ş-Şâṭıbiyye. haz. Riḍâ b. ʿAlî b. Dervîş el-ʿUlvânî. Kahire: Mektebetu’s-Sunne, 1430/2009.
• Huẕelî, Ebu’l-Ḳāsim Yûsuf b. ʿAlî b. Cubâre. el-Kâmil fi’l-ḳırâât. thk. Ebû İbrâhîm ʿAmr b. ʿAbdillâh. 2 Cilt. Kahire: Dâru Semâ li’l-Kitâb, 1435/2014.
• İbn Ġalbûn, Ebu’l-Ḥasen Ṭâhir b. ʿAbdilmunʿim b. ʿUbeydillâh b. Ġalbûn el-Ḥalebî el-Mıṣrî. et-Teẕkira fi’l-ḳırââti’s̱-s̱emân. thk. Eymen Ruşdî Suveyd. 2 Cilt. Cidde: Dâru’l-Ġarbi’l-ʿArabî, 1412/1991.
• İbn Ġalbûn, Ebu’ṭ-Ṭayyib ʿAbdulmunʿim b. ʿUbeydillâh b. Ġalbûn el-Ḥalebî. Kitâbul-İrşâd fi’l-ḳırâât ʿani’l-eimmeti’s-sebʿ. thk. Bâsim b. Ḥamdî b. Ḥâmid es-Seyyid. 2 Cilt. Riyad: Câizetu’l-Emîr Ṣulṭân ed-Devliyye fî Ḥıfẓi’l-Ḳur’ân li’l-ʿAskerîn, 1432/2011.
• İbn Ḥacer el-ʿAsḳalânî, Ebu’l-Faḍl Şihâbuddîn Aḥmed b. ʿAlî b. Muḥammed. Nuzhetu’n-naẓar fî tavdîḥi Nuḫbeti’l-fiker fî muṣṭalaḥi ehli’l-es̱er. thk. ʿAbdullâh b. Ḍayfullâh er-Ruḥaylî. Riyad: Maṭbaʿatu Sefîr, 2. Basım, 1429/2008.
• İbn Manẓûr, Ebu’l-Faḍl Cemâluddîn Muḥammed b. Mukerram. Lisânu’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Ṣâdır, ts.
• İbn Mucâhid, Ebû Bekr Aḥmed b. Mûsâ b. el-ʿAbbâs b. Mucâhid et-Temîmî. Kitâbu’s -Sebʿ. thk. Şevḳī Ḍayf. Kahire: Dâru’l-Meʿârif, 2. Basım, 1980.
• İbn Sivâr, Ebû Ṭâhir Aḥmed b. ʿAlî b. ʿUbeydillâh b. ʿUmer. el-Mustenîr fi’l-ḳırââti’l-ʿaşer. thk. ʿAmmâr Emîn ed-Dudû. 2 Cilt. Dubai: Dâru’l-Buhûs̱ li’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye ve İḥyâi’t-Turâs̱, 1426/2005.
• İbn Şurayḥ, Ebû ʿAbdillâh Muḥammed b. Şurayḥ er-Ruʿaynî el-Endelusî el-İşbîlî. el-Kâfî fi’l-ḳırââti’s-sebʿ. thk. Aḥmed Maḥmûd Abdussemîʿ eş-Şâfiʿî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1421/2000.
• İbnu’l-Cezerî, Ebu’l-Ḫayr Şemsuddîn Muḥammed b. Muḥammed b. Muḥammed b. ʿAlî b. Yûsuf. Ġâyetu’n-nihâye fî ṭabaāti’l-ḳurrâ’, nşr. Gotthelf Bergstraesser. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1427/2006.
• İbnu’l-Cezerî, Ebu’l-Ḫayr Şemsuddîn Muḥammed b. Muḥammed b. Muḥammed b. ʿAlî b. Yûsuf. Muncidu’l-muḳriîn ve murşidu’ṭ-ṭâlibîn. thk. Nâṣır Muḥammedî Muḥammed Câd. Riyad: Dâru’l-Meymân, 1435/2014.
• İbnu’l-Cezerî, Ebu’l-Ḫayr Şemsuddîn Muḥammed b. Muḥammed b. Muḥammed b. ʿAlî b. Yûsuf. Neşru’l ḳırââti’l-ʿaşr. thk. Eymen Ruşdî Suveyd. 5 Cilt. İstanbul: Dâru’l-Ġavs̱ânî li’d-Dirâsâti’l-Ḳur’âniyye, Beyrut: Dâru’l-Ġavs̱ânî li’d-Dirâsâti’l-Ḳur’âniyye, 1439/2018.
• İbnu’l-Cezerî, Ebu’l-Ḫayr Şemsuddîn Muḥammed b. Muḥammed b. Muḥammed b. ʿAlî b. Yûsuf. Ṭayyibetu’n-Neşr fi’l-ḳırââti’l-ʿaşr. thk. Muḥammed Temîm ez-Zuʿbî. Medine: Mektebetu Dâri’l-Hudâ, 1414/1994.
• İbnu’l-Feḥḥâm, Ebu’l-Ḳāsim ʿAbdurraḥmân b. ʿAtîḳ b. Ḫalef el-Ḳureşî eṣ-Ṣıḳıllî. Kitâbu’t-Tecrîd li-buġyeti’l-murîd fi’l-ḳırââti’s-sebʿ. thk. Ḍârî İbrâhîm ed-Dûrî. Amman: Dâru ʿAmmâr, 1422/2002.
• İbnu’l-Ḳāṣıḥ, Ebu’l-Ḳāsim ʿAlî b. ʿUs̱mân b. Muḥammed b. Aḥmed b. el-Ḥasen. Sirâcu’l-ḳāriʾi’l-mubtedî ve tiẕkâru’l-muḳriʾi’l-muntehî. thk. Muḥammed Abdulḳādir Şâhîn. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2. Basım, 1425/2004.
• Ḳāḍî, ʿAbdulfettâḥ. Şerḥu’n-naẓmi’l-Câmiʿ li-ḳırâati’l-imâm Nâfiʿ. tsh. Manṣûr Aḥmed. Kahire: el-Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-Turâs̱, ts.
• Ḳāḍî, ʿAbdulfettâḥ. el-Vâfî fî şerḥi’ş-Şâṭıbiyye. Kahire: Dâru’s-Selâm, 12. Basım, 1438/2017.
• Ḳalânisî, Ebu’l-ʿİzz Muḥammed b. el-Ḥuseyn b. Bundâr el-Vâsıṭî. İrşâdu’l-mubtedî ve teẕkiratu’l-muntehî fi’l-ḳırââti’l-ʿaşr. thk. ʿUs̱mân Maḥmûd Ġazzâl. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1428/2007.
• Ḳāsimî, Muḥammed Cemâluddîn. Ḳavâʿidu’t-taḥdîs̱ min funûni muṣṭalaḥi’l-ḥadîs̱. thk. Muṣṭafâ Şeyḫ Muṣṭafâ. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1425/2004.
• Kılıç, Mehmet. Molla Ali el-Kârî’nin “Envâru’l-Kur’ân ve Esrâru’l-Furkân” Tefsirinde Kıraatlere Yaklaşımı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Koyuncu, Recep. Kıraat İlminde Tahrîrât: Mustafa el-İzmîrî ve ‘Umdetü’l-‘İrfân Adlı Eseri (Edisyon Kritik). İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2021.
• Koyuncu, Recep. “Yöntem ve Mahiyeti İtibariyle Kıraat İlminde Tahrîrât Geleneği: İbnü’l-Cezerî Özelinde Bir İnceleme”. Uluslararası İbnü’l-Cezerî Sempozyumu 01-04 Kasım 2018. Genel koordinatör: Huriye Martı. 665-690. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2021.
• Ḳuḍât, Muḥammed Aḥmed Mufliḥ vd. Muḳaddimât fî ʿilmi’l-ḳırâât. Amman: Dâru ʿAmmâr, 1422/2001.
• Leknevî, Ebu’l-Ḥasenât Muḥammed Abdulḥayy el-Hindî. el-Ecvibetu’l-fâḍıla li’l-es’ileti’l-ʿaşerati’l-kâmile. thk. ʿAbdulfettâḥ Ebû Ġudde. Kahire: Dâru’s-Selâm, 5. Basım, 1428/2007.
• Mâliḳī, Abdulvâḥid b. Muḥammed b. ʿAlî Ebû Muḥammed el-Mâlikî. Şerḥu kitâbi’t-Teysîr li’d-Dânî fi’l-ḳırâât: ed-Durru’n-Nes̱îr ve’l-ʿaẕbu’n-nemîr. thk. ʿÂdil Aḥmed ʿAbdulmevcûd vd. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1424/2003.
• Manṣûrî, ʿAlî b. Suleymân. Ḥallu mucmelâti’ṭ-Ṭayyibe. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 38, 1a-38b.
• Maşalı, Mehmet Emin. Tarihi ve Temel Meseleleriyle Kıraat İlmi. Ankara: Otto, 2016.
• Mekkî b. Ebî Ṭâlib, Ebû Muḥammed Ḥammûş b. Muḥammed el-Ḳaysî. Kitâbu’t-Tebṣıra fi’l-ḳırââti’s-sebʿ. thk. Muḥammed Ġavs̱ en-Nedvî. Bombay: ed-Dâru’s-Selefiyye, 2. Basım, 1402/1982.
• Muḫallilâtî, Riḍvân b. Muḥammed b. Suleymân. Şifâu’ṣ-ṣudûr bi-ẕikri ḳırâati’l-eimmeti’s-sebʿati’l-budûr. thk. Ferġalî Seyyid ʿArabâvî. İsmailiye (Mısır): Mektebetu’l-İmâmi’l-Buḫârî, 1436/2015.
• Muḥammed Emîn Efendî, ʿAbdullâh Efendîzâde. ʿUmdetu’l-ḫullân fî îḍâḥi Zubdeti’l-ʿirfân. thk. Mehmet Çaba. 2 Cilt. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı, 2021.
• Muḥaysin, Muḥammed Sâlim. el-İrşâdâtu’l-celiyye fi’l-ḳırââti’s-sebʿ min ṭarîḳi’ş-Şâṭıbiyye. Kahire: Dâru Muḥaysin, 1426/2005.
• Muḥaysin, Muḥammed Sâlim. el-Hâdî şerḥu Ṭayyibeti’n-Neşr fi’l-ḳırââti’l-ʿaşr. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1417/1997.
• Muḫtâr, Muḳsim. “ʿİlmu’t-taḥrîrât beyne’ṭ-ṭarîḳati’l-Maġribiyye ve’ṭ-ṭarîḳati’l-Meşriḳıyye”. el-Ḳırââtu’l-Ḳur’âniyye fi’l-ʿâlemi’l-İslâmî: Evḍâ‘ ve meḳāṣıd. 577-605. Rabat: er-Râbıṭatu’l-Muḥammediyye li’l-ʿUlemâ’, 2014. http://search.mandumah.com/Record/498401
• Multeḳā Ehli’t-Tefsîr, “Multeḳa’l-ḳırâât ve’t-tecvîd ve rasmi’l-muṣḥaf ve ḍabtıhî”. Erişim 11 Nisan 2023. https://mtafsir.net/forum/القسم-العام/ملتقى-القراءات-والتجويد-ورسم-المصحف-وضبطه/6214-خاص-لأهل-التحريرات
• Mutevellî, Muḥammed b. Aḥmed. el-Burhânu’l-aṣdaḳ ve’ṣ-ṣırâṭu’l-muḥaḳḳaḳ fî menʿi’l-ġunneti li’l-Ezraḳ. “el-Burhânu’l-aṣdaḳ ve’ṣ-ṣırâṭu’l-muhaḳḳaḳ fî men‘i’l-ġunneti li’l-Ezraḳ”. thk. ʿAbdulḳayyûm b. ʿAbdilġafûr b. Ḳameriddîn es-Sindî. Mecelletu Maʿhedi’l-İmâm eş-Şâṭıbî 13 (Mayıs 2012), 355-432.
• Mutevellî, Muḥammed b. Aḥmed b. el-Ḥasen b. Suleymân. Metnu ʿAzvi’ṭ-ṭuruḳ. thk. Cemâluddîn Muḥammed Şeraf. Tanta: Dâru’ṣ-Ṣaḥâbe li’t-Turâs̱, 1429/2009.
• Neşşâr, Ebû Ḥafṣ Sirâcuddîn ʿUmer b. Zeyniddîn Ḳāsim b. Muḥammed b. ʿAlî. el-Bedru’l-munîr fî ḳırâati Nâfiʿ ve Ebî ʿAmr ve’bni Kes̱îr. thk. el-Muḫtâr Aḥmed Deyra. Trablus: Cemʿiyyetu’l-Daʿveti’l-İslâmiyye el-ʿÂlemiyye, 2003.
• Neşşâr, Ebû Ḥafṣ Sirâcuddîn ʿUmer b. Zeyniddîn Ḳāsim b. Muḥammed b. ʿAlî. el-Budûru’z-zâhira fi’l-ḳırââti’l-ʿaşri’l-mutevâtira. thk. Aḥmed ʿÎsâ el-Maʿṣarâvî. 4 Cilt. Dımaşk: Dâru’n-Nevâdir, 2. Basım, 1432/2011.
• Neşşâr, Ebû Ḥafṣ Sirâcuddîn ʿUmer b. Zeyniddîn Ḳāsim b. Muḥammed b. ʿAlî. el-Mukerrar fî mâ tevâtera mine’l-ḳırââti’s-sebʿi ve teḥarrar. thk. Aḥmed Maḥmûd ʿAbdussemîʿ eş-Şâfiʿî el-Ḥafyân. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1422/2001.
• Öğmüş, Harun. “Kur’an’ın Sıhhati Bağlamında Kıraat Farklılıklarının Değerlendirilmesi”. Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 39 (2010) 5-26.
• Pilgir, Eren. “Ḥirzü’l-emānī Bağlamında Ortaya Çıkan Tahrîrât Edebiyatı’nın Tespit ve Tahlili”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20/20 (Aralık 2021), 277-298. https://doi.org/10.51553/bozifder.961063
• Pilgir, Eren. Kıraat Edebiyatında ve Tedrisatında Manzum Eser Geleneği: Hırzu’l-Emânî Örneği. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Polat, Salahattin. “Ferd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 12 Nisan 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/ferd
• Polat, Salahattin. “Şâhid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 12 Nisan 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/sahid--hadis
• Sâçaḳlızâde, Muḥammed b. Ebî Bekr el-Marʿaşî. Tehẕîbu’l-Ḳırâât. thk. Ḫâlid Abdusselâm Berakât. Dımaşk: Dâru’l-Ġavs̱ânî li’d-Dirâsâti’l-Ḳur’âniyye, 1433/2012.
• Sadıkov, Murad. Hâşim b. Muhammed el-Mağribî'nin (ö. 1179 h.) “Hısnü'l-Kârî fî İhtilâfi'l-Mekârîî” Adlı Eseri’nin Edisyon Kritiği. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Ṣafâḳusî, Ebu’l-Ḥasen ʿAlî b. Sâlim b. Muḥammed en-Nûrî. Ġays̱u’n-nefʿi fi’l-ḳırââti’s-sebʿi. thk. Aḥmed Maḥmûd ʿAbdussemîʿ eş-Şâfiʿî el-Ḥafyân. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1425/2004.
• Seḫâvî, ʿAlemuddîn Ebu’l-Ḥasen ʿAlî b. Muḥammed b. ʿAbdiṣṣamed. Fetḥu’l-vaṣîd fî şerḥi’l-Ḳaṣîd. thk. Mevlây Muḥammed el-İdrîsî et-Ṭâhirî. 4 Cilt. Riyad: Mektebetu’r-Ruşd, 1423/2002.
• Seyyid, Ervâ Seyyid Aḥmed Ḫalîl. “Dirâse”, Taḥrîru Ṭayyibeti’n-Neşr fi’l-ḳırââti’l-‘aşr: Min evveli sûrati Yûnus ilâ niḥâyeti sûrati’ṣ-Ṣâffât. mlf. es-Seyyid Hâşim Muḥammed el-Maġribî. thk. Ervâ Seyyid Aḥmed Ḫalîl es-Seyyid. 13-31. Mekke: Câmiʿatu Ummi’l-Ḳurâ, Yüksek Lisans Tezi, ts.
• Schio, Ferîde. “et-Taḥrîrât ve’l-iḫtiyârât fi’l-ḳırââti’l-Ḳur’âniyye ve ʿalâḳatuhâ bi-iḳrâi’n-Nebiyyi ṣallellâhu ʿaleyhi ve sellem ve iḳrârihî”. Mecelletu Câmiʿati’l-Emîr ʿAbdilḳādir li’l-‘Ulûmi’l-İslâmiyye 30/2 (Haziran 2016), 15-36.
• Suveyd, Eymen Ruşdî. es-Selâsilu’ẕ-ẕehebiyye bi’l-esânîdi’n-Neşriyye min şuyûḫî ile’l-ḥaḍrati’n-nebeviyye. Cidde: Dâru Nûri’l-Mektebât, 1428/2007.
• Şâṭıbî, Ebû Muḥammed Ḳāsim b. Fîrruh b. Ḫalef er-Ruʿaynî. Metnu’ş-Şâṭıbiyye: Ḥirzu’l-emânî ve vechu’t-tehânî fi’l-ḳırââti’s-sebʿ. tsh. Muḥammed Temîm ez-Zuʿbî. Dımaşk: Dâru’l-Ġavs̱ânî li’d-Dirâsâti’l-Ḳur’âniyye, 5. Basım, 1431/2010.
• Türkmen, Ömer. “Türkiye’deki Kıraat Tedrisatına Eleştirel Bir Yaklaşım”. İslami İlimler Dergisi 16/2 (Kasım 2021), 89-102. https://doi.org/10.34082/islamiilimler.1025739
• Türkmen, Ömer. el-Cevâhiru’l-mutenâs̱ira fî ferşi ḥurûfi’l-ḳırâ’âti’l-ʿaşri’l-mutevâtira. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2023.
• Yüksel, Ali Osman. İbn Cezerî ve Tayyibetü’n-Neşr. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2016.
• Zebîdî, Ebu’l-Feyḍ Muḥammed el-Murteḍâ b. Muḥammed b. Muḥammed b. ʿAbdirrezzâḳ. Tâcu’l-‘arûs min cevâhiri’l-Ḳāmûs, thk. İbrâhîm et-Terzî vd. 40 Cilt. Kuveyt: el-Meclisu’l-Vaṭaniyyu li’s̱-S̱eḳāfe ve’l-Funûn ve’l-Âdâb, 1385-1422/1965-2001.
• Zeyyât, Aḥmed ʿAbdulʿazîz Aḥmed. Şerḥu Tenḳīḥi fetḥi’l-Kerîm fî taḥrîri’l-Ḳur’âni’l-ʿAẓîm. Kuveyt: Ḳıṭâʿu’l-Mesâcid, 1429/2008.