Risâle fî is̱bâti’l-müfâriḳāt’ın Aidiyeti Üzerine Tahlil, Tahkik ve Tercüme

Yıl 2024, Cilt: 23 Sayı: 2, 895 - 942, 30.12.2024

Muhammed Abdullah Haksever

https://doi.org/10.14395/hid.1532827

Öz

Bu çalışma, İslam felsefesinde Meşşai filozofların ortaya koydukları varlık anlayışı çerçevesinde kaleme alınmış bir eser olan Risâle fî is̱bâti’l-müfâriḳāt’ın aidiyet problemine odaklanmaktadır. Risale, literatürde hem Fârâbî’ye hem de İbn Sînâ’nın öğrencisi olan Behmenyâr b. Merzübân’a nispet edilmektedir. Bu kapsamda Fârâbî ve Behmenyâr’a açıkça nispeti belli olan yazma nüshalar tespit edilmiştir. Günümüzde risaleye atıfla yapılan çalışmalar ise bu durumdan habersiz görünmektedir. İşte bu nedenle makalenin öncelikli amacı, risalenin yazarını tespit etmektir. Bu amaç doğrultusunda, çalışma içerisinde risalenin tabakât literatüründe hangi isimle yer aldığı ve kimlere nispet edildiği incelenmektedir. Ayrıca çalışmada risalenin maddeden ayrık varlıkları ispat etme noktasında ortaya koyduğu iddialar ile risalenin olası yazarlarının felsefi anlayışları doğrultusunda ayrık varlıklar hakkındaki tutumları karşılaştırılmaktadır. İnceleme alanını ise risalede öne çıkan konu başlıkları oluşturmaktadır. Bu bağlamda, ilk olarak varlıkların nasıl sınıflandırıldığı ve yapılan tasnifin nasıl şekillendiği ele alınmaktadır. Zira bir filozofun varlık anlayışı, büyük oranda eserine yansıttığı varlık tasnifinden anlaşılabilmektedir. Ardından çalışmada bu tasnifin ilk illeti olarak vazedilen Tanrı kavramı incelenmektedir. Yine Tanrı kavramının ne şekilde ve hangi kavramlar üzerinden tanımlandığı, risalenin yazıldığı dönemi tespit etmemizde önemli bir ayrıntı sunmaktadır. Öyle ki risalede Tanrı’nın “Zorunlu Varlık” ile nitelendirilmesi ve onun varlığının ispat konusu edilip buna dair burhanlar getirilmesi, risalenin yazarının Fârâbî’den ziyade Behmenyâr olduğunu güçlendirmektedir. Nitekim Fârâbî’de Tanrı için “Zorunlu Varlık” gibi bir nitelemeye ve O’nun ispatına dair iddialara rastlanmaması, buna karşın Behmenyâr’ın meseleye bakış açısının risale ile neredeyse aynı olması söz konusu yaklaşımı desteklemektedir. Risalenin, İslam felsefesi içerisinde Meşşai ekolün bir ürünü olması sebebiyle inceleme sırasında öne çıkan ikinci kavram Faal Akıl’dır. Bu kapsamda risaledeki Faal Aklın, öteki ayrık akıllar içerisinde özel olmayan konumu aidiyet düğümünü çözen noktalardan bir diğerini oluşturmaktadır. Çalışmada ayrıntılı olarak izah edildiği üzere risalede Faal Aklın ay-üstü âlemdeki sayısı belirtilmeyen diğer akıllarla bir arada zikredilmesi Fârâbî’nin sudûr anlayışı ile uyumsuz görünmektedir. Zira Fârâbî felsefesinin özgün noktalarından birini Faal Aklın konumu ve görevi oluşturmaktadır. Bununla beraber onun yazdığı bir risaleye Faal Aklın bu özel konumunun yansımaması uzak bir ihtimal olarak değerlendirilmektedir. Aksine risaledeki varlık tasnifinin İbn Sînâ sonrası ortaya çıktığı ifade edilmelidir. Dahası, risalede Faal Akıl'ın ele alınışı, özellikle de belirli sayıda faal aklın bulunmaması bakımından, Behmenyâr'ın görüşleriyle benzerlik taşımaktadır. Risalenin aidiyeti kapsamında incelenen bir diğer konu ise semâvî nefislerin ispatının nasıl temellendirildiği meselesidir. Bahusus risalede bu nefislerin varlıklarına delil olarak getirilen burhanın semâvî cisimlerin hareketleri üzerinden detaylandırılması ve bu hareketlerin ihtiyârî olarak nitelendirilmesi Fârâbî’nin eserlerinde yer almamaktadır. Buna karşın, Behmenyâr’ın ilgili kavram ve iddialarının risale ile oldukça benzer olduğu tespit edilmektedir. Son olarak insanî nefislerin, ayrık bir varlık olması ve bekası konusunda Fârâbî’nin kendisine özgü görüşlerini risalede görmek mümkün değildir. Dolayısıyla bu çalışmada, risalenin beş temel konusu (Tanrı, varlık tasnifi, Faal Akıl, semâvî nefisler, insanî nefisler) ve içerisinde kullanılan kavramlar üzerinden spesifik noktalar incelenerek risale ile ilgili filozofların eserleri arasındaki uyum ya da uyumsuzluklar belirlenmektedir. Böylece eserin kimin tarafından kaleme alındığı tespit edilmeye çalışılmaktadır. Bunun yanı sıra çalışmaya ek olarak risalenin edisyon kritiği İSAM tahkik esasları çerçevesinde okuyucuya sunulmakta, ayrıca metnin tercümesine de yer verilmektedir. Sonuç olarak, çalışmaya konu olan Risâle fî is̱bâti’l-müfâriḳāt’ın Behmenyâr’a ait Risâle fî merâtibi’l-mevcûdât isimli eser ile birebir aynı olduğu, bu bağlamda risalenin Fârâbî’den ziyade Behmenyâr’a atfedilmesinin doğru bir yaklaşım olacağı iddia edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Felsefesi, Fârâbî, Behmenyâr, Ayrık varlık, İs̱bâtü’l-müfâriḳāt, Merâtibi’l-mevcûdât

On the Authorship of Risāla fī Ithbāt al-Mufāriqāt: Analysis, Critical Edition, and Translation

Öz

This work focuses on the issue of authorship concerning the Risāla fī Ithbāt al-Mufāriqāt, a treatise written within the framework of the understanding of existence proposed by the Peripatetic philosophers in the Islamic philosophy. The treatise has been attributed in the literature to both al-Fārābī and to Bahmanyār b. Marzubān, student of Ibn Sīnā. Manuscript evidence providing clear attribution to al-Fārābī and Bahmenyār has been identified, yet contemporary scholarship appears largely unaware of these findings. Consequently, the primary aim of this article is to determine the author of the treatise. To achieve this, the names under which the treatise appears in the biographical dictionaries (Tabaqāt sources) and to whom it is attributed are analyzed. Furthermore, the claims made in the treatise to demonstrate the existence of immaterial entities are compared with the philosophical views of the possible authors on immaterial entities. The analysis in this study is structured around the key themes that emerge in the treatise. The discussion entities with an examination of how beings are categorized and how this classification is articulated. This is crucial because a philosopher's understanding of existence can largely be inferred from the ontological classifications they present. Following this, the study analyses the concept of God, posited as the first cause within this classification. The manner in which the concept of God is defined and through which concepts it is framed offers significant insights into the historical context in which the treatise was composed. Notably, the characterization of God as the "Necessary Existence" and the provision of proofs for God's existence within the treatise lend credence to the hypothesis that the treatise's author is more likely Bahmanyār rather than al-Fārābī. This conclusion is further supported by the fact that al-Fārābī does not explicitly engage with these topics, whereas Bahmanyār’s treatment of the subject closely aligns with the arguments found in the treatise. The treatise is a product of the Peripatetic tradition in Islamic philosophy, and analysis turns to the concept of the Active Intellect. The non-specialized role of the Active Intellect in the treatise, as one of several immaterial intellects, provides another key to resolving the question of authorship. As detailed in this study, the treatment of the Active Intellect, alongside other unspecified intellects in the supra-lunar realm, diverges from al-Fārābī's understanding of sudūr (emanation). Al-Fārābī's philosophy places significant emphasis on the unique position and function of the Active Intellect, making it unlikely that this aspect would be absent in a treatise authored by him. Conversely, the classification of existence presented in the treatise appears to postdate Avicenna. Furthermore, the treatment of the Active Intellect in the treatise bears resemblance to Bahmanyār’s views, particularly in the absence of a specified number of active intellects. Another issue explored in the context of authorship of the treatise is how the existence of celestial souls is justified. Specifically, the treatise's detailed argumentation regarding the movements of celestial bodies as evidence for the existence of these souls, characterized as voluntary, does not align with the positions found in al-Fārābī's works. In contrast, Bahmanyār’s concepts and arguments on this issue strongly resemble those in the treatise. Additionally, the unique approach al-Fārābī takes regarding the immaterial existence and survival of human souls is not reflected in the treatise. Therefore, this study critically examines five central topics of the treatise—the concept of God, the classification of existence, the Active Intellect, celestial souls, and human souls—and assesses the congruence or divergence between the treatise and the works of the philosophers in question. Through this analysis, the study aims to determine the likely author of the treatise. Additionally, a critical edition (taḥqīq) of the treatise is presented according to ISAM's critical principles, accompanied by a translation of the text. Consequently, it is concluded that the Risāla fī Ithbāt al-Mufāriqāt is identical to the work titled Risāla fī Marātib al-Mawjūdāt and argues that attributing the treatise to Bahmanyār is accurate.

Anahtar Kelimeler

Islamic philosophy, al-Fārābī, Bahmanyār, Immaterial entities, Ithbāt al-Mufāriqāt, Marātib al-Mawjūdāt

Kaynakça

• A’sem, Abdülemîr. er-Resâilü’l-felsefiyyetü’s-suġrâ. Dımaşk: Dârü’t-Tekvîn, 2012.
• Anawati, Georges Chehata. Müʾellefâtü İbn Sînâ. Kahire: Camiat’üd-Düvel’il-ʿArabiyye, 1950.
• Arıcı, Müstakim. İbn Sînâ’nın Öğrencisi Behmenyâr b. Merzubân ve Felsefesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Ateş, Ahmed. “Fârâbî’nin Eserlerinin Bibliyografyası” 15/57 (1951), 175-192.
• Aydın, Mehmet S. Din Felsefesi. İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları, 2012.
• Aydınlı, Yaşar. Fârâbî’de Tanrı-İnsan İlişkisi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.
• Bağdatlı İsmâil Paşa. Hediyyetü’l-ʿârifîn, esmâʾü’l-müʾellifîn ve âsârü’l-musannifîn. II Cilt. İstanbul: MEB: Behiyye Matbaası, 1951.
• Bayrakdar, Mehmet. İslâm Felsefesine Giriş. Ankara: TDV Yayınları, 2014.
• Behmenyâr b. Merzübân. et-Taḥṣîl. nşr. Murtazâ Mutahharî. Tahran: İntişârât-ı Danişgâh-ı Tahran, 1375.
• Behmenyâr b. Merzübân. Makale fî ârâi’l-meşşâ’în fî umûri’n-nefsi ve kuvâhâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Nafiz Paşa, 1350, 54b-57a.
• Behmenyâr b. Merzübân. “Risâle fî merâtibi’l-mevcûdât”. Behmenjâr ben el-Marzubân Der Persische Aristoteliker Aus vicenna’s Schule: Zwei metaphysische Abhandlungen von ihm Arabisch und Deutsch. nşr. Salomon Poper. 17-28. Leipzig: Leopold Voss, 1851.
• Beyhaḳî, Zahîrüddin. Târîḫu ḥükemâʾi’l-İslâm. nşr. Muḥammed Kurd ʿAlî. Dımaşk: Matbaʿatu’t-Terakkî, 1946.
• Beyhaḳî, Zahîrüddin. Tetimmetü Ṣıvâni’l-ḥikme. nşr. Muhammed Şefiʿ. 2 Cilt. Lahor: Câmiatü’l-Punjab, 1935.
• Beyhaḳî, Zahîrüddin. Tetimmetü Ṣıvâni’l-ḥikme. nşr. Refīk el-ʿAcem. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Lübnânî, 1994.
• Brockelmann, Carl. Geschichte der Arabischen Literatur Supplement (GAL-S). Leiden: Brill, 1937.
• Cerr (Georr), Halil. “Fârâbî Füsus’ül Hikem’in Yazarı mıdır?” çev. Kifayet Özaydın. Ankara Üniversitesi İlahiyat Dergisi 18 (1970), 153-161.
• Cevâdî, İsmail Vâiz. “Risâle-i merâtibi’l-mevcûdât Behmenyâr b. Merzübân”. Sophia Perennis (Jāvīdān Khirad) 6/3 (1356), 56-73.
• Dağ, Mehmet. “Fârâbî’nin İki Yapıtı”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/14 (2003), 17-87.
• Daiber, Hans. “Bahmanyār, Kīā”. Encyclopaedia Iranica. Erişim 18 Temmuz 2023. https://iranicaonline.org/articles/bahmanyar-kia-rais-abul-hasan-b
• Durusoy, Ali. İbn Sina Felsefesinde İnsan ve Alemdeki Yeri. İstanbul: MÜİF Vakfı Yayınları, 2012.
• Fârâbî, Ebu Nasr. el-Medînetü’l-fazıla. çev. Yaşar Aydınlı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2021.
• Fârâbî, Ebu Nasr. es-Siyâsetü’l-medeniyye. çev. Yaşar Aydınlı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2020.
• Fârâbî, Ebu Nasr. “et-Taʿlîḳāt”. er-Resâilü’l-felsefiyyetü’s-suġrâ. thk. Abdülemîr al-A’sem. 31-71. Dımaşk: Dârü’t-Tekvîn, 2012.
• Fârâbî, Ebu Nasr. “İs̱bâtü’l-müfâriḳāt”. er-Resâilü’l-felsefiyyetü’s-suġrâ. thk. Abdülemîr al-A’sem. 23-30. Dımaşk: Dârü’t-Tekvîn, 2012.
• Fârâbî, Ebu Nasr. “Mufârık Varlıkların İspatı Hakkında Risâle”. çev. Nuri Adıgüzel. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (1998), 93-97.
• Fârâbî, Ebu Nasr. Risâle fi’l-ʿaḳl. thk. Maurice Bouyges. Beyrut: Dâru’l-maşrik, 1983.
• Fârâbî, Ebu Nasr. “Soyut Varlıkların İspatı”. çev. Hüseyin Aydın. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (1986), 9-12.
• Fârâbî, Ebu Nasr. “Şerḥu Risâleti Zînûn el-kebîr el-Yûnânî”. er-Resâilü’l-felsefiyyetü’s-suġrâ. thk. Abdülemîr al-A’sem. 233-248. Dımaşk: Dârü’t-Tekvîn, 2012.
• Fazlurrahman. Prophecy in Islam. London: Allen and Unwin, 1958.
• İbn Ebî Usaybiʿa. ʿUyûnu’l-Enbâʾ fī Tabakâti’l-Etibbāʾ. thk. Nizâr Rızâ. Beyrut: Dârü’l-Mektebeti’l-Hayât, 1965.
• İbn Nedîm. el-Fihrist. thk. İbrahim Ramazan. Beyrut: Dâru’l-marife, 1997.
• İbn Sînâ. el-İşârat ve’t-Tenbihât (İşaretler ve Tembihler). çev. Macit Muhittin vd. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• İbn Sînâ. Kitâbu’ş-Şifa: Metafizik. çev. Ekrem Demirli - Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• İbn Sînâ. Mutluluk ve İnsan Nefsinin Cevher Olduğuna İlişkin On Delil. çev. Fatih Toktaş. thk. ve. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• İbn Sînâ, Ebu Ali. Kitâbü’ş-Şifâ: Nefs. çev. Mehmet Zahit Tiryaki. Ankara: TÜBA, 2021.
• İbnu’l-Kiftî. İḫbârü’l-ʿulemâʾ bi-aḫbâri’l-ḥükemâʾ. nşr. İbrahim Şemsüddîn. Beyrut: Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, 2005.
• İzmirli, İsmail Hakkı. İslâm’da Felsefe Akımları. haz. N. Ahmet Özalp. İstanbul: Kitabevi, 1995.
• Janos, Damien. Method, Structure, and Development in al-Fārābī’s Cosmology. Leiden - Boston: Brill, 2012.
• Janssens, Jules. “Bahmanyār ibn Marzubān: A Faithful Disciple of ibn Sīnā?” Before and After Avicenna: Proceedings of the First Conference of the Avicenna Study Group. ed. David C. Reisman - Ahmed H. Al-Rahim. 177- 197. Leiden-Boston: Brill, 2003.
• Karaaslan, Ayşe Betül. Behmenyâr b. Merzübân’ın Nefs Anlayışı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Karabulut, Ali Rıza-Karabulut, Ahmet Turan. Muʾcemü’t-Târihi’t-Türâsi’l-İslâmi fî Mektebâti’l-ʾâlem. 6 Cilt. Kayseri: Dâru’l-Akabe, 2001.
• Karakaya, Mehmet Murat. “Fârâbî Felsefesinde Sudûr Nazariyesi Ekseninde es-Sevânî ve Faal Akıl”. Medine’den Medeniyete Fârâbî. ed. Yaşar Aydınlı - Mehmet Fatih Birgül. 143-161. Bursa: Yıldırım Belediyesi Kültür Yayınları, 2021.
• Karakaya, Mehmet Murat. Ontolojik Açıdan Tanrı, Akıl ve Nefs. Ankara: Elis Yayınları, 2018.
• Karakuş, Mehmet. Fârâbî’nin Tanrı Anlayışı. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Kaya, M. Cüneyt. “Şukûk alâ ʿUyûn: ʿUyûnü’l-mesâil’in Fârâbî’ye Âidiyeti Üzerine”. İslâm Araştırmaları Dergisi 27 (2012), 29-67.
• Kaya, M. Cüneyt. Varlık ve İmkân: Aristoteles’ten İbn Sînâ’ya İmkânın Tarihi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2011.
• Kaya, Mahmut. “Fârâbî”. Türkiye Diyanet İslâm Ansiklopedisi. Erişim 15 Mayıs 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/farabi
• Macit, Muhittin. “Fârâbî’ye Nispet Edilen İki Risâle”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26 (2004), 5-21. Memmedov, Zakir. Azərbaycan Fəlsəfəsi Tarixi. Bakü: Şərq-Qərb, 2006.
• Özalp, Hasan. Farabi ve İbn Sina Düşüncesinde Ruh ve Ölüm Ötesi. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2014.
• Pines, Shlomo. “İbni Sinâ ve ‘Risâletü’l-Füsus fi’l-Hikme’nin Yazarı’”. çev. Kifayet Özaydın. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19 (1978), 193-196.
• Poper, Salomon. Behmenjâr ben el-Marzubân Der Persische Aristoteliker Aus vicenna’s Schule: Zwei metaphysische Abhandlungen von ihm Arabisch und Deutsch. Leipzig: Leopold Voss, 1851.
• Rashed, Marwan. “On the Authorship of the Treatise on the Harmonization of the Opinions of the Two Sages Attributed to Al-Fārābī”. Arabic Sciences and Philosophy 19/1 (2009), 43-82. https://doi.org/10.1017/s0957423909000587
• Reisman, David C. The Making of the Avicennian Tradition. The Transmission, Contents, and Structure of Ibn Sīnā’s al Mubāḥaṯāt (The Discussions). Leiden-Boston-Köln: Brill, 2002.
• Rudolph, Ulrich. “Abû Nasr al-Fârâbî”. Handbook of Oriental Studies: Philosophy in the Islamic World. ed. Ulrich Rudolph vd. 526-654. Leiden - Boston: Brill, 2017.
• Safedî, Selâhaddin. Kitâbü’l-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnavut-Türkî Mustafa. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2000.
• Sayılı, Aydın. “Fârâbî ve Tefekkür Tarihindeki Yeri”. Belleten 15/57 (1951), 1-59.
• Sebti, Meryem. “The Ontological Link Between Body and Soul in Bahmanyār’s Kitāb al-Tahsīl”. The Muslim World 102 (2012), 525-540.
• Sözen, Kemal. “İbn Sina Okulu ve İslâm Düşüncesindeki Etkisi”. Tabula Rasa: Felsefe-Teoloji 4/11 (2004), 167-181.
• Şemsüddîn eş-Şehrezûrî. Nüzhetü’l-ervâḥ ve ravżatü’l-efrâḥ (Târîḫu’l-ḥükemâʾ ve’l-felâsife). thk. Seyyid Hurşid Ahmed. Kahire: Afâk li’n-neşr ve’t-tevziʿ, 2021.
• Taş, İsmail. “Ebu’l Hasan Behmenyâr ve Felsefesi”. Türk İslâm Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi 14 (2012), 37-52.
• Terkan, Fehrullah. “el-Fārābī’ye Atfedilen et-Taʿlīḳāt İsimli Eser Hakkında Bir Not”. Diyanet İlmî Dergi 50/1 (2014), 213-227.
• Ülken, Hilmi Ziya-Burslav, Kivamettin. Farabi. Ankara: Kanaat Kitabevi, ts.
• Wisnovsky, Robert. İbn Sînâ Metafiziği. çev. Halil İbrahim Üçer. İstanbul: Klasik Yayınları, 2020.
• Yılmaz, Okan Kadir. İSAM Tahkikli Neşir Kılavuzu. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2018.