Geographical Works as a Source for the History of Islamic Thought - The Example of Ibn Hawqal and al-Maqdisī -

Yıl 2024, Cilt: 23 Sayı: Din ve Coğrafya, 207 - 228, 30.04.2024

Betül Yurtalan

https://doi.org/10.14395/hid.1416650

Öz

The texts that can be included in the field of human and historical geography in the Islamic tradition began to emerge in the late 2nd/8th and early 3rd/9th centuries. By the 4th/10th century, a tradition of human geography writing with a unique characteristic, in which travel, observation, and descriptions predominated, had emerged. Even though the works of human geography, of which significant examples have survived to the present day, vary according to factors such as the author's priorities, interests, and writing methods, they have a very rich content that provides material in various fields. While the authors depicted the Islamic world with the maps they presented, they also created a narrative about the political, social, economic, cultural, scientific, and religious situation and, more importantly, the daily life practices of their period. This rich content of the works mentioned above, while providing data to fields such as art history, economic history, political history, urban history, and especially geography, has also served as a source for the history of Islamic thought, culture and sects.
As far as the early period is concerned, Ibn Khurdadhbih (d. 300/912-3), al-Yaqūbī (d. after 292/905), Ibn Rusta (d. after 300/913), Ibn al-Faqīh (d. after 300/913) and Qudāma b. Ja'far (d.337 /948[?]) from Iraq School of Geography; and authors such as Abū Zayd al-Balkhī (d. 322/934), al-Istakhrī (d. 346/957), Ibn Hawqal (d. after 367/977) and al-Maqdisī (d. around 390/1000) from the Balkh School of Geography appear as important representatives of Islamic geography. The authors belonging to the Balkh School of Geography differ from the Iraqi School primarily because they wrote their works based more on observation and included more cultural, historical, political, social, and religious elements of the period. Among them, Ibn Hawqal's (d. after 367/977) Sūrat al-ard and Maqdisī's (d. around 390/1000) Ahsan al-taqāsim can be highlighted for the narrative they present about the religious, intellectual, and cultural structure of the Islamic world in the 4th/10th century. For this reason, these two authors and their works have been selected as examples in our study. Another reason for this choice is that both works were written relatively close to each other in the last half of the 4th/10th century and complement each other. Therefore, our study also contains a narrative about the scholarly and socio-cultural structure of the mentioned period through the selected examples.
Ibn al-Hawqal and al-Maqdisī, in their works based on the observations and verbal information they gathered during their prolonged travels, as well as the writings of previous authors, present a general picture of the history of Islamic thought and culture in the 4th/10th century. The unique aspect of these works is that they create a narrative that focuses on practical life rather than the theory of their methods. In addition, the fact that some of the information contained in these works is not found in other sources enables them to offer original perspectives on the intellectual world of the relevant period.
These texts are also valuable in allowing us to see the Islamic world through the experiences of people with strong observation skills who lived who lived during that period. The scope and diversity of the information provided by these works are rich enough to provide material for studies in different subjects and fields. This study analyzes the contributions of Ibn Hawqal's and al-Maqdisī's books, two of the most prominent geographers of their period, to the understanding of the history of Islamic thought. Beyond their accounts of knowledge centers such as masjids, mosques, libraries, madrasas, and khankāhs, and the scholarly activities and prominent topics of discussion in these institutions, their accounts of the theological and jurisprudential sects and their social responses are also very significant.
It is known that there have been some studies on the contribution of travelogues to social history and more to Turkish and Ottoman history. However, the only study directly addressing the contribution of Islamic geographical works and travelogues to Islamic thought is Birgül Bozkurt's paper titled "Travelogues in Terms of Contribution to Islamic Thought Studies". This study mentions Ibn Hawqal's work with a few examples. Rather than reflecting a specific period, the examples in this study have been selected to correspond to a wide period from the 4th/10th-century author like Ibn Hawqal to the 13th/19th-century Ottoman traveler Yusuf Samih (Asmāʾī). Our article differs from the aforementioned study as it is more restricted by time and figures. This allows for a more detailed examination of the works in question in the context of the relevant topic.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Geography, History of Islamic Thought, Ibn Hawqal, al-Maqdisī

İslâm Düşünce Tarihine Kaynaklık Değeri Bakımından Coğrafya Eserleri - İbn Havkal ve Makdisî Örneği -

Öz

İslâm geleneğinde beşerî ve tarihî coğrafya alanına dâhil edilebilecek metinler 2./8. yüzyılın sonları ve 3./9. yüzyılın başlarından itibaren ortaya çıkmaya başlamıştır. 4./10. yüzyıla gelindiğinde ise seyahat, gözlem ve betimlemelerin baskın olduğu, kendine özgü bir karakteristiği bulunan bir beşerî coğrafya yazım geleneği oluşmuştur. Önemli örnekleri günümüze ulaşan beşerî coğrafya eserleri; müellifin öncelikleri, ilgisi, yazım yöntemi gibi unsurlara göre değişiklik göstermekle birlikte muhtelif alanlarda malzeme sunan oldukça zengin bir içeriğe sahiptir. Müellifler sundukları haritalarla İslâm dünyasını tasvir ederken bir yandan da yaşadıkları dönemin siyasi, sosyal, ekonomik, kültürel, ilmî, dinî durumuna ve çok daha önemlisi gündelik yaşam pratiklerine dair bir anlatı oluşturmuşlardır. Söz konusu eserlerin bu zengin muhtevası, başta coğrafya olmak üzere sanat tarihi, iktisat tarihi, siyasi tarih, şehir tarihi gibi alanlara veri sunarken bir yandan da İslâm düşünce, kültür ve mezhepleri tarihine kaynaklık etmiştir.
Erken dönem söz konusu olduğunda Irak Coğrafya Ekolü’nden İbn Hurdazbih (ö. 300/912-3), Yakûbî (ö. 292/905’ten sonra), İbn Rüste (ö. 300/913’ten sonra), İbnu’l-Fakîh (ö. 300/913’ten sonra) ile Kudâme b. Ca’fer (ö.337/948[?]); Belh Coğrafya Ekolü’nden ise Ebû Zeyd el-Belhî (ö.322/934), İstahrî (ö. 346/957), İbn Havkal (ö. 367/977’den sonra) ve Makdisî (ö. 390/1000 civarı) gibi müellifler İslâm coğrafyacılığının önemli temsilcileri olarak karşımıza çıkmaktadır. Belh Coğrafya Ekolü’ne mensup müellifler, eserlerini daha ziyade gözleme dayalı olarak kaleme almaları ve dönemin kültürel, tarihsel, siyasî, sosyal, dinî unsurlarına daha çok yer vermiş olmalarıyla Irak Ekolü’nden ayrılmaktadır. Bunlardan İbn Havkal’ın (ö. 367/977’den sonra) Sûretu’l-arz adlı eseri ile Makdisî’nin (ö. 390/1000 civarı) Ahsenu’t-tekâsim’ini 4./10. asır İslâm dünyasının dinî, fikrî ve kültürel yapısına dair sundukları anlatı ile öne çıkarmak mümkündür. Bu sebeple çalışmamızda bu iki müellif ve eserleri örneklem olarak seçilmiştir. Bu tercihimizin bir diğer sebebi ise her iki eserin 4./10. asrın son yarısında, nispeten birbirlerine yakın tarihlerde yazılmış, birbirini tamamlayıcı nitelikte olmasıdır. Dolayısıyla bu çalışmamız, bir taraftan da seçilen örnekler üzerinden söz konusu dönemin ilmî ve sosyo-kültürel yapısına dair bir anlatı içermektedir.
İbn Havkal ve Makdisî, uzun süreli seyahatlerinde edindikleri gözlemler ve şifahi bilgilerin yanı sıra önceki müelliflerin yazdıkları üzerine bina ettikleri eserlerinde 4./10. yüzyıl İslâm düşünce ve kültür tarihine dair genel bir resim ortaya koymuşlardır. Eserlerin özgün yönü, yöntemleri itibarıyla teoriden ziyade pratik hayatı merkeze alan bir anlatı oluşturmalarıdır. Ayrıca söz konusu eserlerde yer alan bazı bilgilerin başka kaynaklarda bulunmaması da onların ilgili dönemin düşünce dünyasına dair özgün perspektifler sunmalarını sağlamaktadır.
Bu eserler, İslâm dünyasını söz konusu dönemde yaşayan gözlem yeteneği güçlü kimselerin deneyimleri üzerinden görmemize imkân tanıması bakımından da oldukça kıymetlidir. Eserlerin sunduğu malumatın kapsamı ve çeşitliliği, farklı konu ve alanlardaki çalışmalara malzeme oluşturabilecek zenginliktedir. Çalışmamızda söz konusu asrın öne çıkan coğrafyacılarından İbn Havkal’ın Sûretu’l-arz’ı ile Makdisî’nin Ahsenu’t-tekâsim adlı eserinin, İslâm düşünce tarihinin anlaşılmasına katkıları değerlendirilmiştir. Adı geçen müelliflerin mescid, cami, kütüphane, medrese ve hankâhlar gibi ilim merkezleri ile bu kurumlardaki ilmî faaliyetlere ve öne çıkan tartışma konularına dair aktardıklarının dışında itikâdî ve fıkhî mezhepler ile bunların toplumsal karşılıklarına dair zikrettikleri de oldukça önemlidir. Bunlara ilaveten farklı bölgelerdeki birtakım gelenekler ile kültürel yapılara dair sundukları kıymetli bilgiler bulunmaktadır. Kıraatler, dil yapıları ve lehçelere dair kayıtlar bunların önemli bir kısmını oluşturmaktadır. Kısaca ifade etmek gerekirse, söz konusu eserlerin yazıldıkları dönemdeki İslâm düşünce ve kültür tarihine ışık tutabilecek önemli kaynaklar olduğu görülmektedir.
Seyahatnamelerin sosyal tarihe ve daha ziyade Türk ve Osmanlı tarihine kaynaklığı üzerine bazı çalışmalar olduğu bilinmektedir. Bununla birlikte doğrudan İslâm coğrafya eserlerinin ve seyahatnamelerin İslâm düşüncesine katkılarını ele alan tek çalışmanın Birgül Bozkurt’un “İslâm Düşüncesi Araştırmalarına Katkı Açısından Seyahatnameler” başlıklı bildirisi olduğunu tespit ettik. Bu çalışmada İbn Havkal’nin eserine birkaç örnekle değinilmiştir. Ayrıca söz konusu çalışmadaki örnekler, belli bir dönemi yansıtmaktan ziyade İbn Havkal gibi 4./10. asır müellifinden 13./19. yüzyıl Osmanlı seyyahı Yusuf Samih’e (Asmâî) kadar geniş bir döneme karşılık gelecek şekilde seçilmiştir. Makalemiz, zaman ve şahıslar itibarıyla sınırlı olması bakımından zikredilen çalışmadan ayrılmaktadır. Bu sayede söz konusu eserler, ilgili konu bağlamında daha detaylı bir şekilde incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, Coğrafya, İslam Düşünce Tarihi, İbn Havkal, Makdisî

Kaynakça

• Adıgüzel, Adnan. “Bergavâta: Mağrib’te Heterodoks Bir Berberî Fırkası”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/1 (2010), 1-21.
• Akoğlu, Muharrem. Mihne Sürecinde Muʿtezile. İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
• Arıkan, Adem. “Ebu Ubeyd el-Bekri’ye Göre Bergavata”. Milel ve Nihal 8/2 (2011), 105-113.
• Aydınlı, Osman. ““Kur’an’ın Yaratılmışlığı” Meselesi ve Mu‘tezile’nin Tarihî Seyrindeki Yeri (I)”, Dinî Araştırmalar 3/9 (2001), 45-62.
• Aydınlı, Osman. ““Kur’an’ın Yaratılmışlığı” Meselesi ve Mu‘tezile’nin Tarihî Seyrindeki Yeri (II)”, Dinî Araştırmalar 4/10 (2001), 37-52.
• Bekrî, Ebû Ubeyd. el-Mesâlik ve’l-memâlik. thk. A. P. Van Leeuwen-A. Ferre. Tunus, 1992.
• Boynukalın, Ertuğrul. “Evzâî ve Fıkhî Mezhebi”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/23 (2011), 1-33.
• Bozkurt, Birgül. “İslâm Düşüncesi Araştırmalarına Katkıları Açısından Seyahatnameler”. 6. Uluslararası İnsan, Toplum ve Sürdürülebilir Kalkınma Araştırmaları Sempozyumu Tam Metinler Kitabı. ed. Asad Layek vd. 11/2757-2765. Rize: Recent Academic Studies, 2023.
• Bozkuş, Metin. Büveyhîler ve Şiîlik. Sivas: Vizyon Matbaacılık, 2003.
• Erünsal, İsmail E. Orta Çağ İslâm Dünyasında Kitap ve Kütüphâne. İstanbul: Timaş Yayınları, 2018.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Hüseyin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 24 Aralık 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/huseyin
• Granara, William. “Ibn Hawqal in Sicily”. Alif: Journal of Comparative Poetics 3 (1983), 94-99. https://doi.org/10.2307/521658
• Güner, Ahmet. “Büveyhî Devlet Adamlarının Kitaba İlgileri ve Kütüphaneleri”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (2001), 35-63.
• Hemedânî, Muhammed b. Abdulmelik. “Tekmiletu Târîhi’t-Taberî”. Zuyûl-u Târîhi’t-Taberî. thk. Muhammed Ebû’l Fazl İbrahim. Beyrut, ts.
• Hitti, Philip K. Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi. çev. Salih Tuğ. İstanbul: İFAV, 2011.
• İbn Havkal, Ebû’l Kasım Muhammed. Sûretu’l-arz. ed. J. H. Kramers. Leiden: Brill, 1938.
• İbnu’l-Esîr, Ebû Hasan Ali b. Muhammed Abdulkerîm. el-Kâmil fî’t-târîh. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1987.
• İğde, Muhyettin. “Bir Şahıs İki Portre: Mutezile ve Hanbelilere Göre Muâviye b. Ebî Süfyân”. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü Dergisi 22/2 (2023), 393-413. https://doi.org/10.21547/jss.1271244
• Kement, Mesut. “Makdisî’nin Fıkhî Yorum ve Değerlendirmeleri”. Darulhadis İslami Araştırmalar Dergisi 5 (2023), 285-306. https://doi.org/10.61216/darulhadisdergisi.1390996
• Madelung, Wilferd. Religious Trends in Early Islamic Iran. Bibliotheca Persica, 1988.
• Madelung, Wilferd. “Some Notes on Non-Ismā’īlī Shiism in the Maghrib”. Studia Islamica 44 (1976), 87-97. https://doi.org/10.2307/1595443
• Makdisî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed. Ahsenu’t-tekâsîm fî maʿrifeti’l-ekâlîm. ed. M. D. De Goeje. Leiden, 1906.
• Makdisi, George. Ortaçağ’da Yüksek Öğretim: İslâm Dünyası ve Hıristiyan Batı. İstanbul: Klasik Yayınları, 2. Baskı., 2018.
• Maşalı, Münteha. “Makdisî’nin Ahsenü’t-Tekâsim’i Bağlamında Fıkıh Coğrafyası/Fıkhın Coğrafyası”. Usûl: İslam Araştırmaları 25 (2016), 63-106.
• Moreno, Martino Mario. “Sicilya’da Müslümanlar”. çev. Abdülhalik Bakır-Aydın Çelik. Orta Doğu Araştırmaları Dergisi 5/1 (2007), 165-232.
• Oruç, Muhammed Cihat. “The Barghawāṭian Mahdī and Prophet: An Evaluation of Ṣāliḥ ibn Ṭarīf’s Claims”. Ilahiyat Studies 13/2 (2022), 181-205. https://doi.org/10.12730/is.1151156
• Sezgin, Fuat. İslam’da Bilim ve Teknik. çev. Abdurrahman Aliy. 5 Cilt. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, 2008.
• Söylemez, M. Mahfuz. Mihne Süreci ve İslami İlimlere Etkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• Sprenger, Alois. Die Post - und Reiserouten des Orients. Leipzig, 1864.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Târîhu’t-Taberî: Târîhu’l-umem ve’l-mulûk. thk. Muhammed Ebû’l-Fazl İbrahim. 11 Cilt. Kahire: Daru’l Maarif bi’l-Mısr, 1960.
• Tan, Oğuzhan. “Dört Parçalı Tek Sünnî Mezhep ‘Dört Hak Mezheb’in Kuramsal ve Kurumsal Kristalleşmesi”. Journal of Islamic Research 29/2 (2018), 310-330.
• Toru, Ümit. İslâm Düşüncesinin İlk Akılcılarından Cehm b. Safvân ve Cehmiyye. Ankara: Sonçağ Akademi, 2021.
• Toru, Ümit. Olgu ile Kurgu Arasında Eşʿarî Geleneğin Şiîlik Algısı. Ankara: Astana Yayınları, 2020.
• Touati, Houari. Ortaçağ’da İslam ve Seyahat: Bir Alim Uğraşının Tarihi ve Antropolojisi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2004.
• Turan, Nurullah. Selçukluların Başkenti Rey (Kuruluşundan 1157’ye Kadar). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2019.
• Ümit, Mehmet. “Mihne Sürecinde Hanefiler”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/17 (2010), 101-130.
• Ümit, Mehmet. “Zeydî Düşüncede Hz. Hüseyin ve Kerbelâ”. Çeşitli Yönleriyle Kerbelâ. ed. Alim Yıldız. Sivas, 2010.
• Yurtalan, Betül. Abbâsîlerin Fâtımîlerle Mücadelesi ve Sünnîliğe Etkileri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Yurtalan, Betül. “Bir Coğrafyacının Gözünden Mezhepler: el-Maḳdisī’nin Aḥsenu’t-Teḳāsīm’inde Mezhepler Bahsinin Tahlili”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 62/1 (2021), 135-168. https://doi.org/10.33227/auifd.886556
• Yurtalan, Betül. İslam Coğrafyacılarına Göre Mezhepler. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.