A Spatial Approach to the Economic Geography of the ʿAbbāsid Era and Islamic Economic Thought: A Study on Jāḥiẓ's Work et-Tebassur bi’t-Tijārah

Yıl 2024, Cilt: 23 Sayı: Din ve Coğrafya, 264 - 290, 30.04.2024

Muhammet Yurtseven

https://doi.org/10.14395/hid.1407266

Öz

ʿAmr b. Bahr al-Jāḥiẓ al- Kinānī (d. 255/869), one of the most prominent figures in Arab literature, was also a prolific Islamic scholar who penned significant works in various fields such as theology, jurisprudence, exegesis, history, geography, politics, ethics, art, and economics. Jāḥiẓ is a name who lived in Bukhara, one of the important centers of the period, during the prosperous years of the ʿAbbāsid dynasty and interacted with the rulers of the period as a scientist. His unique intellectual background and the political-cultural environment of his time necessitate the examination of his works from various disciplinary perspectives.
This study primarily investigates the spatial relationship between the economic geography of Islamic culture and the ʿAbbāsid period, through al-Jāḥiẓ's work et-Tebassur bi’t-Tijārah. This work, enriched by his travels in the vast Islamic geography, experiences in markets and fairs, and knowledge as a merchant, significantly contributes to the literature on Islamic economic geography and Islamic economics by presenting the economic structure, the geographic distribution of trade, and the commercial relationships of the ʿAbbāsid-era Islamic world. Economic geography, encompassing the intersection of economics and geography, gained considerable importance within Islamic culture, especially during the ʿAbbāsid period. This era witnessed significant advancements in various aspects of Islamic civilization, including economic, cultural, and scientific realms, with a notable expansion of trade routes contributing the development of economic geography. In this regard, al-Jāḥiẓ's work, by discussing trade in various places under/not ʿAbbāsid rule, including precious stones, clothing, furs as commodities, perfumes, hunting birds, and various rare commercial products provide insights into both the geographic and trade relations of the period.
Based on the literature review it has been found that there is a lack of comprehensive studies focusing on the economic geography of the ʿAbbāsid period in Islamic history, specifically in terms of an independent examination within the context of work-author relationships. Existing studies have generally addressed the social and commercial life of the Medieval Islamic world in a broad sense, concentrating on specific topics such as international transportation and maritime trade in the Persian Gulf, as well as examining the roles of regional trade mobility and port cities. However, these studies have not examined the general structure and dynamics of Islamic economic geography. In this context, this research, by focusing on the economic structure and trade dynamics of the ʿAbbāsid period within the framework of work-author relationships, will fill a significant gap in the literature.
This study aims to conduct an in-depth analysis of how the economic geography of the Islamic world during the ʿAbbāsid period and its economic structure can be understood through al-Jāḥiẓ's et-Tebassur bi’t-Tijārah, focusing on his impressions gained from his travels, markets, and fairs, as well as his experiences as a merchant.
Methodologically, this study will examine the spatial relationship between economic geography of Islamic civilization and the ʿAbbāsid period, alongside relevant literature and historical context, by analyzing the findings from both geographical and economic perspectives comparatively and assessing the influence of geographic factors and spatial relationships on Islamic economic thought. This approach also encompasses a comprehensive literature review on the ʿAbbāsid-era Islamic world and al-Jāḥiẓ's life and works, historical contextualization to understand the economic, cultural, and scientific developments of the period, comparative text analysis of trade structure, product diversity, commercial relationships, and the geographical distribution of economic activities mentioned in the work, and examination of the geographical and economic structure of the era.
In conclusion, this study has focused on the temporal evolution of Islamic economic geography, specifically illuminating the dimensions of trade and economic activities during the ʿAbbāsid period through the data presented by al-Jāḥiẓ. Considering the trade routes and popular products of the examined period, it has been determined that the work et-Tebassur bi’t-Tijārah is a significant source for both the study of economic geography and the examination of cultural accumulation. Al-Jāḥiẓ 's work has been identified to be a crucial source for understanding the economic and social structure of the ʿAbbāsid era Islamic world. Furthermore, following the evaluations and analyses conducted, the work has been confirmed as an important source of the history of Islamic economic thought. In this context, it has been concluded that et-Tebassur bi’t-Tijārah is a significant work contributing to the analysis of Islamic economic geography from both academic and historical perspectives.

Anahtar Kelimeler

Islamic Economics, al-Jāḥiẓ, et-Tebassur bi’t-Tijārah, Geography, ʿAbbāsid Era

Abbâsî Dönemi İktisat Coğrafyası ve İslam İktisat Düşüncesine Mekânsal Bir Yaklaşım: Câhiz’in al-Tabassur bi’t-Ticâra İsimli Eseri Üzerine Bir İnceleme

Öz

Amr b. Bahr el-Câhiz el-Kinânî (ö.255/869) Arap edebiyatının en önemli simalarından biri olmasının yanı sıra kelam, fıkıh, tefsir, tarih, coğrafya, siyaset, ahlak, sanat ve iktisat gibi alanlarda önemli eserler kaleme alan velûd bir İslam alimidir. Câhiz, Abbâsî hanedanlığının en parlak yıllarında devrin önemli merkezlerinden biri olan Buhara’da yaşamış ve bir bilim insanı olarak dönemin yöneticileriyle etkileşimde bulunmuş bir isimdir. Onun entelektüel birikimi ve yaşadığı dönemin siyasi-kültürel ortamı, eserlerini farklı disiplinlerin perspektifinden incelemeyi zorunlu kılmaktadır. Bu çalışmada, İslam kültürünün önemli bir bileşeni olan iktisat coğrafyasının Abbâsî dönemi ile mekânsal ilişkisi Câhiz’in et-Tebassur bi’t-Ticâra isimli eseri bağlamında incelenmiştir. et-Tebassur bi’t-Ticâra, Câhiz’in geniş İslam coğrafyasındaki seyahatleri ile pazar ve panayırlardan edindiği tecrübeler ve tacir olarak kazandığı bilgilerden beslenen bir çalışmadır. Bu yönüyle eser, Abbâsî dönemi İslam dünyasının ekonomik yapısını, ticaretin coğrafi dağılımını ve dönemin ticari ilişkilerini detaylı bir şekilde ortaya koyduğundan İslam iktisat coğrafyası ve İslam iktisadı literatürüne katkı sunacak bir mahiyettedir. Diğer taraftan iktisat coğrafyası, ekonomi ve coğrafyanın kesiştiği bir birleşimi ihtiva ettiğinden İslam kültürü açısından özellikle de Abbâsî döneminde önemli bir inceleme alanını ifade etmektedir. Çünkü Abbâsî dönemi, İslam medeniyetinin birçok alanında önemli gelişmelerin yaşandığı bir zaman dilimidir. Nitekim bu dönemde İslam dünyası; ekonomik, kültürel ve bilimsel açıdan büyük gelişmeler kaydetmekle birlikte ticaret yollarının önemli ölçüde genişlemiş olması iktisat coğrafyasının gelişimine de katkı sunmuştur.
Bu çalışma, Câhiz el-Kinânî'nin et-Tebassur bi’t-Ticâra eseri üzerinden iktisat coğrafyasının Abbâsî dönemi boyunca nasıl geliştiği ve bu gelişmenin hangi mekânsal faktörlerle ilişkili olduğunu, Abbâsî dönemi İslam dünyasının iktisat coğrafyası ile bu dönemin ekonomik yapısının nasıl anlaşılacağını Câhiz’in geniş İslam coğrafyasına yaptığı seyahatler, pazar ve panayırlardan edindiği izlenimleri ve tacir olarak yaşadığı deneyimleri merkeze alarak derinlemesine analiz etmeyi amaçlamaktadır.
Yapılan literatür araştırması sonucunda Abbâsî dönemi İslam iktisat coğrafyasını müstakil olarak ele alan ve bunu da eser-müellif ilişkisi içerisinde inceleyen bir çalışma tespit edilemediğinden araştırma konumuza odaklanan kapsamlı bir çalışmanın eksikliği ortaya çıkmıştır. Mevcut çalışmalar genellikle Orta Çağ İslam dünyasının sosyal ve ticari hayatını genel olarak ele almış, Basra Körfezi'nde uluslararası taşımacılık ve deniz ticareti gibi spesifik konulara yoğunlaşmış, bölgesel ticaret hareketliliği ve liman şehirlerinin rollerini incelemiştir.
Yöntem olarak bu çalışmada İslam medeniyetine ait iktisat coğrafyasının Abbâsî dönemi ile mekânsal ilişkisi, ilgili literatür ve tarihsel bağlam eşliğinde dönemin temel kaynakları taranarak incelenecek ve elde edilen bulgular hem coğrafya hem de iktisadi açıdan karşılaştırmalı olarak analiz edilerek İslam iktisat düşüncesine coğrafi etmenlerin ve mekân ilişkisinin etkisi incelenecektir. Ayrıca, Abbâsî dönemi İslam dünyası ile Câhiz’in yaşamı ve eserleri hakkında kapsamlı bir literatür taraması, dönemin ekonomik, kültürel ve bilimsel gelişmelerini anlamak için tarihsel bağlam değerlendirmesi, eserde geçen ticaret yapısı, ürün çeşitliliği, ticari ilişkiler ve ekonomik faaliyetlerin coğrafi dağılımı gibi unsurlar; dönemin diğer kaynaklarına başvurulması, modern akademik çalışmalarla karşılaştırmalı metin analizi ve çağın coğrafi ve iktisadi yapısının incelemesi bu yöntemin genel çerçevesini ihtiva etmektedir.
Sonuçları itibariyle bu çalışma, İslam iktisat coğrafyasının dönemsel evrimine odaklanarak, özellikle Abbâsî döneminin ticaret ve ekonomik faaliyetlerinin boyutlarını Câhiz el-Kinânî'nin aktardığı verilerle ortaya koymuştur. İncelenen döneme ait ticaret yolları ve rağbet gören ürünler dikkate alındığında -dönemin ekonomik ve sosyal yapısının anlaşılmasına olanak sağlayan- et-Tebassur bi’t-Ticâra isimli eserin hem iktisadi coğrafya hem de kültürel birikimin incelenmesi açısından önemli bir kaynak olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Câhiz el-Kinânî'nin eserinin, Abbâsî dönemi İslam dünyasının ekonomik ve sosyal yapısının anlaşılmasında önemli bir kaynak mesabesinde olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca eserin, yapılan değerlendirme ve analizler sonucunda İslam iktisat düşüncesi tarihinin kaynakları arasında yer aldığı doğrulanmıştır. Bu bağlamda, et-Tebassur bi’t-Ticâra isimli eserin hem akademik hem de tarihsel perspektiften, İslam iktisat coğrafyasının analizine katkıda bulunan önemli bir eser olduğu sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam İktisadı, Câhiz, et-Tebassur bi’t-Ticâra, Coğrafya, Abbâsî Dönemi

Kaynakça

• Abdülkerim Anî, Abdurrahman. Târihu’l-Ummân fi’l-‘Usûri’l-İslâmiyye el-Ûlâ. thk. Salih Ahmed Ali. Londra: Daru’l-Hikme, 1999.
• Ahmad, Sayyid Maqbul. “Coğrafya”. TDV İslam Ansiklopedisi. 8/62-66. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Ahmed b. Yâkub, el-Hemdânî. Sıfetü Cezîreti’l-Arab. thk. Muhammed b. Ali el-Ekvâ el-Hivâlî. Riyad: Dâru’l-Yemâme, 1977.
• Ali b. Muhammed b. Ali Şerif, el-Cürcânî. et-Ta‘rîfât. Beyrut: Dar’ul-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Al-Jahiz, Abu Uthman ’Amr Ibn Bahr al-Basri. The Book of Insight Into Commerce. çev. Adi Setia. Malaysia: IBFIM, 2012.
• Baby, Jean. Ekonomi Politiğin Temel Prensipleri. çev. Cenap Karakaya. İstanbul: Sosyal, 3.Basım., 1975.
• Bağdâdî, Ebu Bekr Ahmet b. Ali Hatip. Tarih’u Bağdad ev Medîneti’s-Selâm. thk. Ahmed Muhtar el-Abbâdî. 14 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1931.
• Bakır, Abdulhalik. Ortaçağ İslam Dünyasında Itriyat, Gıda, İlaç Üretimi ve Tağşişi. Ankara: Bizim Büro Basımevi, 2000.
• Bakır, Abdulhalik. “Ortaçağ İslam Dünyasında Deri, Tahta ve Kağıt Sanayi”. Belleten 65/242 (2001), 75-160. https://doi.org/10.37879/belleten.2001.75
• Bakır, Abdülhalik. “Ortaçağ İslam Dünyasında Dokuma Sanayi”. Belleten 64/241 (2000), 749-826. https://doi.org/10.37879/belleten.2000.749
• Belazûrî, Ahmet b. Yahya. Fütûhu’l-Buldan: Ülkelerin Fetihleri. çev. Mustafa Fayda. Ankara: Siyer Yayınları, 2013.
• Belge, Rauf. “İbn Haldun’un Mukaddime’sinde İktisadi Coğrafya”. Öneri Dergisi 13/50 (2018), 266-287. https://doi.org/10.14783/maruoneri.v13i38778.385911
• Bilgili, Münür. “Coğrafyada Mekân Felsefesi Üzerine Yaklaşımlar”. lnternational Journal of Geography and Geography Education 41 (2020), 88-102. https://doi.org/10.32003/igge.674936
• Brockelmann, Carl - Witkam, Jan Just. Geschichte der arabischen Litteratur (GAL). 6. Edition, 6 Cilt. UK: Brill, 1996.
• Büyükcoşkun, Kudret. “Arabistan (Cezîratü’l-Arab)”. TDV İslam Ansiklopedisi. 3/252-258. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Câhiz, Amr b. Bahr el-Kinânî. et-Tebassur bi’t-Ticâra. thk. Hasan Husni Abdulvehhâb Tûnusî. Birleşik Kırallık: Hindawi, 2021.
• Cebr, Cemil. el-Câhîz fî Hayâtîh ve Edebih ve Fikrih. Beyrut: Şirketü Alemiyyeti li’l-Kitâb, 2008.
• Curtin, Philip D. Dünya Tarihinde Kültürler Arası Ticaret. çev. Şaban Bıyıklı. İstanbul: Küre Yayınları, 2008.
• Demirci, Mustafa. “Bütün Yollar Bağdat’a Çıkar: “Antik Çağ Bilim, İnanç ve Düşüncelerinin Bağdat’a İntikali”. İstem 30 (2017), 225-256.
• Dûrî, Abdülazîz ed-. “Bağdat”. TDV İslam Ansiklopedisi. 4/441-442. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Dündar, Abdülhamit. “Bir Mezopotamya Şehri Olarak Bağdat: Dairevi Şehrin Kuruluşu ve Mimari Özellikleri”. İslam Araştırmaları Dergisi 46 (2021), 1-58. https://doi.org/10.26570/isad.815760
• Ebu Abdullah Şihâbeddîn Yâkût, el-Hamevî. el-Mu’cemu’l-Büldân. thk. Ferid Abdülaziz Cündi. Beyrut: Dar’ul-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• el-Hamevî, Yâkut. Mu‘cemü’l-Üdebâ. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1993.
• Ergin, Mehmet Mesut. “الجاحظ حياته وآثاره والروايةالادبية”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 35 (2013), 29-42.
• Estall, R. C. “Economic Geography and Regional Geography”. Geography 62/4 (1977), 297-310.
• et-Taberî, Muhammed b. Cerîr. Târîhu’t-Taberî: Tarîhu’l-Umem ve’l-Mulûk. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahîm. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• ez-Ziriklî, Hayreddin. el-Aʿlâm. Beyrut: Daru’l-İlmi li’l-Melâyîn, 1990.
• Gates, Warren E. “The Spread of Ibn Khaldûn’s Ideas on Climate and Culture”. Journal of the History of Ideas 28/3 (1967), 415-422.
• Göl, Yavuz Selim. “Abbâsîler Döneminde Kâdı’l-Kudâtlık”. Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/1 (2018), 11-59.
• Göl, Yavuz Selim. Abbâsîler Döneminde Kâdı’l-Kudâtlık. Ankara: İlâhiyât, 2020.
• H. Kramers, John. “Coğrafya ve Ticaret”. çev. Murat Ağarı. İslami Araştırmalar Dergisi 16/4 (ts.), 678-687.
• Hasan, Hasan İbrahim. İslam Tarihi. çev. İsmail Yiğit. 14 Cilt. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1988.
• İbn Hallikân, Şemsüddin Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-A‘yân ve Enbâü Ebnâü’z-Zamân. thk. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâr’u Sâdır, 1977.
• İbnü’l-Mücâvir. Sıfâtü Bilâdi’l-Yemen ve Mekke ve Ba‘zı’l-Hıcâzi el-Müsemmâtü Tarîhu’l-Müstebsîr. thk. Memduh Hasan Muhammed. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfetü’d-Dîniyye, 1996.
• Kalkaşendî, Ahmed b. Ali b. Ahmed. Subhu’l-A‘şâ fî Sınâ‘ati’l-İnşâ. Kahire: Dâr’ul-Kütübi’l-Mısriyye, 2008.
• Kaygalak, İrfan. “Postmodern Eleştirilerin Coğrafi Düşünce ve Yeni Mekân Kavrayışları Üzerine Yansımaları”. Coğrafi Bilimler Dergisi 9/1 (2011), 1-10. https://doi.org/10.1501/Cogbil_0000000114
• Kindî, Yâkub bin İshak. Felsefi Risaleler. çev. Mahmut Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
• Köktürk, Mustafa. Av Hayvanları ve Avcılık. Ankara: Tarım Bakanlığı Yayınları, 1946.
• Kutluer, İlhan. “Mekân”. TDV İslam Ansiklopedisi. 28/550-552. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Külekçi, Cahit. Ermeniler ve Ermenistan Fetihleri. İstanbul: DBY Yayınları, 2013.
• Medenî, Emin. et-Târîhu’l-Arab ve Coğrâfiyyâtühû. 3 Cilt. Riyad: Dâru’l-Kavâfil li’n-Neşri ve’t-Tevzî‘, 2008.
• Mes‘ûdî, Ali b. Hüseyin. Mürûcu’z-Zeheb ve Me‘adinü’l- Cevher fi’t-Tarih. thk. Said Muhammed el-Hâm. Beyrut, ts.
• Mez, Adam. Onuncu Yüzyılda İslam Medeniyeti. çev. Salih Şaban. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
• Necm, Vedîa Tâhâ. el-Câhiz ve’l-Hadâratü’l-Abbâsiyye. Bağdat: Matbaatü’l-İrşâd, 1965.
• Nefis, Ahmed. “Coğrafya”. çev. Mustafa Armağan. İslam Düşüncesi Tarihi. ed. Mian Muhammed Şerif. 4/35-66. İstanbul: İnsan Yayınları, 1991.
• Orman, Sabri. “Başlangıcından Osmanlı’ya İktisadî Düşünce Tarihinin İslâmî Kaynakları”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 4/6 (1999), 9-48.
• Özdal, Ahmet N. Ortaçağ Ekonomisi ve Müslüman Tüccarlar. İstanbul: Selenge Yayınları, 2016.
• Özgen, Nurettin. “Bilim Olarak Coğrafya ve Evrimsel Paradigmaları”. Ege Coğrafya Dergisi 19/2 (2010), 1-26.
• Pellat, Charles. The Life and Works of Jāḥiẓ; çev. D.W. Hawke. Los Angeles: University of California Press, 1969.
• Samadi, S. Bahadur. “Abbâsî Hâkimiyeti Döneminde Bağdat’ın Sosyal ve Ekonomik Hayatından Görünümler”. çev. A. Turan Yüksel. İstem 6/12 (2008), 241-250.
• Sami, Şemseddin. Kamus-ı Türki. İstanbul: Çağrı Yayınları, 13. Basım, 2004.
• Siddiqi, Akhtar Husain. “Muslim Geographic Thought and the Influence of Greek Philosophy”. GeoJournal 37/1 (1995), 9-15.
• Söyleme z, M. Mahfuz. “Câhız’ın et-Tebessur bi’t-Ticare Adlı Risalesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 42/1 (2001), 305-331.
• Şehristânî. el-Milel ve’n-Nihal. Beyrut: Dar’ul-Kütüb, 1992.
• Şeşen, Ramazan. “Câhiz”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 7/24-26. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Tümertekin, Erol - Özgüç, Nazmiye. Beşeri Coğrafya / İnsan, Kültür, Mekan. İstanbul: Çantay Kitabevi, 2019.
• Uçar, İlyas. Hz. Muhammed Zamanında Medine’de Gündelik Hayat Mekanın Üretimi. Ankara: Fecr Yayınevi, 2019.
• Ya’kubi. Ülkeler Kitabı. çev. Murat Ağarı. İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2002.
• Yeung, Henry Wai-chung. “Rethinking Relational Economic Geography”. Transactions of the Institute of British Geographers 30/1 (2005), 37-51.
• Yıldırım, Taner. Ticaretin Altın Çağı. ed. Yunus Emre Tansü. Elazığ: İksad, 2022.
• Yıldırım, Taner - Çelik, Aydın. “Abbasiler Dönemi Bağdat Çarşıları”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 23/1 (2013), 241-253.
• Kubbealtı Lugatı. Erişim 03 Haziran 2023. lugatim.com/kullanım
• Nişanyan Sözlük. Erişim 02 Haziran 2023. https://www.nisanyansozluk.com/kelime/coğrafya