Necâşî'nin Huzurunda Okunan Ayetlere Dair Rivayetlerin Kur’an Tarihi Bağlamında Değerlendirilmesi

Yıl 2024, Cilt: 23 Sayı: 1, 168 - 194, 30.06.2024

Hüseyin Topal

https://doi.org/10.14395/hid.1426620

Öz

Bi’setin henüz erken dönemlerinde inançlarını ifade etme ve yaşama konusunda baskı ve şiddete maruz kalan Müslümanların, Hz. Muhammed’in (sav) izni veya emriyle Habeşistan’a hicret edip orada bir süre kaldıkları klasik İslamî literatürde yer almaktadır. Söz konusu hicretin akabinde Kureyş müşriklerinin, Habeşistan’da bulunan Müslümanları geri getirmek üzere Necâşî’ye (Ashame) (ö. 9/630) bir heyet gönderdiği ve onun huzurunda Müslümanlar tarafından Kur'ân okunduğuna dair haberler nakledilmiştir. Haberler Habeşistan’a hicret düşüncesinin ortaya çıkış sebeplerini, hicret aşamalarını, Habeşistan’da yaşanan bazı olayları, zaman zaman gerçekleşen geri dönüşleri, bazı Mekkelilerle Müslümanların Necâşî huzurunda karşılaşmalarını ve aralarında yaşanan tartışmaları, Hz. Muhammed’in çeşitli mesajları iletmek üzere elçi göndermesini, Müslümanların Medine’ye geri dönüşlerini vs. içermektedir. Konuyla ilgili haberler birden fazla kaynağa dayanmakta ancak içerik ve kronoloji açısından farklılıklar barındırmaktadır. Öyle ki birbirleriyle uzlaştırılamayan bu haberler çelişki içerdikleri düşüncesiyle araştırmacıları farklı yorumlara da sevk etmektedir. Nitekim Meryem sûresinin, Necâşî’nin huzurunda okunduğunu içeren bu haberlere dayanılarak, Habeşistan’a hicretten hemen öncesinde indiğine hatta sûrenin Müslümanları bu zorunlu yolculuğa hazırlamak amacıyla nazil olduğuna işaret edilmiştir. Kur'ân’ın nüzûl sürecine dair her bilgi ve haber Temel İslam Bilimleri ve özellikle de Tefsir ve Kur'ân Tarihi açısından büyük önem arz etmektedir. Bu haberler ve alanla ilgili kaynaklar kullanılarak ulaşılan tespit veya sonucun bilimsel değeri kullanılan araştırma metoduyla yakından ilgilidir. Nüzûl dönemine dair bu haberler Temel İslam Bilimlerinin her bir disiplini tarafından kendi esasları çerçevesinde değerlendirilip yorumlanmaktadır. Hemen her disiplinin tercih ettiği alan kaynakları da söz konusudur. Bu durum herhangi bir konuyu incelemede farklı haberlerin ve farklı kaynaklardaki verilerin bir arada değerlendirilememesine sebebiyet vererek resmin bütününü görmeye engel olmakta, kapsamlı ve doğruya daha yakın sonuçlara varmayı olumsuz yönde etkilemektedir. Buna karşın herhangi bir olayı incelerken tek bir habere dayalı tespitlerde bulunmak yerine konuyla ilgili ulaşılabilen tüm haberleri tarikleriyle birlikte kaynak sınırlamasına gitmeksizin ele almak tarihsel olguların tespitinde önem arz etmektedir. Bu makalede alternatif bir metot olarak önerilen ve klasik İslam literatürünün ortak kullanımıyla rivayetlerde yer alan öğeler arası irtibata dayalı nesnel yargılara varmayı amaçlayan Bütünsel Yaklaşım yönteminden faydalanılmıştır. Hadislerin tespiti amacıyla önerilen bu yöntem akli ve nakli bütün verilerden istifade ederek Hz. Peygamber hakkında aslına uygun metinler oluşturmayı amaçlamaktadır. Bu yöntem, kaynak sınırlamasını gereksiz görmekte; dinî, tarihî, coğrafî ve kültürel alandaki tüm eserleri Haber kaynakları olarak kabul etmektedir. Buna ilaveten söz konusu kaynaklardan toplanan rivayetleri ve onların tariklerini benzeri rivayetlerle ilişkilendirerek tetkik etmeyi hedeflemektedir. Bu çerçevede Necâşî'nin huzurunda okunan ayetlere dair rivayetler tetkik edilmiş, çeşitli alanlara ait kaynaklardan derlenen rivayetler işlenebilir hale getirilmeye çalışılmıştır. Çalışmada konuyla ilgili haberler ve tariklerinin yanında benzeri rivayetler de ilişkilendirilerek tetkik edilmiştir. İncelenen haberlerdeki eylem ve zaman ifadeleri ile nesnelere dair ifadeler üzerinden tespitler yapılmaya çalışılmıştır. Bu tespitler neticesinde çeşitli ifade farklılıkları söz konusu olmakla beraber söz konusu haberlerin aynı olayın farklı anlatımları olduğu, Necâşî’nin huzurunda Mekkeliler ve Hıristiyan din adamlarının da bulunduğu bir ortamda Caʿfer b. Ebî Tâlib (ö. 8/629) tarafından Meryem sûresinin okunduğu teyit edilmiştir. Bu okuma olayının taraflar arasında yaşanan bazı tartışmalar sonrasında cevap niteliği taşıdığı anlaşılmıştır. Ancak bu okumanın, genel olarak kabul edildiği üzere, nübüvvetin 5. senesinde Mekke döneminde vuku bulan hicretin hemen sonrasında değil, söz konusu tarihten 12 yıl kadar sonra, Medine’ye hicretin 7. senesinin başlarında, Hz. Muhammed tarafından Necâşî’ye gönderilen mektubun kendisine ulaştığı sıralarda gerçekleştiği sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur, Bütünsel Yaklaşım, Meryem Sûresi, Habeşistan’a Hicret, Necâşî

Evaluation of Narratives Concerning the Verses Read in the Presence of Najashi in the Context of Ḳur’ān History

Öz

It is stated in classical Islamic literature that Muslims, who were subjected to pressure and violence in expressing and living their beliefs in the early periods of the prophethood, migrated to Abyssinia with the permission or order of the prophet Muhammad and stayed there for a while. Following the said migration, news was reported that the Quraysh polytheists sent a delegation to Najashi (Ashame) (d. 9/630) to bring back the Muslims in Abyssinia and that the Ḳur’ān was read by the Muslims in his presence. The narrations contain the reasons for the emergence of the idea of migration to Abyssinia, the stages of migration, some events that took place in Abyssinia, the returns that took place from time to time, the encounters of some Meccans and Muslims in the presence of Najashi and the discussions between them, the prophet Muhammad's sending of ambassador to convey various messages, Muslims' return to Medina etc. News on the subject is based on more than one source, but varies in terms of content and chronology. So much so that these news, which cannot be reconciled with each other, lead researchers to different interpretations, thinking that they contain contradictions. As a matter of fact, based on these reports that the Surah Maryam was recited in the presence of Najashi, it was pointed out that it was revealed just before the migration to Abyssinia and that the surah was revealed to prepare the Muslims for this compulsory journey. Every information and news about the revelation process of the Ḳur’ān is of great importance in terms of Basic Islamic Sciences and especially Tafsīr and History of the Ḳur’ān. The scientific value of the determination or conclusion reached using these news and field-related resources is closely related to the research method used. These news about the nuzūl period are evaluated and interpreted by each discipline of Basic Islamic Sciences within the framework of their own principles. There are also field resources preferred by almost every discipline. This situation causes the inability to evaluate different news and data from different sources together in examining any subject, preventing seeing the whole picture and negatively affecting reaching comprehensive and more accurate conclusions. On the other hand, when examining any event, instead of making determinations based on a single news, it is important to consider all the news that can be accessed on the subject, together with their sources, without limiting the source, in determining historical facts. In this article, the Integrative Approach method, which is proposed as an alternative method and aims to reach objective judgments based on the connection between the elements in the narratives with the common use of classical Islamic literature, has been used. This method, which is recommended for the purpose of identifying hadiths, aims to create authentic texts about the Prophet by making use of all mental and transmitted data. This method sees resource limitation as unnecessary; it accepts all works in religious, historical, geographical and cultural fields as News sources. In addition, it aims to examine the narrations collected from these sources and their paths by associating them with similar narrations. In this context, narrations about the verses recited in the presence of Najashi were examined, and narrations compiled from sources from various fields were tried to be processed. In the study, in addition to the news and traditions related to the subject, similar narrations were also examined in relation to each other. An attempt was made to make determinations through action and time expressions and expressions about objects in the news examined. As a result of these determinations, although there are various differences in expression, it has been confirmed that the news in question are different expressions of the same event, and that the Surah Maryam was read by Caʿfar (d. 8/629) in the presence of Najashi in an environment where Meccans and Christian clergy were present. It was understood that this reading incident was an answer after some discussions between the parties. However, this reading was not, as is generally accepted, immediately after the migration, which took place in the Mecca period in the 5th year of the prophethood, but about 12 years after the said date, at the beginning of the 7th year of the Migration to Medina, it has been concluded that the letter sent by the prophet Muhammad to Najashi happened around the same time he received it.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, History of the Ḳur’ān, Integrative Approach, Surah Maryam, Migration to Abyssinia, Najashi Ashame

Kaynakça

• Akın, Nimetullah. Müslüman-Hırıstiyan Diyaloğu Açısından Meryem Sûresi. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
• Alan, Faruk. Meryem Suresi Tefsiri. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Apak, Adem. “Habeşistan Hicreti Üzerine Mülahazalar”. Siyer Araştırmaları Dergisi 2 (2017), 27-44.
• Apaydın, Mehmet. Hadislerin Tespitinde Bütünsel Yaklaşım. İstanbul: Kuramer, 2. Basım, 2020.
• Apaydın, Mehmet. Siyer Kronolojisi. İstanbul: Kuramer, 2. Basım, 2023.
• Apaydın, Mehmet. “Erîke Hadisi’nin Bütünsel Yaklaşım Yöntemiyle Tespiti”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 61/1 (2020), 87-174. https://doi.org/10.33227/auifd.627320
• Apaydın, Mehmet. “İmâmetin Kureyş’e Ait Olduğuna Dair Hz. Peygamber’e İsnâd Edilen Rivâyetlerin Bütünsel Yaklaşım Yöntemiyle Tespiti”. İlahiyat Akademi Dergisi 7-8 (2018), 219-268.
• Apaydın, Mehmet. “Ṭayr-Bulut İlişkisi ve Fil Sûresinin Anlamı”. Hitit İlahiyat Dergisi 20/2 (2021), 475-516. https://doi.org/10.14395/hid.981812
• Bâzergan, Mehdi. Kur’an’ın Nüzul Süreci. çev. Yasin Demirkıran, Muhammed Feyzullah. Ankara: Fecr Yayınevi, 1998.
• el-Beġavī, Ebū Muḥammed el-Ḥuseyn b. Mesʿūd b. Muḥammed b. el-Ferrāʾ. Meʿālimu’t-tenzīl fī tefsīri’l-Ḳurʾān. thk. ʿAbdurrezzāḳ el-Mehdī. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabî, 1420.
• el-Belāẑūrī, Aḥmed b. Yaḥyā b. Cābir. Ensābu’l-eşrāf. thk. Suheyl Zekkār, Riyāḍ ez-Ziriklī. 8 Cilt. Beyrut: Dāru’l-Fikr, 1417.
• el-Beyhaḳī, Ebū Bekr Aḥmed b. el-Ḥuseyn b. ʿAlī Ḫusrevcirdī. Şuʿabu’l-īmân. thk. ʿAbdulʿaliyy ʿAbdulḥamīd. 14 Cilt. Riyaḍ: Mektebetu’r-Ruşd, 1423.
• Bozkurt, Nebi. "Eman". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 02.01.2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/eman#1
• ed-Dūlābī, Ebû Bişr Muḥammed b. Aḥmed er-Rāzī. el-Kunā ve’l-ʾEsmāʾ. thk. Ebū Ḳuteybe Naẓr Muḥammed el-Feryābī. 3 Cilt. Beyrut: Dāru İbn Ḥazm, 1421.
• Ebū’l-Ḳāsım, Ismāʿīl b. Muḥammed. Ḳıvāmu’s-Sunne. thk. Muḥammed Muḥammed el-Ḥaddād. Riyad: Dāru Ṭaybe, 1409.
• Ebū Nuʿaym, Ebū Nuʿaym Aḥmed b. ʿAbdullāh b. Aḥmed el-Iṣbehānī. Delāʾilu’n-nubuvve. thk. Muḥammed Ravās Ḳalʿacī, ʿAbdulberr ʿAbbās. 2 Cilt. Beyrut: Dāru’n-Nefāʾis, 1406.
• Güvel, Orhan. “Bütünsel Yaklaşım Metodu’nun Temel İslam Bilimleri Araştırmalarında Uygulanma İmkânı Üzerine Bir Değerlendirme (Tevbe 9/3, ‘Ḥacc-ı Ekber’ Örneği)”. Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi. ed. Nuriye Çelik, Fatma Koçak, Ayşe İnan Kılıç. 138-155. Sinop: Sinop Üniversitesi, 2021.
• Hamidullah, Muhammed. İslam Peygamberi. çev. Salih Tuğ. 2 Cilt. İstanbul: İrfan Yayımcılık, 5. Basım, 1993.
• Hansu, Hüseyin. “Hadislerin Tespitinde Bütünsel Yaklaşım Adlı Eser Üzerine Bir Değerlendirme”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 54 (2018), 136-153.
• el-Ḫarkūşī, Ebū Ṣaʿd ʿAbdulmelik b. Muḥammed. Şerefu’l-Muṣṭafā. thk. Ebū ʿĀşım Nebīl. 4 Cilt. Mekke: Dāru’l-Beşāʾir, 1424.
• el-Ḫaṭîb eş-Şirbīnī, Şemsüddīn Muḥammed b. Aḥmed eş-Şāfiʿī. es-Sirācu’l-Munīr fī’l-İʿāneti ʿalā Maʿrifeti Baʿḍi Meʿānī Kelāmi Rabbinā’l-Ḥakīmi’l-Ḫabīr. 4 Cilt. Kahire: Maṭbaʿatu Būlāḳ, 1285.
• İbn Āşūr, Muḥammed b. Ṭāhir b. ʿĀşūr. et-Taḥrīr ve’t-Tenvīr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dāru’t-Tūnisiyye, 1984.
• İbn Ebī Ḥātim, Ebū Muḥammed ʿAbdurraḥmān b. Muḥammed er-Rāzī. Tefsīru’l Ḳurʾāni’l-ʿAzīm. thk. Esʿad Muḥammed eṭ-Ṭayyib. Mektebetu Nizār Muṣṭāfā el-Bāz, 1419.
• İbn Ḥacer el-ʿAsḳalānī, Ebū’l-Faḍl Aḥmed b. ʿAlī. el-İṣābe fī temyīzi’ṣ-ṣaḥābe. thk. ʿAbdullāh b. ʿAbdulmuḥsin et-Turkī. 14 Cilt. Mısır: Dāru Hicr, 1429.
• İbn Ḥamdūn, Ebū’l-Meʿālī Muḥammed b. el-Ḥasan b. Muḥammed b. ʿAlī b. Ḥamdūn Bahāʾuddīn el-Baġdādī. et-Teẕkiretu’l-Ḥamdūniyye. 10 Cilt. Dāru Ṣādır, Beyrūt., 1417.
• İbn Ḥişām, Ebū Muḥammed Cemāleddīn ʿAbdulmelik. es-Sīretu’n-Nebeviyye. thk. Mustafā es-Sekkā vd. 2 Cilt. Kahire: Mustafā el-Bābī el-Ḥalebī, 1375.
• İbn İsḥāḳ, Ebū ʿAbdullāh Muḥammed b. Yesār. Sīretu İbn İsḥāḳ. thk. Suheyl Zekkār. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1978.
• İbn Ṣaʿd, Ebū ʿAbdullāh Muḥammed b. Ṣaʿd b. Menīʿ. eṭ-Ṭabaḳāt. 11 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Ḫancī, 1421.
• İbn Ṣaʿd, Ebū ʿAbdullāh Muḥammed b. Ṣaʿd b. Menīʿ. eṭ-Ṭabaḳātu’l-Kubrā - Mutemmimu’ṣ-Ṣaḥābe. thk. ʿAbdulʿazīz ʿAbdullāh es-Selūmī. Ṭāif: Mektebetu’ṣ-Ṣıddīḳ, 1416.
• İbn Ṭarḫān, Ebu’l-Muʿtemir Suleyman İbn Ṭarḫān et-Teymī el-Basrī. Kitābu sīreti Resūlillāh. thk. Rıḍvān el-Ḥaṣrī. Riyaḍ: Merkezu’l-Melik Fayṣāl li’l-Buḥūs̠ ve’d-Dirāsātu’l-İslāmiyye, 1443.
• İbn ʿAbdilberr, Ebū ʿOmer Yūsuf b. ʿAbdullāh b. Muḥammed b. ʿAbdilberr en-Nemerī. ed-Durer fī İḫtiṣāri’l-Meġāzī ve’s-Sīyer. thk. Şevḳî Ḍayf. Kahire: Dāru’l-Maʿārif, ts.
• İbn ʿAbdilberr, Ebū ʿOmer Yūsuf b. ʿAbdullāh b. Muḥammed b. ʿAbdilberr en-Nemerī. el-ʾİstīʿāb fī Maʿrifeti’l-ʾAṣḥāb. thk. ʿAlī Muḥammed Muʿavviḍ, ʿÂdil ʿAbdulmevcūd. 4 Cilt. Dāru’l-Kutubi’l- ʿİlmiyye, 1415.
• İbnu’l-Es̠īr, Ebū’l-Ḥasen ʿAlī b. Muḥammed el-Cezerī. Usdu’l-Ġābe fī Maʾrifeti’ṣ-Ṣaḥābe. thk. ʿĀdil Aḥmed er-Rufāʿī. 8 Cilt. Beyrut: Dāru İḥyāʾi’t-Turās̠i’l-ʿArabī, 1996.
• Kandemir, M. Yaşar. "Ümmü Seleme". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 15.12.2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/ummu-seleme
• Kapar, Mehmet Ali. “İlk İslam Diplomatı Amr b. Ümeyye ed-Damrî”. İSTEM: İslâm San’at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi 30 (29 Aralık 2017), 271-285.
• Ḳıvāmu’s-Sunne, Ebū’l-Ḳāsım İsmail b. Muḥammed. Delāilu’n-Nubuvve. thk. Muḥammed Muḥammed el-Ḥaddād. Riyaḍ: Dāru Ṭaybe, 1409.
• el-Ḳummī, Ebū’l-Ḥasen ʿAlī b. İbrāhīm. Tefsīru’l-Ḳummī. thk. es-Seyyid Ṭayyib el-Mūsevī. Ḳum: Dāru’l-Kitāb, 1387.
• el-Ḳurṭubī, Ebū ʿAbdullāh Muḥammed b. Aḥmed el-Ḫazrecī. el-Cāmiʿ li-Āḥkāmi’l-Ḳur’ān. thk. Hişām Semīr el-Buḫārī. Riyad: Dāru ʿĀlemi’l-Kutub, 1423.
• Kuzudişli, Bekir. “Hadislerin Tespitinde Bütünsel Yaklaşım Üzerine”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XX/38 (2018), 1-32.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri. "Tâif". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 28.12.2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/taif
• Mekkī b. Ebī Ṭālib, Ebū Muḥammed Mekkī b. Ebī Ṭālib el-Ḳaysī. el-Hidāye ilā Bulūġi’n-Nihāye. thk. eş-Şāhid el-Būşīḫī. 13 Cilt. Mecmūʿatu Buḥūs̠i’l-Kitāb ve’s-Sunne, 1429.
• Mevdudi, Seyyid Ebu’l-A’la. Tefhimü’l-Kur’an : Kur’an’ın anlamı ve tefsiri. ed. Ali Bulaç. çev. Muhammed Han Kayani vd. İstanbul: İnsan Yayınları, 1996.
• Ortakcı, Halil - Eskin, Ümit. “Kureyş’in Habeşistan Elçiliğinden Hz. Peyagmber’in Yemen Valiliğine: Abdullah b. Ebî Rebî’a”. Hadis ve Siyer Araştırmaları (Dergi) IX/1 (2023), 115-135.
• Önkal, Ahmet. "Amr b. Âs". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 24.12.2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/amr-b-as
• Öztürk, Levent. “İslâmiyet’in Yayılmasında Hicretin Önemi: Habeşistan Hicretleri Örneği”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (2001).
• Öztürk, Levent. "Necâşî Ashame". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 01.01.2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/necasi-ashame
• es̠-S̠aʿlebī, Ebû İsḥāḳ Aḥmed b. Muḥammed. el-Keşf ve’l-beyān fî tefsīri’l-Ḳur’ān. Cidde, 1436.
• eş-Şāmī, Muḥammed b. Yūsuf eṣ-Ṣāliḥī. Subulu’l-Hudā ve’r-Reşād fī Sīreti Ḫayri’l-ʿİbād. thk. ʿĀdil Aḥmed, Alī Muḥammed Muʿavviḍ. 12 Cilt. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1414.
• eṭ-Ṭaberānī, Ebū’l-Ḳāsım Suleymān b. Aḥmed b. Eyyūb eş-Şāmī. Musnedu’ş-Şāmiyyīn. thk. Ḥamdī b. ʿAbdulmecīd es-Selefī. 4 Cilt. Beyrut: Muessesetu’r-Risāle, 1405.
• eṭ-Ṭaberī, Ebū Caʿfer Muḥammed b. Cerīr b. Yezīd el-Āmilī. Cāmiʿu’l-Beyān ʿan Teʾvīli Āyi’l-Ḳurʾān. thk. ʿAbdullāh b. ʿAbdulmuḥsin et-Turkī. 24 Cilt. Kahire: Dāru Hecr, 1422.
• eṭ-Ṭaḥāvī, Ebū Caʿfer Aḥmed b. Muḥammed el-Mıṣrī. Aḥkāmu’l-Ḳurʾān. İstanbul: İSAM, ts.
• eṭ-Ṭayālisī, Ebū Dāvūd Suleymān b. Dāvūd el-Baṣrī. el-Musned. 4 Cilt. Kahire: Dāru Hecer, 1419.
• Topal, Hüseyin. “Tâbiîn Dönemi Tefsir Kaynağı Olarak Süleyman b. Tarhân’ın Kitābu Sīreti Rasūlillāh’ı”. Mîzânü’l-Hak: İslami İlimler Dergisi 17 (2023), 371-406.
• Uraler, Aynur. "Ümmü Habîbe". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 01.01.2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/ummu-habibe
• Vāḥidī, Ebū’l-Ḥasen ʿAlī b. Aḥmed b. Muḥammed b. ʿAlī en-Nīsābūrī . Esbābu nüzūli’l-Ḳur’ān. thk. Māhir Yāsīn el-Faḥl. Dāru’l-Meymān, 1426.
• Yaʿḳūb b. Sufyān el-Fesevī, Ebū Yūsuf Yaʿḳūb b. Sufyān el-Fārisī. el-Maʿrife ve’t-Tārīḫ. thk. Ekrem Ḍiyā el-ʿUmerī. Beyrut: Muessesetu’r-Risāle, 1401.
• Yaşaroğlu, M. Kâmil. "Meryem Sûresi". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 16.10.2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/meryem-suresi
• Yılmaz, Mehmet. “Asr-ı Saâdet Arap Şiirinde Habeşistan’a Hicret”. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10 (2017), 79-96.
• ez-Zemaḫşerī. el-Keşşāf ʿan Ḥaḳāʾiḳi’t-Tenzīl ve ʿUyūni’l-Eḳāvīl fī Vucūhi’t-Teʾvīl. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kitabi’l-‘Arabî, 1407.
• ez-Zubeyr b. Bekkār, Ebū ʿAbdullāh ez-Zubeyr b. Bekkār el-Ḳureşī. el-Munteḫab min Kitābi Ezvāci’n-Nebī. thk. Sukeyne eş-Şihābī. Beyrut: Muessesetu’r-Risāle, 1403.