Veliyyüddîn Cârullah’ın Birgivî’nin Sorgulama ve Tartışma Risalesi Hakkındaki Küçük Şerhinin Değerlendirmesi ve Tahkiki

Yıl 2024, Cilt: 23 Sayı: 1, 67 - 110, 30.06.2024

Muhammet Çelik

https://doi.org/10.14395/hid.1433510

Öz

Bu makalede, Birgivî’nin sorgulama ve tartışma kuralları ile ilgili risalesini Veliyyüddîn Cârullah’ın nasıl yorumladığı onun eş-Şerḥu’s-Ṣaġîr eseri çerçevesinde incelenmiş ve Cârullah’ın bu şerhinin tenkitli Arapça metni sunulmuştur. Sorgulama ve tartışma kavramlarının ilahiyat bilimleri ile ilişkisinin kurulduğu disiplinlerden biri, âdâbu’l-baḥs̠ ve’l-münâẓara (sorgulama ve tartışma kuralları) alanıdır. Bu disiplin, Osmanlı yüksek öğretiminde bir ders olarak yer almıştır. Bu dersin okutulduğu metinlerin arasında Birgivî’nin bir sayfalık sorgulama ve tartışma kuralları hakkındaki risalesi ve onun Cârullah’a ait şerhleri bulunmaktadır. Cârullah, bu risaleye sırasıyla büyük, orta ve küçük olmak üzere üç şerh kaleme almıştır. Cârullah, ilk iki şerhte Birgivî’nin risalesini yorumlamaktan ziyade kendisinden önce bu risaleyi yorumlayan dört şârihi tenkit etmekle ilgilenmiştir. Bu nedenle Birgivî’nin ilgili risalesine dair Cârullah’ın yorumunu küçük şerh üzerinden inceledik. Birgivî metninin Cârullah yorumunun makalede inceleme konusu olarak seçilmesinin nedeni, onun diğer on beş yorumcuya göre hem eser sayısı hem de eserlerin hacmi bakımından daha velût olması ve Birgivî’nin risalesini yorumlamadan önce bu alanda hacimli eserlerini kaleme almış olmasıdır. Diğer bir neden ise Cârullah’ın sorgulama ve tartışma alanında ansiklopedik eserler kaleme almasına rağmen özellikle onun entelektüel dünyası ile ilgili yapılan akademik çalışmalarda onun bu yönüne değinilmemiş olmasıdır. Dolayısıyla bu çalışma, Cârullah’ın entelektüel profilinde eksik kalan bir parçayı tamamlamayı amaçlamaktadır. Bu bağlamda ilahiyat ve İslami ilimlerin “sorgulama” ve “tartışma” kavramlarıyla bir araya geldiği zemininin Cârullah örneği ile gösterilmesi, bu makaledeki diğer bir amaçtır. Bu çerçevede makale iki bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde Cârullah’ın Birgivî risalesindeki tartışma ve tartışmacının mahiyeti, aktarım, iddia, öncül, delil ve sonuç hakkındaki sorgulama ve tartışma kurallarını nasıl yorumladığı incelendi. Bununla beraber Cârullah’ın Birgivî’yi sorgulama ve tartışma literatüründe onu nereye konumlandırdığı tespit edildi. Ayrıca Cârullah’ın diğer yorumcularla örtüşen görüşleri bu yorumcuların şerhlerine atıflarla gösterildi. Bu bağlamda Cârullah, Birgivî’nin metinde kullandığı teknik terimleri tanımlamaktadır. Zira Birgivî, sorgulama ve tartışmanın teknik terimlerini tanımlamadan sadece tartışma sürecini özetlemektedir. Örneğin Birgivî, “tartışmacı” teknik terimini tanımlamadan kullanır ancak Cârullah, “tartışma” kavramı için hem “iki şey arasındaki bağın iki kişi tarafından gerçeği açığa çıkarmak için düşünülmesi” hem de “gerçeği açığa çıkarmak için iki kişinin bir görüşü karşılıklı savunması” tanımlarını ifade eder. Cârullah, Birgivî’nin bazı görüşlerine katılmamaktadır. Bu çerçevede Birgivî, tartışmacıyı sorgulayan olarak isimlendirmektedir. Ancak Cârullah’a göre onun karşılıklı olmayı ifade eden “soruşturan” kavramıyla tanımlanması daha uygundur. Cârullah, Birgivî’nin karşı tarafın itiraz edebilmesini kesin olarak bilmediği konularla sınırlamasını doğru bulmaz. O, bu iddiasını desteklemek için Îcî’nin konu hakkındaki tutumunu örnek gösterir ve karşı tarafın sınamak, bilse bile daha kesin bilgi elde etmek için itiraz edebileceğini ileri sürer. Cârullah, Birgivî’nin bazı konularda Îcî’den farklı düşündüğünü ileri sürse de tartışmanın düzeni bakımından onunla aynı konumda olduğunu ifade eder. O, tartışmanın sıralaması konusunda Kutbuddîn er-Râzî gibi düşündüğünü belirtir. Başka delile geçiş konusunda Birgivî’nin Pezdevî ve Teftazânî’den etkilendiğini ve genel olarak yöntemci Hanefi İslam hukukçularının görüşlerine tabi olduğunu iddia eder. Ancak Cârullah, yine başka delile geçiş konusunda Birgivî’nin Hanefi İslam hukukçuların görüşlerine dair verdiği ayrıntının sorgulama ve tartışma disiplini açısından gereksiz olduğunu düşünür. Çünkü sorgulama ve tartışma disiplininde başka delile geçiş Hanefî ya da Şafiʿî yöntemci hukukçuların belirlediği kriterlere göre değil bu disiplinin kriterlerine göre belirlenir. Örneğin sonucu tartışırken karşı delil getirildiğinde tartışmacı başka delile geçerse bu geçtiği delil, bu disiplinin prensiplerine göre karşı delil olmamalıdır. İkinci bölümde dört nüshası tespit edilen küçük şerhin Arapça metninin edisyon kritiği İSAM tahkik esaslarına göre yapıldı. Ayrıca bu şerhi önceleyen diğer şerhler tespit edildi. Sonuç olarak Cârullah yorumlarında sorunsal konulara değinmeyip Birgivî’nin özet metninin teknik terimlerinin tanımlanmasına ve onun görüşleri itibariyle bu disiplindeki konumunun belirlenmesine odaklanmıştır.

Anahtar Kelimeler

: Sorgulama, Tartışma, Veliyyüddîn Cârullah, Mehmed el-Birgivî, eş-Şerhu’ṣ-Ṣaġîr

The Evaluation of The Short Commentary by Walī al-Dīn Jār Allāh on Birgiwī’s Treatise about the Rules of Inquiry and Debate along with the Critical Edition of the Arabic Text

Öz

This article delves into how Walī al-Dīn Jār Allāh interprets Mehmed al-Birgiwī's treatise on inquiry and debate in the context of his work al-Sharḥ al-Ṣaghīr and presents the critical Arabic text of his commentary. The field of ādāb al-baḥs̠ wa al-munāẓara, which establishes the relationship between the theological sciences and the concepts of inquiry and debate, is one of the disciplines included in the Ottoman higher education curriculum. Birgiwī’s one-page treatise on inquiry and debate and Jār Allāh's commentaries are among the texts taught in the related courses. Jār Allāh wrote three commentaries on this treatise, namely “the Great”, “the Middle”, and “the Short” ones. However, in the first two commentaries, Jār Allāh focuses more on criticizing the four authors who had written commentaries on the treatise before him rather than on interpreting it. Consequently, this article scrutinizes Jār Allāh's interpretation of the treatise based on “the Short Commentary”. The reason for choosing this commentary on the treatise as the subject of examination in this article is Jār Allāh's greater productivity in terms of both the number of works and the page count compared to the other fifteen commentators. Additionally, he had already authored substantial works in this field before interpreting the treatise. Moreover, despite Jār Allāh's authorship of encyclopaedic works in the field of inquiry and debate, there has been a lack of attention to this aspect, particularly in academic studies focusing on his intellectual legacy. Therefore, this study aims to fill the gap in Jār Allāh's intellectual profile and to illustrate the intersection of theology and Islamic sciences with the concepts of "inquiry" and "debate" through the example of the commentary. This study consists of two sections within this framework. The first section examines how Jār Allāh interprets the inquiry and debate surrounding the nature of the discussion and the discussant in the treatise, as well as the aspects of narration, claim, premise, evidence, and conclusion. Additionally, it examines Jār Allāh's positioning of Birgiwī within the literature on inquiry and debate. Overlapping views with other commentators by Jār Allāh are demonstrated through references to the commentaries of these scholars. In this context, Jār Allāh defines the technical terms used by Birgiwī, as Birgiwī summarizes the process of inquiry and debate without defining the technical terms associated with them. For example, Birgiwī uses the term "debater" without providing a definition, but Jār Allāh defines the concept of "debate" as both "the contemplation by two individuals of the connection between two things to reveal the truth" and "the mutual defense of a viewpoint by two individuals to reveal the truth." Jār Allāh does not agree with Birgiwī's views, and he argues that it is more appropriate to define the debater as an "inquirer," which denotes reciprocal questioning. Jār Allāh disagrees with Birgiwī's opinion that the opposing party can only inquire about the premises, evidence, or narration if they do not have definitive konowledge. To support this claim, he cites al-Ījī's stance on the subject, arguing that the opposing party can challenge and object, even if they already know, to obtain more precise knowledge or test a debater. While Jār Allāh claims that he disagrees with Ījī on certain issues, he expresses that, in terms of the organization of the debate, he is in the same position as Ījī. He thinks similarly to al-Rāzī regarding the organization of the debate. According to Jār Allāh, Birgiwī was influenced by al-Pazdawī’s and al-Taftazānī’s opinions on the transition to another evidence, and he generally followed the views of methodist Ḥanafī jurists. However, Jār Allāh argues that the specific details provided by Birgiwī regarding the views of Hanafī jurists in transitioning to another piece of evidence are not relevant within the discipline of inquiry and debate. In this discipline, the criteria for transitioning to another piece of evidence are determined by its own principles, and not by the criteria set by methodist Ḥanafī or Shafiʿī jurists. For instance, when discussing conclusions and counter-evidence, if a debater prefers the transition to another piece of evidence, it should not be considered counter-evidence according to the principles of this discipline. In the second section of the article, a critical edition of the Arabic text of “the Short Commentary”, for which four copies were identified, was conducted following ISAM’s textual criticism principles. Additionally, four other commentaries preceding this commentary were identified. Ultimately, this study concludes that Jār Allāh focused on defining the technical terms of the treatise and determining his position within the discipline based on his own views without addressing any problematic issues in his interpretations.

Anahtar Kelimeler

Inquiry, Debate, Walī al-Dīn Jār Allāh, Mehmed al-Birgiwī, the Short Commentary, al-Sharḥ al-Ṣaghīr

Kaynakça

• Abdurraḥmân b. Muṣṭafâ b. Aḥmed. Şerḥu Âdâbi’l-Birgivî. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Laleli Koleksiyonu, 2989, 2a-23b.
• Aḳşehîrî, ʿAli b. Os̱mân. Şerḥu Âdâbi’l-Birgivî. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Atıf Efendi Eki, 1216, 32a-35b.
• Beheştî, Ebu’l-ʿAlâʾi Alâüddîn Muḥammed b. Aḥmed el-İsferânî Faḫru Ḫurasânî. el-Meʾâb fî Şerḥi’l-Âdâb. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Harput Koleksiyonu, 213, 110b-142b.
• Cârullah, Veliyyüddîn b. Muṣṭafâ b. ʿAlî el-Isṭanbûlî. eş-Şerḥu’ṣ-Ṣaġîr. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Selimiye Koleksiyonu, 4658, 68b-79b.
• Cârullah, Veliyyüddîn b. Muṣṭafâ b. ʿAlî el-Isṭanbûlî. eş-Şerḥu’s-Saġîr. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Carullah Koleksiyonu, 1867, 25a-27a.
• Cârullah, Veliyyüddîn b. Muṣṭafâ b. ʿAlî el-Isṭanbûlî. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Ḳâzʾâbâdî. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Selimiye Koleksiyonu, 4658, 80b-99b.
• Cârullah, Veliyyüddîn b. Muṣṭafâ b. ʿAlî el-Isṭanbûlî. Şerḥu’l-Kebîr. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Selimiye Koleksiyonu, 4658, 1b-41b.
• Çelik, Muhammet. "Âdâbu’l-Baḥs̱ ve’l-Munâẓaranın Kaynağı ve Eserleri (14-20. yy.)". Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 5/2 (2022), 207-249. 10.5281/zenodo.7400779
• Çermikî, Aḥmed b. Yûsuf. Şerḥu Âdâbi’l-Birgivî. Kütahya: Kütahya Vahit Paşa Kütüphanesi, Vahit Paşa, 671, 2a-15a.
• Ḳayserî, Ferdî ʿAlî b. Muṣṭafâ. Şerḥu Âdâbi’l-Birgivî. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Yazma Bağışlar Koleksiyonu, 4085, 19b-34a.
• Ḳayserî, Müftî Meḥmed b. ʿAbdullâh. Ḫulâṣatu’l-Âdâb. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Samsun Koleksiyonu, 60, 158a-174b.
• Ḳayserî, Müftî Meḥmed b. ʿAbdullâh. Şerḥu Âdâbi’l-Birgivî. Konya: Konya Bölge Yazma Eser Kütüphanesi, Burdur Koleksiyonu, 1187, 21a-27a.
• Ḳazʾâbâdî, Ebu’n-Nâfî Aḥmed b. Muḥammed. Şerḥu Âdâbi’l-Birgivî. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Laleli Koleksiyonu, 2948, 1a-8a.
• Kuşlu, Harun. "Cârullah Efendi’nin Derkenar Notlarının İslâm Mantık Tarihine Katkısı". Osmanlı Kitap Kültürü: Cârullah Efendi Kütüphanesi ve Derkenar Notları. ed. Berat Açıl. 93-119. İstanbul: Nobel, 1. Basım, 2020.
• Pehlivan, Necmettin - Hadi Ensar Ceylan. "Ādābu’l-Baḥs̱ Devrimine Doğru Son Evrim: Burhānuddīn en-Nesefī’nin el-Fuṣūl’ü". Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/56 (2015), 1-75.
• Pehlivan, Necmettin, Muhammet Çelik. "Zamanı Olsaydı Daha Kısa Yazacaktı: Birgīvī Meḥmed Efendī (Ö. 981/1573)’nin Risāle Fi’l-Ādāb’ı". Balıkesirli Bir İslam Alimi İmam Birgivi. ed. Mehmet Bayyiğit vd. 412-456. Balıkesir: Balıkesir Büyükşehir Belediyesi, 2018.
• Pezdevî, Ebu’l-Ḥasen Ebu’l-ʿUsr Faḫru’l-İslâm ʿAlî b. Muḥammed b. el-Ḥuseyn b. ʿAbdilkerîm. ʾUsûlu’l-Pezdevî (Kenzu’l-Vuṣûl ilâ Maʿrifeti’l-ʾUṣûl). Beyrut: Dâru’l-Kutubu’l-ʿIlmiyye, 2014.
• Semerḳandî, Şemsuddîn Risâle fî Âdâbi’l-Baḥs̠. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Koleksiyonu, Harput Koleksiyonu, 213, 172a-175b.
• Semerḳandî, Şemsuddîn Şerḥu’l-Muḳaddime. İstanbul: Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, Burdur Koleksiyonu, 133, 118a-180b.
• Sivâsî, Şehirlizâde İbrâhîm b. Fażlullah. Şerḥu Âdâbi’l-Birgivî. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Servili Koleksiyonu, 281, 139a-144a.
• Ṭarsûsî, Muḥammed b. Os̱mân. Miftâḥu’l-Mebāḥis̠. İstanbul: Beyazıt Yazma Eser Kütüphanesi, Beyazıt Koleksiyonu, 5900, 2a-39b.
• Teftâzânî, Saʿdüddîn Mesʿûd. et-Telḳîḥ Şerḥu’l-Tenḳîḥ. Lübnan: Daru’l-Kutubu’l-ʿİlmiyye, 2001.
• Türkmen, Emre. "Türkçede Aktarma Cümleleri Üzerine Bir Değerlendirme". Uluslararası Beşeri Bilimler ve Eğitim Dergisi 4/9 (2018), 274-285.
• Üsküdârî, Muḥammed Emîn b. ʿAbdulḥay. Şerḥu Âdâbi’l-Birgivî. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Kemankeş Koleksiyonu, 292, 2a-10b.
• Yılmaz, Okan Kadir. İSAM Tahkikli Neşir Klavuzu. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2018.