Enderun Mektebi Odalarından Kiler Koğuşu'nun Kitapları

Yıl 2024, Cilt: 23 Sayı: 2, 685 - 725, 30.12.2024

Meral Bayrak

https://doi.org/10.14395/hid.1514998

Öz

Osmanlı eğitim sistemi içerisinde önemli bir yere sahip olan Enderun Mektebi devlet için nitelikli mülkî ve askerî personel yetiştirmek gayesiyle hayata geçirilmiştir. Bu kurum kademeli eğitimin verildiği oda veya koğuş denilen dairelerden oluşmuş, devşirmelerden üstün özelliklere sahip olanlar buraya alınarak özel eğitime tâbi tutulmuştur. Bir çeşit hazırlık okulu durumundaki Edirne, Galata, İbrahim Paşa ve İskender Çelebi saraylarında gördükleri eğitimden sonra bir elemeden geçirilerek başarılı bulunanların alındığı Enderun’da, Büyük ve Küçük Oda’da başlayan eğitim en üst derecedeki Has Oda’da son bulmuştur. Yedi kademede devam eden eğitimin ilk iki odasında branşlaşma olmaksızın Türkçe, Arapça ve Farsçanın yanında temel dersler verilmiştir. Bu aşamaları başarıyla tamamlayanlara diğer odalarda teorik derslerle bulundukları odanın işlerini yerine getirme yükümlülükleri nedeniyle uygulama yapma imkânı sağlanarak bireysel becerilerini geliştirme fırsatı tanınmıştır. Yeteneklerine göre sanat eğitimi de alan iç oğlanlar ayrıca çeşitli spor dallarında yetiştirilmiştir. Her bir odadaki eğitim süresini dolduranlar başarılı bulundukça üst seviyeye geçirilmiş böylece en iyilerin devlete hizmet edecek düzeye getirilmesine gayret edilmiştir.
Buradaki odalardan biri olan Kiler Odası’nın kitaplığındaki Kur’ân-ı Kerîmler ile kitaplar makaleye konu edildiğinden bu oda hakkında kısaca bilgi verilerek büyük çoğunluğu yazma olan eserler tanıtılmış, diğer odalar çalışmanın dışında bırakılmıştır. Aşağıdan yukarıya doğru sıralandığında Enderun Mektebi’nin beşinci derecesinde bulunan Kiler Odası’nın mensupları serkilârî-i hâssa denilen kilercibaşının idaresinde padişah ile haremin her türlü yiyecek ve içecek ihtiyacını karşılamakla görevlendirilmiş, padişaha yemek servisi yapmak bu koğuşun sorumluluğuna verilmiştir. Saray odalarıyla mescitlerin mumlarını temin etme vazifesi ile yaralanmalarda kullanılan sargı tarzındaki muşambaların hazırlanması da görevleri arasına dahil edilmiştir. Bu görevleriyle birlikte teorik eğitim alan iç oğlanları medreselerde verilen eğitim ile benzerlik gösteren dersleri tamamlamış, dinî ilimler, ahlak, dil bilgisi, edebiyat ve tarih ile ilgili kitaplardan okuyarak başarılı olmaya çalışmıştır.
Koğuşta bulunan kitaplar hakkındaki bilgilere Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi’nde bulunan Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi’ne ait bir defterde rastlanmış, buradaki kuramsal eğitime dair bilgi edinmeyi sağlayan bu veriler makale kapsamında anlatılmaya çalışılmıştır. Bahsedilen defter, odanın kitaplığında bulunan Kur’ân-ı Kerîmler ile kitaplardan bir kısmının kaybolması üzerine bunların korunmasını sağlamak için dönemin Kiler Kethüdası Süleyman Ağa tarafından Evâsıt-ı Muharrem 1154/29 Mart-7 Nisan 1741’de kurulan bir vakıf nedeniyle tutulmuş ve kitaplıktaki kitaplar bütün özellikleriyle kayda geçirilmiştir. Vakfın kurulduğu dönemde mevcut durumu saptamak ve sonraki süreçte kitapların kontrolünü bu kayıtları esas alarak yapmak gayesiyle hazırlanan deftere, önce boyutlarına göre büyükten küçüğe doğru Mushaflar, ardından Kur’ân-ı Kerîm cüzleri, En’âmlar ve duanâmeler, daha sonra da sırasıyla tefsir, hadis, fıkıh, akâid, tasavvuf ve mantık kitaplarıyla Arapça gramerine yönelik eserler ayrıca çeşitli konuları içeren diğer kitaplar yazılmıştır. Çoğu nadir eser kategorisinde olan el yazması bu eserlerin hat çeşitleri, sayfalardaki satır sayıları ve Kur’ân-ı Kerîmlerin tezhip özellikleri ayrı ayrı kaydedilmiş, şayet vakfedilmiş ise kim tarafından bağışlandığı özellikle belirtilmiştir. Önceden kitaplıkta mevcut olduğu halde kaybolmuş olan kitaplar da not edilmiş, bunlardan başka kayıpların olmaması için kurulan vakıf sayesinde görevlendirilen hâfız-ı kütüb aracılığıyla kitapların muhafazasına gayret gösterilmiştir. Defterdeki veriler bu makalenin yazılmasını sağlamış böylece Enderun Mektebi’nin diğer odalarında da benzerlerinin bulunduğu zannedilen el yazması ve tezhipli Kur’ân-ı Kerîmler ile çoğu yazma olan çeşitli konulara dair kitapların bilinmesi, dolayısıyla iç oğlanlara eğitimleri sırasında okutulan eserlerin hangileri olduğunun öğrenilmesi amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Tarihi, Topkapı Sarayı, Enderun Mektebi, Kiler Odası, Kiler Odası Kütüphanesi, Tezhipli Kur’ân-ı Kerîmler, El Yazması Kitaplar, Nadir Eserler

The Books of Cellar Ward (Kiler Koğuşu) of Enderūn School Rooms

Öz

Enderūn School, which had an important place in the Ottoman education system, was established with the aim of training qualified civil and military personels for the state. This institution consisted of rooms or wards where gradual education was provided, and those with superior qualities among the devshirmes were taken here and subjected to special training. In Enderūn, the education started in Great and Small Chambers (Büyük and Küçük Oda) and ended in the Private Chamber (Hās Oda) at the highest level after the education they received in the palaces of Edirne, Galata, İbrahim Pasha and İskender Çelebi, which was a kind of preparatory school. In the first two rooms of the education, which continued in seven stages, basic courses were given in addition to Turkish, Arabic and Persian without specialisation. Those who successfully completed these stages were given the opportunity to develop their individual skills by providing theoretical lessons in the other rooms and the opportunity to practice due to their obligation to fulfil the work of the room they were in. Inner boys (İç oğlanlar), who also received art education according to their talents, were also trained in various sports branches. Those who completed the training period in each room were promoted to the next level as they were deemed successful, thus endeavouring to bring the best ones to a level to serve the state.
Since the Qurʾān al-Karīms and books in the library of the Cellar Room (Kiler Odası), which is one of the rooms here, are the subject of the article, brief information about this room is given and the works, most of which are manuscripts, are introduced, and the other rooms are excluded from the study. The members of the Cellar Room, which is in the fifth rank of the Enderūn School from bottom to top, were assigned to meet all kinds of food and beverage needs of the sultan and the harem under the direction of the cellar master (kilercibaşı) called serkilārī-i hāṣṣa, and serving food to the sultan was also given to this ward. The charge of supplying candles for the palace rooms and masjids and the preparation of the tarpaulins used in injuries were included among the duty of the room’s members. In addition to these duties, the inner boys received theoretical education and completed courses that were similar to the education given in madrasas, and tried to be successful by reading books on religious sciences, ethics, grammar, literature and history.
Information about the books in the ward was found in a register (defter) belonging to the Topkapı Palace Museum Archive in the Presidency of the Republic of Turkey Directorate of State Archives Ottoman Archive, and these data, which provide information about the theoretical education here, are tried to be explained within the scope of the article. The aforementioned register was kept due to a waqf established by Süleyman Agha, the cellar’s chamberlain (Kiler Kethüdası) of the period, in Evāsıt-ı Muharrem 1154/29 March-7 April 1741, in order to ensure the protection of the Qurʾān al-Karīms and some of the books in the library of the room after some of them were lost, and the books in the library were recorded with all their characteristics. The register, which was prepared with the aim of determining the current situation at the time of the waqf’s establishment and to control the books in the following process based on these records, was first written Muṣḥafs from large to small according to their size, then Qurʾān al-Karīm chapters, Enʿāms and prayer books, then tafsir, hadith, fiqh, jurisprudence, al-ʿakāʾid, Sufism and logic books, works on Arabic grammar and other books on various subjects. The types of calligraphy, the number of lines on the pages and the illumination features of the Qurʾān al-Karīms of these manuscripts, most of which are in the category of rare works, are recorded separately, and if they were endowed, it is especially stated by whom they were donated. The books that had previously been in the library but had been lost were also noted, and efforts were made to preserve the books through the protector of the books (ḥāfiẓ-i kütüb), who was employed by the waqf established to prevent further losses. The data in the register enable to the writing of this article, which aims to know the manuscript and illuminated Qurʾān al-Karīms and books on various subjects, most of which are manuscripts, which are believed to have been found in other rooms of the Enderūn School, and thus to learn which works were taught to the inner boys during their education. The data in the register enabled to the writing of this article, so it is aimed to know the manuscript and illuminated Qurʾān al-Karīms and books on various subjects, most of which are manuscripts, which are believed to have been found in other rooms of the Enderūn School, and thus to learn which works were taught to the inner boys during their education.

Anahtar Kelimeler

Ottoman History, Topkapı Palace, Enderūn School, Cellar Room, The Library of the Cellar Room, İlluminated Qurʾāns, Manuscript Books, Rare Artifacts

Kaynakça

• BOA, Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defterleri [TSMA, d.]. No. 159; No. 160. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• Düstur, Tertîb-i sânî, C.1, Dersaadet: 1329.
• Abay, Muhammed. “Osmanlı Döneminde Yazılan Tefsir ile İlgili Eserler Bibliyografyası Tefsirler, Haşiyeler, Sûre Tefsirleri, Tercümeler”. Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 1 (1999), 249-303.
• Acar, M. Şinasi. Türk Hat Sanatı Araç, Gereç ve Formlar. İstanbul: Antik A.Ş. Kültür Yayınları, 1999.
• Acar, M. Şinasi. Osmanlı’da Günlük Yaşam Nesneleri. İstanbul: Yapı-Endüstri Merkezi (YEM) Yayınları, 2015.
• Açıkel, Ali. “Rum Eyaleti”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/225-226. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Ağca Diker, Sevgi. Osmanlı Saray Teşkilatında Has Oda. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2021.
• Ağca Diker, Sevgi. “Enderûna Giriş Yolları ve Enderun Teşkilatı”. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 17 (2021), 307-354. http://doi.org/10.16947/fsmia.957094
• Ahmed Refik. “Köprülüler Zamânında Enderûn-ı Hümâyûn ve Terakkiyâtı”. Edebiyyât-ı Umûmiyye Mecmûası (1332/1916), 91-94. Erişim 2 Nisan 2024. https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/18331
• Akcan, Resul. “Mushaf İmlâsına İrfânî Yaklaşım: Merrâkuşî Örneği”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 50 (2021), 763-793. https://doi.org/10.17120/omuifd.908849
• Akgündüz, Ahmet. “Dürerü’l-Hükkâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/27-28. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Akkutay, Ülker. Enderûn Mektebi. Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları, 1984.
• Akkutay, Ülker. “Osmanlı Eğitim Sisteminde Enderûn Mektebi”. Yeni Türkiye Türk Eğitimi Özel Sayısı 59 (2014), 1499-1506.
• Aktan, Ali. “Ta’lîk Yazı ve İbrahim Edhem’in “Ruhu’t-Ta’lîk”i”. Vakıflar Dergisi 23 (1994), 255-281.
• Ali Ufkî Bey/Albertus Bobovius. Saray-ı Enderun Topkapı Sarayı’nda Yaşam. çev. Türkis Noyan. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2020.
• Alparslan, Ali. Osmanlı Hat Sanatı Tarihi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2016.
• Arpaguş, Hatice K. “Osmanlı Geleneksel İslâm’ının Temel Kaynakları: İlmihâl ve Akâid Eserleri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 14/28 (2016), 327-376.
• Atasoy, Nurhan. İbrahim Paşa Sarayı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1972.
• Atay, Hüseyin. Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi Medrese Programları-İcazetnâmeler Islahat Hareketleri. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1983.
• Ateş, İbrahim. “Vakfiyelerde Duâ ve Bedduâlar”. Vakıflar Dergisi 17 (1983), 5-54.
• Ayaz, Kadir. “Hadis İlimlerinin Tedrîsâtı Açısından Osmanlı Dârulhadisleri”. Osmanlı Araştırmaları 47 (2016), 39-68. https://doi.org/10.18589/oa.582931
• Aydar, Hidayet. “Osmanlılarda Tefsir Çalışmaları”. Yeni Türkiye 6/33 (2000), 535-550.
• Bakırcı, Saffet. “Meâlimü’t-Tenzîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/203-204. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Bayındır, Servet. “Süleymaniye Medreseleri’nde Fıkıh Eğitimi”. Süleymaniye Ulusal Sempozyum/Şehir ve Medeniyet (23-25 Kasım 2007, Süleymaniye-Eminönü/İstanbul). ed. Mustafa Hakkı Ertan vd. 358-373. İstanbul: Kültür Ocağı Vakfı (KOCAV) Yayınları, 2010.
• Baykal, İsmail. “Yeni Sarayda Enderun Hastahanesi”. Türk Tıb Tarihi Arkivi 5/7 (1940), 33-41.
• Baykal, İsmail H. Enderun Mektebi Tarihi. C.1. İstanbul: İstanbul Fethi Derneği Neşriyatı, 1953.
• Benli, Mehmet Sami. “Miftâhu’l-Ulûm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/20-21. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Bedir, Murteza. “Nesefî, Ebü’l-Berekât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/567-568. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Bedir, Murteza. “Vikāyetü’r-Rivâye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/106-108. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Bilge, Mustafa. İlk Osmanlı Medreseleri. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1984.
• Bilgin, Arif. “Osmanlı Döneminde İlâç Yapımında Kullanılan Tıbbî Bitkiler”. Osmanlılarda Sağlık 1. ed. Coşkun Yılmaz vd. 231-247. İstanbul: Biofarma Yayınları, 2006.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi Tabakâtü’l-Müfessirîn. 2 Cilt. sad. Abdulaziz Hatip. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2018.
• Birışık, Abdulhamit. “İbn Atıyye el-Endelüsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/338-340. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Birışık, Abdulhamit. “Tefsir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/281-290. İstanbul: TDV Yayınları, 2011. Cebeci, Lütfullah. “Mefâtîhu’l-Gayb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/348-350. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Te’vîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/260-261. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr Yayınları, 2017.
• Cici, Recep. “Osmanlı Klâsik Dönemi Fıkıh Kitapları”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 3/5 (2005), 215-248.
• Çetin, Nihad M. “Aklâm-ı Sitte”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/276-280. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Demirayak, Kenan. “el-Maksûd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/453. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Demirayak, Kenan. “Merâhu’l-Ervâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/165-166. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Derman, Çiçek. “Tarihimizde Mushafların Bezenmesi”. Diyanet İlmi Dergi 46/4 (2010), 137-144.
• Derman, Fatma Çiçek. “Yazma Eserlerde Tezhib Sanatı”. 2. Uluslararası Osmanlı Coğrafyası Arşiv Kongresi Bildiriler. C.1. ed. Hatice Oruç vd. 357-361. Ankara: T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Arşiv Dairesi Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Derman, M. Uğur. “Hat San’atında Osmanlı Devri”. İslâm Kültür Mirâsında Hat San’atı. haz. M. Uğur Derman. 33-43. İstanbul: İslâm Tarih San’at ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA) Yayınları, 1992.
• Derman, M. Uğur. “Mürekkep”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/46-47. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Derman, M. Uğur. “Nesih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/1-3. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Derman, M. Uğur. “Ta’lik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/507-508. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Derman, M. Uğur. “Osmanlı İstanbulu’nda Hat Sanatı”. Osmanlı İstanbulu I. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu, Bildiriler. ed. Feridun M. Emecen vd. 475-494. İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Yayınları, 2014.
• Derman, M. Uğur. “Murakka”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/204-205. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Durmuş, İsmail. “el-Avâmilü’l-Mie”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/106-107. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Durmuş, İsmail. “Nahiv”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/300-306. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Durmuş, İsmail. “Sekkâkî, Ebû Ya’kūb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/332-334. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Durmuş, İsmail. “Kazvînî, Hâtib”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/156-157. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Eliaçık, Muhittin. “Osmanlı Medreselerinde Öğretilen Belâgat Kitapları”. Ulakbilge 2/4 (2014), 30-39.
• Elmalı, Hüseyin. “İzhârü’l-Esrâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/506-507. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Enderunlu Abdüllatîf. Âyîne-i Derûn [Osmanlı’ya Devlet Adamı Yetiştiren Mektep: Enderûn-ı Hümâyûn]. haz. Ahmet Köç. İstanbul: Çamlıca Basım Yayın, 2013.
• Ercan, Yavuz. “Devşirme Sorunu, Devşirmenin Anadolu ve Balkanlardaki Türkleşme ve İslâmlaşmaya Etkisi”. Belleten 50/198 (1986), 679-726.
• Ergin, Osman. Türkiye Maarif Tarihi. 1-2. Cilt. İstanbul: Eser Kültür Yayınları, 1977.
• Eroğlu, Ali. “Hâzin, Ali b. Muhammed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/125-126. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Ersoy, Ayla. Türk Tezhip Sanatı. İstanbul: Akbank Yayınları, 1988.
• Erünsal, İsmail E. “Hâfız-ı Kütüb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/94-98. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Erünsal, İsmail E. “Osmanlılarda Kütüphaneler ve Kütüphanecilik”. Milli Eğitim Dergisi 208 (2015), 194-199.
• Eyice, Semavi. “İbrâhim Paşa Sarayı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/345-347. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Gökbilgin, Tayyib. “15 ve 16. Asırlarda Eyâlet-i Rûm”. Vakıflar Dergisi 6 (1965), 51-61.
• Gölcük, Şerafettin-Adil Bebek. “el-Fıkhü’l-Ekber”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/544-547. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Görmez, Mehmet. “Sâgānî, Radıyyüddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/487-489. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Gül, Şirin. “Sahn-ı Seman Medreselerinden Günümüz Fıkıh Eğitimine Bir Köprü”. Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler Uluslararası Sempozyum (5-7 Ekim 2012, Muş Alparslan Üniversitesi, Muş/Türkiye). ed. Fikret Gedikli. 615-635. Muş: M.Ş.Ü. Yayınları, 2013.
• Gündüz, Mustafa. “Osmanlı’yı Yönetenler Mektebi Enderun”. Yedikita 105 (2017), 21-30.
• Güngör, Mevlüt. “Begavî, Ferrâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/340-341. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Güngör, Tahir. “Osmanlı Sarayı Enderûn’unda Kur’an Kültürü”. Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları. 1. Cilt. ed. Bilal Gökkır vd. 43-61. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2011.
• Hacımüftüoğlu, Nasrullah. “Belâğat İlmi ve Kur’ân”. Bayburt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (2015), 9-36. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2896595
• Has, Şükrü Selim. “Halebî, İbrâhim b. Muhammed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/231-232. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Has, Şükrü Selim. “Mülteka’l-Ebhur”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/548-551. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Hatiboğlu, İbrahim. “Mesâbîhu’s-Sünne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/258-260. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Hatiboğlu, İbrahim. “Meşâriku’l-Envâri’n-Nebeviyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/361-362. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Hızlı, Mefail. “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler”. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 17/1 (2008), 25-46.
• Hz. Osman’a İzâfe Edilen Mushaf-ı Şerîf (Topkapı Sarayı Müzesi Nüshası). yay. haz. Tayyar Altıkulaç. İstanbul: İslâm Konferansı Teşkilâtı İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA) Yayınları, 2007.
• Işık, Emin. “En’âm Sûresi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/169-170. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• İlgürel, Mücteba. “Acemi Oğlanı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/324-325. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• İpşirli, Mehmet. “Enderun”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/185-187. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• İpşirli, Mehmet. “Galata Sarayı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/322-323. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• İpşirli, Mehmet. “Medrese/Osmanlı Dönemi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/327-333. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• İpşirli, Mehmet. “Muasır Üç Enderunlu Tarihçinin Kaleminden IV. Mehmed’in Enderunu Üzerine Bazı Gözlemler”. Ötekilerin Peşinde Ahmet Yaşar Ocak’a Armağan. haz. Mehmet Öz vd. 433-449. İstanbul: Timaş Yayınları, 2015.
• Kallek, Cengiz. “el-Hidâye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/471-473. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Kallek, Cengiz. “Kudûrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/321-322. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Kandemir, M. Yaşar. “el-Câmiu’s-Sahîh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/114-123. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Kandemir, M. Yaşar. “Hadis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/27-64. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Kandemir, M. Yaşar. “Kādî İyâz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/116-118. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Kandemir, M. Yaşar. “eş-Şemâilü’n-nebeviyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/500-501. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Karaman, Hayreddin. “Fıkıh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/1-14. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Kâtip Çelebi. Keşfü’z-Zunûn. 5 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2013.
• Kayapınar, Hüseyin. “Münyetü’l-Musallî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/32-33. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Kılavuz, Ahmet Saim. “Akaid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/212-216. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Kılıç, Hulusi. “İbnü’l-Hâcib”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/55-58. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Kılıç, Hulusi. “el-Kâfiye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/153-154. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Kılıç, Hulusi. “Sarf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/136-137. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Koca, Ferhat. “Mergīnânî, Burhâneddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/182-183. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Koca, Ferhat. “el-Muhtasar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/64-66. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Koçu, Reşad Ekrem. “Osmanlı Sarayında Enderûn Teşkilâtı”. Hayat Tarih Mecmuası 7 (1972), 31-35.
• Koçu, Reşad Ekrem. Topkapı Sarayı. İstanbul: Doğan Kitap, 2022.
• Köprülü, Fuat. “İslâmi İlimler Tefsir, Hadis, Fıkıh, Kelâm ve Felsefe, Tarih ve Coğrafya”. Belgelerle Türk Tarihi Dergisi Dün/Bugün/Yarın 12 (1986), 21-26.
• Maşalı, Mehmet Emin. “Mushaf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/242-248. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Memiş, Mehmet. “Osmanlı Kitap Sanatlarında Delâilü’l-Hayrât Yazmaları”. Geleneğin Mirası. ed. Ali Fuat Baysal vd. 175-188. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Yayınları, 2021.
• Mertoğlu, Mehmet Suat. “Tefsir/Literatür”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/290-294. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Muhammed Refik. “Enderûn-ı Hümâyûn Mektebi”. Edebiyyât-ı Umûmiyye Mecmûası (1332/1916), 16-20. Erişim 2 Nisan 2024. https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/16318
• Muhammed Refik. “Fâtih Asrında Enderûn-ı Hümâyûn Teşkîlâtı”. Edebiyyât-ı Umûmiyye Mecmûası (1332/1917), 273-278.
• Mürekkebin İzi Yazma Eserler Seçkisi. İstanbul: Cumhurbaşkanlığı Yayınları, 2020.
• Necipoğlu, Gülru. 15. ve 16. Yüzyılda Topkapı Sarayı Mimarî, Tören ve İktidar. çev. Ruşen Sezer. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2021.
• Okumuş, Mesut. “Kur’ân İmlâsının Gelişim Süreci Üzerine Bazı Tespit ve Değerlendirmeler”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/17 (2010), 5-37.
• Ortaylı, İlber. Osmanlı Sarayında Hayat. İzmir: Yitik Hazine Yayınları, 2008.
• Ortaylı, İlber. Mekânlar ve Olaylarıyla Topkapı Sarayı. İzmir: Kaynak Yayınları, 2010.
• Özaydın, Abdülkerim. “İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/132-134. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Özcan, Abdülkadir. “Devşirme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/254-257. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Özcan, Abdülkadir. “Kul”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/348-350. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Özek, Ali. “el-Keşşâf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/329-330. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Özel, Ahmet. “İbnü’s-Sââtî, Muzafferüddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/190-192. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Özel, Ahmet. “Zencânî, İzzeddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/253-254. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Özen, Şükrü. “Sadrüşşerîa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/427-431. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Özen, Şükrü. “Teftâzânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/299-308. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Özkafa, Fatih. “Hat Sanatı Bakımından Mushaf Kitabetinin Tarihî Seyri”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 10/3 (2010), 307-326.
• Özsayıner, Zübeyde Cihan. Türk Vakıf Hat Sanatları Müzesinde Bulunan Tezhipli Kur’ân-ı Kerimler. Ankara: T.C. Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 1999.
• Öztürk, Mustafa. “Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/295-297. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Öztürk, Mustafa-Mertoğlu, M. Suat. “Zemahşerî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/235-238. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Serin, Muhittin. Hat Sanatı ve Meşhur Hattatlar. İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı, 1999.
• Serin, Muhittin. “Sülüs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/128-130. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Setarehsobh, Mitra. “Türk Tezhip Sanatı ve Uslüpleri”. Geleneğin Mirası. ed. Ali Fuat Baysal vd. 189-201. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Yayınları, 2021.
• Simit, Muhammed Enes. “Kapatılış Sürecinde Enderun-ı Hümayun ve Enderun Mektebi”. Vakanüvis Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi 4/1 (2019), 318-353. https://doi.org/10.24186/vakanuvis.513896
• Şimşirgil, Ahmet. “Osmanlı Taşra Teşkîlâtında Rûm Beylerbeyliği”. Türklük Araştırmaları Dergisi 5 (1989), 289-299.
• Şimşirgil, Ahmet. Bir Müstakil Dünya Topkapı Sarayı. İstanbul: Timaş Yayınları, 2016. Taşköprülüzâde Ahmed Efendi. Mevzuat’ül Ulûm (İlimler Ansiklopedisi). C.1. sad. Mümin Çevik. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 2011.
• Taşköprülüzâde Ahmed Efendi. Osmanlı Bilginleri eş-Şakâiku’n-Nu’mâniyye fî ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye. çev. Muharrem Tan. İstanbul: İz Yayıncılık, 2019.
• Tayyâr-Zâde Atâ. Osmanlı Saray Tarihi -Târîh-i Enderûn-. 1. Cilt. haz. Mehmet Arslan. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2010.
• Telkenaroğlu, M. Rahmi. “Osmanlı’dan Günümüze Anadolu Medreselerinde Fıkıh Tedrisatı ve Sorunları”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 20 (2012), 151-177.
• Türcan, Zişan. “Osmanlı Dönemi Hadis Şerhlerinin Şerh Literatürü İçindeki Yeri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 11/21 (2013), 143-164.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Milli Saraylar Başkanlığı. “Milli Saraylar/Hizmetler/Yazma Eserler”. Erişim 8 Temmuz 2024. https://www.millisaraylar.gov.tr/Hizmetler/YazmaEserler
• Uludağ, Süleyman. “Delâilü’l-Hayrât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 9/113-114. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. “Osmanlı Yeniçeri Teşkilatında Devşirmeler Nasıl Toplanır, Nasıl Yetiştirilirdi?”. Tarih ve Edebiyat Mecmuası 18/10 (1982), 34-40.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti Teşkilâtından Kapıkulu Ocakları. 1. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. “Devşirme”. İslâm Ansiklopedisi. 3/563-565. İstanbul: M.E.B. Yayınları, 1993.
• Yaman, Ahmet. “Kenzü’d-Dekāiķ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/261-262. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Âmentü”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/28-30. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Beyzâvî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/100-103. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Fahreddin er-Râzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/89-95. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Yaylalı, Davut. “Mevsılî, Abdullah b. Mahmûd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/487-488. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Yazıcı, İshak. “Semerkandî, Ebü’l-Leys”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/473-475. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Yazır, Mahmud Bedreddin. Medeniyet Âleminde Yazı ve İslâm Medeniyetinde Kalem Güzeli. C.1-2. haz. Hüseyin Gündüz vd. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2023.
• Yıldırım, İlyas. “Taşköprîzâde’nin eş-Şakâiku’n-Nu’mâniyye’sinden Bir Fıkıh Tarihi Okuması: Başlangıcından XVI. Asrın Ortalarına Kadar Osmanlı Ulemâsının Fıkıh İlmi Eserleri”. III. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu (Kastamonu’da İlmî Hayat ve Kastamonu Âlimleri) (06-08 Mayıs 2016, Kastamonu). ed. Ali Rafet Özkan. 211-234. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Yıldız, A. Vahap. “Osmanlılar’da Yazı Çeşitleri”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/28 (2012), 47-62. Yüksel, Emrullah. “Birgivî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/191-194. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Zennûn, Yûsuf-Serin, Muhittin. “Kûfî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/342-345. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Cebeci, Lütfullah. “Mefâtîhu’l-Gayb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/348-350. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Taşköprülüzâde Ahmed Efendi. Mevzuat’ül Ulûm (İlimler Ansiklopedisi). C.1. sad. Mümin Çevik. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 2011.
• Yüksel, Emrullah. “Birgivî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/191-194. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.