Üç Ebeveynli Bebek: Mitokondri Değiştirme Yönteminin Fıkhi Açıdan İncelenmesi

Yıl 2024, Cilt: 23 Sayı: 1, 336 - 352, 30.06.2024

Ülfet Görgülü , Fatma Zehra Özaslan

https://doi.org/10.14395/hid.1433246

Öz

Genetik araştırma ve uygulamalar, mitokondriyal gen defektlerinin sebep olduğu mitokondriyal hastalıklar için alternatif bir yöntem sunmaktadır. Günümüzde mitokondriyal hastalıklarda kesin bir tedavinin bulunmaması bu alternatif yöntemi daha da önemli kılmaktadır. Mitokondriyal hastalık taşıma riski bulunan durumlarda yardımcı üreme teknikleri aracılığıyla hastalığı önlemeye yönelik bir işlem yapılmakta, ilgili işlem “mitokondri nakli” veya “mitokondri değiştirme terapisi” olarak adlandırılmaktadır. Mitokondriyal hastalıklar maternal yolla aktarıldığı için bu uygulamada sağlıklı bir kadının üreme hücresinden alınan mitokondrilere ihtiyaç duyulmaktadır. Eşler dışında ikinci bir kadının işleme müdahil olması nedeniyle uygulama “üç ebeveynli bebek” olarak da nitelendirilmektedir. İşlemin nötr bir şekilde ifade edilebilmesi için bu makalede “mitokondri değiştirme yöntemi” kullanımı tercih edilmiştir. Mitokondriyal değişimde iki farklı yöntem ön plana çıkmaktadır. Bunlardan birincisi maternal iplikçik transferi (maternal spindle transfer) diğeri ise pronükleer transfer (pronuclear transfer) yöntemidir. Her iki yöntemde de donör kadının mitokondriyal DNA’sı ile alt nesillere materyal aktarım gerçekleşmektedir. Ayrıca ikinci yöntemde iki ayrı embriyo oluşturulmakta ve bunlardan birisinin imha edilmesi söz konusu olmaktadır.
Dünyaya gelecek bebek için iki kadının ve bir erkeğin genetik materyallerinin kullanılması yöntem ile ilgili soru işaretlerine ve tartışmalara sebep olmuştur. Dolayısıyla yöntem disiplinler arası ele alınması gereken önemli bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır. Mitokondriyal değişim gibi genetik uygulamaların hukuk, ahlak, felsefe, teoloji, psikoloji gibi çeşitli açılardan incelenmesi önem arz etmektedir.
Tespit edebildiğimiz kadarıyla konunun etik boyutunu inceleyen Türkçe’de bir makale, yabancı dillerde ise pek çok yayın bulunmaktadır. Konuyu fıkhi açıdan ele alan İngilizce ve Arapça makaleler bulunmakla birlikte bu çalışmalarda meselenin bütün boyutlarıyla değerlendirilmediği görülmektedir. Dilimizde ise mitokondri değiştirme yöntemini fıkhi açıdan inceleyen bir çalışmanın bulunmaması önemli bir eksikliktir. Bu itibarla bu çalışmanın söz konusu boşluğu dolduracağı ve bundan sonraki çalışmalara öncülük edeceği düşünülmektedir. Çalışmamızda nitel araştırma yöntemlerinden dokümantasyon inceleme ve veri analizi tekniği kullanılarak, mitokondri değiştirme yöntemi makâsıdu’ş-şerîa, mahremiyet, insan hayatının saygınlığı gibi temel kriterler açısından ele alınmıştır. Konu gereği kullanılan teknik ve tıbbi terimlerin anlamlarına, ilk geçtikleri yerde parantez içinde veya dipnot gösterilerek kısaca yer verilmiştir.
Çalışmanın giriş bölümünde konunun önemine ve literatürdeki yerine temas edilmiştir. Birinci bölümde konuyla ilgili zemin sağlamak üzere mitokondri değiştirme yöntemlerine ve bu yöntemlerle ilgili temel bilgilere yer verilmiştir. İkinci bölümde yöntem hakkındaki güncel etik tartışmalara kısaca değinilmiş, üçüncü bölümde ise yöntem fıkhi açıdan analiz edilmiştir. Bu bağlamda yöntemin makâsıd ve zaruri maslahat kapsamına dahil edilip edilemeyeceği, mahremiyet sınırlarının ihlalini içerip içermediği, embriyonun imha edilmesinin ahlaki açıdan problem oluşturup oluşturmadığı gibi hususlar tartışılmıştır.
Mitokondri değiştirme yöntemi, kamuoyunda tüp bebek olarak bilinen yardımcı üreme tekniklerinin bir versiyonudur. Bu itibarla tüp bebek uygulamasının caiz görülebilmesi için aranan, üreme hücreleri ve rahmin nikahlı eşlere ait olması şartı bu teknik için de geçerlidir. Araştırmamızda, çocuk dünyaya getirmenin nikâhlı eşlerle sınırlı olma şartının mitokondri değiştirme yönteminde, olaya ikinci bir kadının dahil olmasıyla göz ardı edildiği sonucuna ulaşılmıştır. Bunun yanında mitokondriyal DNA transferi binde bir gibi az bir oranda da olsa genetik aktarıma sebebiyet vermektedir. Bu durum makâsıdu’ş-şerîadan biri olan nesebin korunması ilkesini ihlal anlamı taşıdığından, yöntemi problemli hale getirmektedir. Ayrıca yöntemin, mahremiyete riayet sınırının aşılması, evlilik ve miras gibi birçok konunun hükümlerinde karışıklığa yol açması, pronükleer transfer işleminde embriyo imhasının söz konusu olması gibi fıkhi açıdan pek çok sakıncalı durumu içinde barındırdığı tespit edilmiştir. Öte yandan ilgili literatürde yöntemin süt emzirmeye kıyaslanması ve tedavi kapsamına dahil edilerek caiz görülebileceğine yönelik yaklaşımların isabetli olmadığı kanaatine ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Makâsıd, Maslahat, Mefsedet, Mahremiyet, Üç Ebeveynli Bebek, Mitokondri Değiştirme

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Three Parents Baby: Investigation Of The Mitochondria Replacement Method From The Perspective Of Fiqh

Öz

Genetic research and applications offer an alternative method for mitochondrial diseases caused by mitochondrial gene defects. Currently there is no definitive treatment for mitochondrial diseases makes this alternative method even more important. In cases where there is a risk of mitochondrial disease, assisted reproductive techniques are used to prevent the disease, a procedure called “mitochondrial transplantation” or “mitochondrial replacement therapy”. For this application mitochondrial diseases are transmitted maternally, mitochondria from the reproductive cells of a healthy woman are needed for this procedure. The procedure is also referred to as “three-parent baby” due to the involvement of a second woman other than the couples. In this article, the term “mitochondrial replacement method” is preferred to express the procedure in a neutral way. There are two different methods of mitochondrial exchange. The first one is maternal spindle transfer and the second one is pronuclear transfer. In both methods, the mitochondrial DNA of the donor woman is used to transfer material to the lower generations. In addition, the second method creates two separate embryos, one of which is destroyed.
The use of genetic material from two women and one man for the baby to be born has raised questions and controversies about the method. In consequense of the method emerges as an important issue that needs to be addressed interdisciplinary. It is important to examine genetic practices such as mitochondrial exchange from various perspectives such as law, morality, philosophy, theology and psychology.
As far as we have been able to ascertain, there is one article in Turkish and many publications in foreign languages that examine the ethical dimension of the issue. Although there are articles in English and Arabic that deal with the issue from the jurisprudential perspective, it is seen that these studies do not evaluate the issue in all its dimensions. In our language, the absence of a study that examines the mitochondrial replacement method from the jurisprudential perspective is an important deficiency. In this respect, it is thought that this study will fill this gap and be pioneer future studies. In this study, the mitochondria replacement method is examined in terms of basic criteria such as maqāṣid al-sharī‘ah, privacy, the dignity of human life by using the technique of documentary review and data analysis, which is one of the qualitative research methods. The meanings of the technical and medical terms used are briefly explained in parentheses or footnotes where they first appear.
In the introduction of the study, the importance of the subject and its place in the literature are mentioned. In the first chapter, mitochondrial replacement methods and basic information about these methods are included to provide a background on the subject. The second section briefly touches upon the current ethical debates about the method, and the third section analyzes the method from a jurisprudential perspective. In this context, issues such as whether the method can be included in the scope of maqāṣid and obligatory maṣlaḥa, whether it involves violating the boundaries of privacy or the destruction of the embryo poses a moral problem are discussed.
The mitochondria replacement method is a version of the assisted reproductive techniques commonly known as in vitro fertilization (IVF). In this respect, the condition that the reproductive cells and the uterus must belong to the married couples in order for IVF to be permissible also applies to this technique. In our research, we have concluded that the condition of limiting the birth of a child to married couples is ignored in the mitochondrial replacement method due to the involvement of a second woman in the process. Besides this, mitochondrial DNA transfer causes genetic transmission, albeit at a rate as low as one in a thousand. This makes the method problematic as it violates the principle of protection of the progeny, which is one of the maqāṣid al-sharī‘ah. In addition, it has been determined that the method involves many objectionable situations in terms of jurisprudence, such as exceeding the limits of respecting privacy, causing confusion in the provisions of many issues such as marriage and inheritance, the destruction of the embryo in the pronuclear transfer process. On the other hand, it has been concluded that the approaches in the relevant literature comparing the method to breastfeeding and considering it permissible by including it within the scope of treatment are not accurate.

Anahtar Kelimeler

Fiqh, Maqâsid, Maslahah, Mafsadah, Privacy, Three-Parent Baby, Mitochondrial Replacement

Etik Beyan

It is declared that scientific and ethical principles have been followed while conducting and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Kaynakça

• Albushahbazi, Abdul Kareem, vd. “Jurisprudential Study on Mitochondrial Replacement with a Look at the Laws”. The Islamic University College Journal 49, 27-48.
• Ali Haydar Efendi, Hocaeminzade. Düreru’l-hükkâm Şerhu Mecelleti’l-ahkâm. 4 Cilt. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2. Basım, 2017.
• Barritt, J. A. vd. “Mitochondria in Human Offspring Derived from Ooplasmic Transplantation”. Human Reproduction 16/3 (2001), 513-516. https://doi.org/10.1093/humrep/16.3.513
• Baylis, Françoise. “The Ethics of Creating Children with Three Genetic Parents”. Reproductive Biomedicine Online 26/6 (2013), 531-534. https://doi.org/10.1016/j.rbmo.2013.03.006
• Beauchamp, Tom L. - Childress, James F. Biyomedikal Etik Prensipleri. çev. M. Kemal Temel. İstanbul: Betim, 7. Basım, 2017.
• Bouzenita, Anke Iman vd. “The Islamic Ethics of Mitochondria Transplantation”. IIUM Engineering Journal 18/2 (2017), 42-46. https://doi.org/10.31436/iiumej.v18i2.731
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. el-Câmi‘u’s-sahîh. thk. Muhammed Züheyr Nâsır. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2002.
• Buhûtî, Mansur b. Yûnûs. Keşşâfu’l-kınâ ‘ an metni’l-iknâ ‘. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Castro, Rosa J. “Mitochondrial Replacement Therapy: The UK and US Regulatory Landscapes”. Journal of Law and the Biosciences 3/3 (2016), 726-735. https://doi.org/10.1093/jlb/lsw051
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. thk. Acîl Câsim en-Neşmî. 4 Cilt. Kuveyt: yy., 2. Basım, 1994.
• Çetin, Fadime vd. “Mitokondriyal Hastalıklar”. Nörogenetikte Güncel Gelişmeler. ed. F. Sırrı Çam. 61-65. Ankara: Türkiye Klinikleri, 2023.
• Dahiya, Neha - Garg, Suneela. “Three-Parent Baby: Is It Ethical?”. Indian Journal of Medical Ethics 3/2 (2018), 169. https://doi.org/10.20529/IJME.2017.097
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah b. Ömer. Takvîmü’l-edille fî usûli’l-fıkh. thk. Halil Muhyiddin el-Meys. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Diamond, Rebecca. “Social and Ethical Issues in Mitochondrial Donation”. British Medical Bulletin 115/1 (2015), 173-182. https://doi.org/10.1093/bmb/ldv037
• Dickenson, Donna L. “The Commercialization of Human Eggs in Mitochondrial Replacement Research”. New Bioethics 19 (2013), 18-29.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. 4 Cilt. Mısır: Matbaatu’s-Saade, 1369/1950.
• Farnezi, Hana Carolina Moreira vd. “Three-parent Babies: Mitochondrial Replacement Therapies”. JBRA Assisted Reproduction 24/2 (2020), 189-196. https://doi.org/10.5935/1518- 0557.20190086
• Garasic, Mirko Daniel-Sperling, Daniel. “Mitochondrial Replacement Therapy and Parenthood”. Global Bioethics 26/3-4 (2015), 198-205. https://doi.org/10.1080/11287462.2015.1066082
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî. el-Mustasfâ min ʿilmi’l-usûl. thk. Muhammed Abdusselam Abdu’ş-Şafiî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1413/1993.
• Gazzâlî Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî. el-Menhûl. thk. Muhammed Hasan Hîtu. Beyrut: Dâru’l-Fikr el-Muâsır, 1998.
• Gómez-Tatay, Lucia. “Mitochondrial Modification Techniques and Ethical Issues”. Journal of Clinical Medicine 6/3 (24 Şubat 2017). https://doi.org/10.3390/jcm6030025
• Görgülü, Ülfet. “Fıkhi Perspektiften Embriyonik Kök Hücre Araştırmaları”. Darulfunun İlahiyat 29/2 (2018), 287-308.
• Görgülü, Ülfet. Fıkıhta Cenin Hukuku. İstanbul: İFAV Yayınları, 2. Basım, 2018.
• Görgülü, Ülfet-Demir, Zekiye. “Üreme Turizmi Yoluyla Kadınların Nesneleştirilmesi -Dinî Perspektiften Bir Değerlendirme”. Journal of Analitic Divinity 7/1 (2023), 9-28.
• Health Science and Bioethics Division. Mitochondrial Donation (London: Department of Health, 2014), 15.
• Hilal, Huda. “Hükmü nakli’l- mitûkundriyâ min hılâli kıyasihî ale’r-radâi‘ ve ta’rîfu mekânetuhû dımne’l-manzûmeti’l-makâsıdıyye: Ru’yeten fıkhıyyeten muâsırıyye”. Journal of Islamic Ethics 7 (2023), 1-28. https://doi:10.1163/24685542-20230090
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn. Ravdatu’n-nâzır ve cünnetü’l-münâzır fî usûli’l-fıkh ʿalâ mezhebi’l-İmâm Ahmed. thk. Şaban Muhammed İsmail. 2 Cilt. Beyrut: Müesesetü’r-Reyyân, 2. Basım, 1423/2002.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. thk. Şuayb Arnût vd. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Alemiyye, 1430/2009.
• İbrahim, Abdul Halim vd. “Tri-parent Baby Technology and Preservation of Lineage: An Analysis from the Perspective of Maqasid al-Shari'ah Based Islamic Bioethics”. Science Engineering Ethics 25/1 (2019), 129-142.
• Karâfî. Ebu’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs. Envâru’l-burûk fî envâi’l-Furûk. Beyrut: Alemü’l-Kütüb, ts.
• Karakaya, Ahmet. Kök Hücre Çalışmaları ve Etik : Türkiye’de İnsan Embriyosundan Elde Edilen Kök Hücreler Üzerinde Yapılan Çalışmalarda Etik Sorunlar. İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2013.
• Kâsânî, ʿAlâʾuddîn Ebûbekir b. Mesʿûd b. Ahmed el-Hanefî. Bedâʾiʿu’s-sanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2. Basım, 1406/1986.
• Knapton, Sarah. Three Parent Babies: Women Paid £500 to Become “Second Mothers”, The Telegraph (2015) Erişim 17.01.2024 https://www.telegraph.co.uk/news/science/science-news/11430786/Three-parent-babies-women-paid-500-to-become-second-mothers.html
• Kur’ân Yolu. Erişim 01.12.2023. https://kuran.diyanet.gov.tr
• Legislation UK, “The Human Fertilisation and Embryology (Mitochondrial Donation) Regulations 2015”. King’s Printer of Acts of Parliament. 2015. Erişim 02.12.2023. https://www.legislation.gov.uk/uksi/2015/572/contents/made
• McLean, Sheila A. M. “Mitochondrial DNA Transfer. Some Reflections from the United Kingdom”. BioLaw Journal - Rivista di BioDiritto 2 (2015), 81-88. https://doi.org/10.15168/2284-4503-81
• Mecma‘u’l-Fıkhi’l-İslâmî ed-Düvelî. Karârâtu ve tavsiyyâtu Mecma‘i’l-Fıkhi’l-İslâmî ed-Düvelî. Mecma‘u’l-Fıkhi’l-İslâmî ed-Düvelî, 1442.
• Metin, Sevtap vd. “İki Kadın Bir Bebek: Tıbbi, Etik ve Hukuki Yönleri ile Mitokondri Değiştirme Tedavileri”. Anatolian Clinic the Journal of Medical Sciences 25/2 (2020), 138-151. https://doi.org/10.21673/anadoluklin.673832
• Mitalipov, Shoukhrat – Wolf, Don P. “Clinical and Ethical Implications of Mitochondrial Gene Transfer”, Trends in Endocrinology and Metabolism: TEM 25/1 (2014), 5-7.
• NCOB, The Nuffield Council on Bioethics. “Mitochondrial Donation to Prevent the Transmission of Inherited Mitochondrial Disorders Passes the Senate in Australia”. 20 Nisan 2024. https://www.nuffieldbioethics.org/news/mitochondrial-donation-to-prevent-the-transmission-of-inherited-mitochondrial-disorders-passes-the-senate-in-australia
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. el-Mecmû ‘ şerhu’l-Mühezzeb. thk. Kolektif. 9 Cilt. Kâhire: İdaretü’t-Tıbaati’l-Müniriyye, 1344.
• Nuffield Council on Bioethics. Novel Techniques for the Prevention of Mitochondrial DNA disorders: an Ethical Review. ed. Geoff Watts. London: Nuffield Council on Bioethics, 2012.
• Organ ve Doku Alınması, Saklanması, Aşılanması ve Nakli Hakkında Kanun (Kanun No. 2238) Resmî Gazete 16655 (3 Haziran 1979). Erişim 22 Nisan 2024. https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=2238&MevzuatTur=1&MevzuatTertip=5
• O’Ferrall, Erin. “Mitochondrial Structure, Function, and Genetics”. 2021. Erişim 10.12.2023. https://medilib.ir/uptodate/show/5148
• Özdemir, Merve. İslam Hukukuna Göre Beden Üzerinde Tasarruf ve Organ Nakli. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Sağîr, Abdulaziz b. Muhammed. Naklu ve zirâatü’l-a’dâi’l-beşeriyye fi dav’i’ş-şerîati’l-İslâmiyye ve’l-kanuni’l-vaz’i. Kâhire: el-Merkezü’l-Kavmî li’l-İsdârâti’l-Kânûniyye, 2015.
• Sağlıkla İlgili Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun (Kanun No. 7151). Resmî Gazete 30616 (5 Aralık 2018). Erişim 22 Nisan 2024. https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2018/12/20181205-8.htm
• Saxena, Nishtha vd. “Mitochondrial Donation: A Boon or Curse for the Treatment of Incurable Mitochondrial Diseases”. Journal of Human Reproductive Sciences 11/1 (2018), 3-9. https://doi.org/10.4103/jhrs.JHRS_54_17
• Süyûtî, Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî eş-Şâfiî, el-Eşbâh ve’n-nezâʾir fî kavâʾid ve fürûʿi fıkhi’ş-Şâfiʿiyye, thk. Zekeriyya Umeyrât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1440/2019.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî. el-Muvâfakât fî usûli'l-ahkâm. thk. Muhammed Murâbî. 4 Cilt. Şam: Müessesetü'r-Risâle Nâşirûn, 1434/2013.
• Şener, Mehmet. “Avret”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4/125-126. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Şinkîtî, Muhammed el-Emîn b. Muhammed el-Muhtâr el-Cekenî. Ahkâmu’l-cerâhati’t-tıbbiyye ve’l-âsâru’l-müterattibe aleyhâ. Cidde: Mektebetü’s-Sahâbe, 1994.
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb. Muğni’l-muhtâc. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• ÜYTE, Üremeye Yardımcı Tedavi Uygulamaları ve Üremeye Yardımcı Tedavi Merkezleri Hakkında Yönetmelik (Kanun No. 3359). Resmî Gazete 29135 (30 Eylül 2014). Erişim 20 Nisan 2024. https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=20085&MevzuatTur=7&MevzuatTertip=5
• Yasîn, Muhammed Naîm. Ebhâsun fıkhiyye fî kadâyâ tıbbiyye muâsıra. Amman: Dâru’n-Nefâis, 1316.
• Parliament UK, “Human Fertilisation and Embryology” (Erişim 17.01.2024) https://publications.parliament.uk/pa/cm201415/cmhansrd/cm150203/debtext/150203-0002.htm