Sosyo-Kültürel Mirasın Buluşma Noktası: İskilip'teki Köy Odalı Çantı Camiler

Yıl 2024, Cilt: 23 Sayı: 2, 1040 - 1066, 30.12.2024

Oktay Gündogdu

https://doi.org/10.14395/hid.1521827

Öz

Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın izniyle 2023 yılında başladığımız “Çorum İl ve İlçelerinde Türk-İslam Dönemi Yüzey Araştırması” projesi kapsamında ilk çalışma, Çorum iline bağlı İskilip ilçe merkezi ve köylerinde gerçekleştirilmiştir. İç Anadolu ile Karadeniz Bölgesi arasında bulunan İskilip ilçesi iklim ve coğrafi yapı olarak iki bölgenin de özelliklerini taşımaktadır. Bölgenin iklim özellikleri sonucu ahşap yapıların çeşitli örnekleri ortaya çıkmıştır. Dinî ve sivil mimari örneklerinin (cami, türbe, konut, ambar, samanlık, ahır, arılık, vb.) inşasında ahşabın yapı malzemesi olarak kullanımı oldukça yaygındır. Bu durum ahşap malzeme kullanımının yaygın tekniklerinden olan çantı uygulamalarını da artırmıştır. Merkezde üç ve köylerde altı olmak üzere toplam dokuz çantı cami bulunmaktadır. İskilip merkezdeki örnekler bilimsel yayınlarda incelenmiş ancak köylerde bulunan ve tarafımızca tespit edilen çantı camiler, ilk kez bu çalışmada detaylı olarak ele alınmıştır. Mimari yapıları benzer olan çantı camilerden beşi, tek katlı olup geriye kalan dört cami ise iki katlı düzenlemeye sahiptir. İskilip’in kuzeyinde bulunan köylerdeki çantı camiler, köy odalı çantı camiler olarak gruplandırılmış; bu kapsamdaki dört örnek hem mimari hem de kültürel açıdan incelenmeye çalışılmıştır. Mimari yapıları ve işlevsellikleri açısından büyük önem taşıyan bu yapılar; “Mimarlık Tarihi, Sanat Tarihi, Türk Halk Bilimi, Kültür Tarihi” gibi bilim dalları için kültürel kodların anahtarı ve taşıyıcısı olarak kabul edilmelidir. Çorum’un genelinde yapılacak yeni tespitler hem bu tipolojideki yapıların sayısını artıracak hem de zengin bir kültürün nüvelerini ortaya çıkartacaktır. Köy odaları, mimari yapıları bakımından önemli olduğu gibi sosyo-kültürel işlevleri açısından da büyük değere sahiptir. Dini mimarinin bölgesel üslubuyla şekillenen çantı camilerle köy odalarının birleşimi ise nadir rastlanan yapılaşmalardandır. Bu tür mimari tasarımların yapılmasındaki temel amaç, yerel halkın sosyo-kültürel ihtiyaçlarını karşılamaktır.
Bu çalışmada İskilip köylerinde; alt katı köy odası, üst katı cami olan Güneyaluç Köyü’nde Madanlar ve Memiler Mahallesi Camileri, Sarıkavak Köyü Camii ve Yaylacıkseki Köyü Camii olmak üzere dört yapı incelenmiştir. 1944-1961 yılları arasında inşa edilen bu yapılar, konumları, mimari şemaları ve süsleme programlarıyla birlikte altındaki köy odaları, İskilip ilçesinin Karadeniz coğrafyasından etkilendiğini ortaya koymaktadır. İncelenen yapılar arasında, üst katlarda ahşap malzemenin çantı tekniğiyle kullanıldığı; alt katlardaki köy odalarında ise ahşap ve kerpiç malzemelerin hımış ve yığma teknikleriyle uygulandığı görülmektedir. Sarıkavak Köyü Camisi’nde ise alttaki köy odasıyla üst kattaki caminin tamamı çantı tekniğinde yapılmıştır. Bu yapı harim yönelişi, kadınlar mahfilinin olmayışı, alçı ve tuğlayla yapılmış mihrabıyla diğer örneklerden ayrışmaktadır. Süsleme açısından bakıldığında sadeliğin hem iç hem de dış mekânda hakim olduğu söylenebilir. Ay-yıldız, gülbezek ve yıldız formları, mihrap, minber ve tavan süslemelerinde karşımıza çıkmaktadır. Çantı bölümlerde ahşapların birleşim noktalarında kurt boğaz ve kara boğaz geçme teknikleri uygulanmıştır. Bu yapıların benzer mimari ve kültürel özellikleri, bölgedeki yerel etkileşimlerin ve ortak geleneklerin yansımasıdır. Benzer örnekleriyle Çorum-Bayat, Tokat-Niksar, Sinop-Boyabat, Saraydüzü, Ordu-Akkuş ve Artvin-Şavşat gibi yerlerde karşılaşılmaktadır. Bu örneklerle birlikte köy odalı çantı camiler değerlendirme başlığı altında derlenmiş, bölgedeki mimari gelişim şeması izlenmeye çalışılmıştır. Genel itibariyle alt katta yer alan odalar toplanma, sohbet, haberleşme gibi köy odası işlevlerinin yanı sıra düğün, asker uğurlama gibi geleneksel törenlerde de kullanılmaktadır. Odalar, günümüzde işlevini kısmen yitirmiş olsa da bazıları köy odası olarak veya Kur’an kursu olarak kullanılmakta ve bu şekilde yerel toplulukların sosyo-kültürel bağlarını güçlendirmeye devam etmektedir. Zamana karşı direnen bu yapıların tanıtılması, tescil edilmesi, özgün işlevlerinin sürdürülmesi veya yeniden işlev kazandırılmasının yanı sıra korunarak gelecek nesillere aktarılması için mücadele edilmesi gerekmektedir.

Anahtar Kelimeler

Çorum Yüzey Araştırması, İskilip, Köy Odalı Çantı Cami, Güneyaluç, Sarıkavak, Yaylacıkseki

Etik Beyan

İzin yazıları eklenmiştir.

Destekleyen Kurum

Hitit Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi’nin ILH19001.23.001 nolu proje desteği

Proje Numarası

"Çorum ili ve ilçelerinde Türk-İslam Dönemi Yüzey Araştırması" ve [Proje Numarası-YA011904(2023)] adlı T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Projesi

Teşekkür

T.C. KÜLTÜR VE TURIZM BAKANLIĞI Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü'ne, Hitit Üniversitesi ve Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi'ne, İskilip Belediye Başkanlığı'na, 2023 Yılı Yüzey Araştırması Ekip Üyelerine teşekkür ederim.

The Convergence Point of Socio-Cultural Heritage: Village Room Çantı Mosques in İskilip

Öz

With the permission of the Ministry of Culture and Tourism, the first study under the project "Survey of the Turkish-Islamic Period in Çorum Province and Districts" initiated in 2023 was conducted in the İskilip district center and its villages within Çorum province. The İskilip district, located between the Black Sea and Central Anatolia regions, carries the characteristics of both regions in terms of climate and geographical structure. As a result of the region’s climatic characteristics, various examples of wooden materials have emerged. The use of wood as a building material is quite prevalent in religious and civil architectural structures such as mosques, tombs, houses, barns, haylofts, stables, beehives, etc. This has led to a higher use of çantı applications, a common technique for constructing with wood. There are a total of nine çantı mosques, three in the center and six in the villages. While the çantı mosques in the center of İskilip have already been studied, this is the first detailed examination of village-based çantı mosques identified by our team. Of the çantı mosques with similar architectural structures, five are single-story, while the remaining four have a two-story arrangement. The çantı mosques located in the northern villages of İskilip are categorized as village community hall çantı mosques, with four examples examined from architectural and cultural perspectives. This group, seldom mentioned in the literature, has been studied through four examples. These structures, significant for their architectural features and functionality, serve as a cultural keystone for disciplines such as architectural history, art history, Turkish folklore, and cultural history. New discoveries to be made throughout Çorum will both increase the number of structures of this typology and reveal the core elements of a rich culture. Village community halls are significant examples of civil architecture, valued both for their architectural structures and also their socio-cultural functions. The combination of çantı mosques, shaped by the regional style of religious architecture, with village community hall is rare. These designs primarily aim to meet the local community’s socio-cultural needs.
The study examines four structures in the villages of İskilip, each featuring a village community hall on the lower level and a mosque on the upper level: The Madanlar and Memiler Neighborhood Mosques in Güneyaluç Village, the Sarıkavak Village Mosque, and the Yaylacıkseki Village Mosque. Constructed between 1944 and 1961, these buildings demonstrate how İskilip district’s architecture was influenced by the Black Sea geography through their locations, architecture, decorative programs, and the village community halls underneath. In the three structures, wooden materials are used with the çantı technique on the upper floors, while on the lower floors, the village community halls incorporate wood and adobe materials with the masonry techniques. In the Sarıkavak Village Mosque, both the lower village community hall and the upper mosque are constructed entirely with the çantı technique. This structure differs from other examples in its prayer hall orientation, lack of women’s gallery, and a mihrab made of plaster and brick. Simplicity is dominant both inside and outside in terms of decoration. Forms such as the crescent star, rosette and star appear in the decoration of the mihrab, pulpit and ceiling. In the çantı sections, wolf’s throat and black throat jointing techniques are used at the wood connection points. The similar architectural and cultural features of these structures reflect the local interactions and shared traditions in the region. Similar examples can be found in places such as Çorum-Bayat, Tokat-Niksar, Sinop-Boyabat, Saraydüzü, Ordu-Akkuş, and Artvin-Şavşat. These examples, along with other village community hall çantı mosques, have been compiled for evaluation, with an effort to trace the architectural development in the region. The community halls located on the lower floor serve as village spaces for gatherings, conversations, and communication as well as for traditional ceremonies like weddings and soldier farewells. Although they have partially lost their original function today, some are still used as village community halls or Qur’an courses, continuing to strengthen the socio-cultural bonds of the local communities. Promoting, registering, and preserving these enduring structures, or restoring their original functions, is essential to ensure their legacy for future generations.

Anahtar Kelimeler

Çorum Surface Survey, İskilip, Village-Roomed Çantı Mosque, Güneyaluç, Sarıkavak, Yaylacıkseki

Destekleyen Kurum

"Project support number ILH19001.23.001 from the Scientific Research Projects Coordination Unit of Hitit University"

Proje Numarası

"Çorum ili ve ilçelerinde Türk-İslam Dönemi Yüzey Araştırması" ve [Proje Numarası-YA011904(2023)] adlı T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Projesi

Teşekkür

I would like to thank the General Directorate of Cultural Heritage and Museums of the Ministry of Culture and Tourism of the Republic of Turkey, Hitit University and the Scientific Research Projects Coordination Unit, İskilip Municipality, and the members of the 2023 Surface Survey Team.

Kaynakça

• Aksakal, Erdi. “Türk Kültüründe Eril Mekân Örneği; Köy Odaları”. Folklor/Edebiyat Dergisi 25/98 (2019), 291-307. https://doi.org/10.22559/folklor.865
• Arseven, Celal Esad. Sanat Ansiklopedisi. 1. Cilt. İstanbul: MEB Yayınevi, 1983.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı. İstanbul Mi’mârî Çağının Menşe’i Osmanlı Mi’marîsinin İlk Devri 630-805 (1230-1402). İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1966.
• Azizsoy, Anar-Özkurt, Muhammet. “Rize Ahşap (Çantı) Camilerinde Bezeme Üslubu”. Sanat Tarihi Dergisi 30/2 (2021), 885-929. https://doi.org/10.29135/std.866300
• Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü Kitaplığı, 20 ilkteşrin 1940 Genel Nüfus Sayımı, No. DİE 1285.
• Bayhan, Ahmet Ali-Yavuzyılmaz, Ahmet. “Samsun/Çarşamba’da Çantı Tekniğinde İnşa Edilmiş İki Cami”. Anadolu Arkeolojisiyle Harmanlanmış Bir Ömür Mehmet Karaosmanoğlu’na Armağan. ed. Mehmet Ali Yılmaz vd. 135-158. Ankara: Bilgin Kültür Sanat Yayınları, 2021.
• Bayhan, Ahmet Ali. “Ordu’nun Geleneksel Ahşap Camilerinden Bir Grup: Kubbeli Çantı Camiler”. Yaşar Erdemir’e Armağan: Sanat Tarihi Yazıları. ed. Osman Kunduracı-Ahmet Yavuzyılmaz. 33-61. Konya: Literatürk Yayınları, 2019.
• Bayhan, Ahmet Ali. “Ordu’da Yeni Tespit Edilen Çantı Cami Örnekleri”. Uluslararası XIX. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu 21-24 Ekim 2015 Bildiriler. ed. Ceren Ünal vd. 1/27/149-173. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2019.
• Bayhan, Ahmet Ali. “Ordu Yöresinde 2017’de Belirlenen Ahşap Çantı Cami Örnekleri”. Akdeniz Sanat Dergisi 13 (2019), 17-35.
• Bulut, Mustafa. “Sivas İlbeyli Köy Odaları”. MUTAD 4/1 (2017), 13-31. DOI: 10.16985/MTAD.2017130403
• CA, Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi. 30/18/1/2, Gömlek No.204,18.
• Can, Yılmaz. “Samsun’da Bulunan İki Önemli Ahşap Eser Gökçeli ve Bekdemir Camileri”. Samsun Araştırmaları 3 (2013), 23-44.
• Furtuna, Çiğdem-Ulusoy Binan, Demet. “Samsun-Çarşamba’ da Çantı Tekniği’nde İnşa Edilmiş Ahşap Camilerin Korunmalarına Yönelik Belgeleme ve Değerlendirme Yaklaşımı”. TÜBA-KED 23 (2021), 11-36. https://doi.org/10.22520/tubaked.2021.23.001
• Gül, Seyfullah. “Sinop Ahşap Camileri ve Coğrafi Çevre İlişkisi”. Sosyal Bilimciler Gözüyle Sinop. ed. Özgür Kıran. 155-178. Ankara: Berikan Yayıncılık, 2018.
• Gündogdu, Oktay. “Geleneğin Devamı Çorum/Bayat’ta Çantı Tekniğinde İnşa Edilmiş Camiler”. İSTEM 43 (2024), 381-406. https://doi.org/10.31591/istem.1458936
• Gündogdu, Oktay-Gündogdu, Esra. “Sorgun Aşağıkarahacılı Köyü: Ese Ünal Köy Odası”. Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi 14/3 (2024), 1079-1093 https://doi.org/10.48146/odusobiad.1288656
• Hasol, Doğan. Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. İstanbul: YEM Yayınları, 2012. Karadeniz Kültür Envanteri. “Doğu Karadeniz Kültür Envanteri Projesi”. Erişim 17 Temmuz 2024. http://karadeniz.gov.tr/
• Karakul, Özlem. “Doğu Karadeniz’in Geleneksel Yapı Kültürüne Yapı Ustaları Üzerinden Bütüncül Bir Değerlendirme”. Art-Sanat 16 (2021), 381-407. https://doi.org/10.26650/artsanat.2021.16.0013 http://art-sanat.istanbul.edu.tr/tr/_
• Karaosmanoğlu, Hüseyin-Soysal Demirci, Hamide. “Sorgun Cihanşarlı Köyünde Yok Olmaya Başlamış Ahşap Oymadan Yapılan Köy Odaları”. I. Uluslararası Bozok Sempozyumu 5-7 Mayıs 2016 Bildiri Kitabı. ed. Kadir Özköse. 1/361-368. Yozgat: Bozok Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Karpuz, Haşim. “Halk Mimarisinde Ahşap Yığma Çantı Yapılar”. III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri. 5/165-181. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli Folklor Araştırma Dairesi Yayınları, Başbakanlık Basımevi, 1987.
• Karpuz, Haşim. “Konya Köy Odalarının Kültür ve Sanat Değeri”. Emin Bilgiç Hatıra Kitabı. ed. Oktay Aslanapa-Ekmeleddin İhsanoğlu. 319-361. İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültürünü Araştırma Vakfı (İSAR), 1990.
• Kaya, Mustafa. “Gürcistan’ın Guria Bölgesi’nde, Ahşap Çandı Cami Örneği: Zoti Camii”. Anasay 25 (2023), 141-180. https://doi.org/10.33404/anasay.1315491
• Kılcı, Ali. “Fatih’in Hocası Akşemseddin’in İskilip’teki Ahşap Camisi”. XV. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı ve Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri. ed. Zeliha Demirel Gökalp, vd. 493-502. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2011.
• Nefes, Eyüp vd. “Samsun/Bafra İlçesi’nde Çantı Tekniğinde İnşa Edilmiş Bir Grup Ahşap Camii”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 15/2 (2015), 291-317.
• Nefes, Eyüp. “Samsun’daki Bazı Çağdaş Cami Projelerinin Düşünsel Zeminleri Üzerine Değerlendirmeler”. Çağımızda Cami Mimarisinde Arayışlar Uluslararası Sempozyumu 18-20 Kasım 2016 Bildiriler Kitabı. ed. Ali Yılmaz, vd. 341-349. Giresun: Giresun Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Yayınları, 2017.
• Nefes, Eyüp-Gün, Recep. “Çorum/İskilip’te Çantı Tekniğinde İnşa Edilmiş İki Cami: Sanayi Marangozlar ve Tavukçuhoca Camileri”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/15 (2016), 299-309. https://doi.org/10.14395/hititilahiyat.285722
• Nefes, Eyüp. “Sinop’ta Çantı Tekniğinde İnşa Edilen Camiler”. Uluslararası Geçmişten Günümüze Sinop’ta Türk-İslam Kültürü Sempozyumu 5-7 Ekim 2018 Bildiriler Kitabı. ed. Cüneyd Aydın, vd. 1/495-513. Sinop: Sinop Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Nemlioğlu, Candan. “Göçeli (Gökçeli) Camii”. I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi Bildirileri. 2/117-136. Konya: Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2001.
• Özgüner, Orhan. Köyde Mimari Doğu Karadeniz. Ankara: ODTÜ Mimarlık Fakültesi, 1970.
• Sözen, Metin-Tanyeli, Uğur. Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1992.
• Sümerkan, M. Reşat. Biçimlendiren Etkenler Açısından Doğu Karadeniz Kırsal Kesiminde Geleneksel Evlerin Yapı Özellikleri. Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 1990.
• Şener Boy, Emel. “Aynı Çatı Altında Buluşmak: Niksar-Gültepe Köyü Camisi, Köy Odası ve Tahıl Ambarları”. Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi Özel Sayı 1/1 (2020), 198-208.
• Tayla, Hüsrev. Geleneksel Türk Mimarisinde Yapı Sistem ve Elemanları. İstanbul: Türkiye Anıt Çevre Turizm Değerlerini Koruma Vakfı, 2007.
• Yıldız, Fatih Harun. Artvin İli Şavşat İlçesi Camilerinde Ahşap Süslemeler. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Çorum İl Özel İdaresi. “İlçe Haritaları”. Erişim 20 Haziran 2024. http://www.corumozelidare.gov.tr/kurumlar/corumozelidare.gov.tr/HARITALAR/Ilce-Ozel-Idare-Haritalar/2024-HARITALAR/ISKILIP.pdf
• Uydu Görüntüleri İçin: Erişim 20 Haziran 2024. https://www.google.com/maps/place/%C4%B0skilip,+19400+%C4%B0skilip%2F%C3%87orum/@40.8385133,34.2755535,140252m/data=!3m1!1e3!4m6!3m5!1s0x4086b3adeded8391:0xb2be07cfec1f4fc8!8m2!3d40.730648!4d34.471011!16zL20vMGJqOTNs?entry=ttu