Şâfiî Mezhebinde Fetva Usulü ve Kullanılan Başlıca Rumuz ve Terimler

Yıl 2021, Sayı: 45, 57 - 75, 15.06.2021

Ömer Aslan Abdurrahman Haçkalı

https://doi.org/10.30623/hij.952971

Öz

Asr-ı saadette sistematik fetva usulüne ihtiyaç duyulmamıştır. Bunun nedeni, o dönemde ortaya çıkan dinî, hukukî ve sosyal sorunların Hz. Peygamber tarafından çözülmüş olmasıdır. Vahyin doğrudan hükme bağlamadığı konularda Hz. Peygamber ictihada başvurmuştur. Hz. Peygamber, zaman zaman sahâbenin ictihadına da müsaade etmiş, hatalı olanlar hariç ictihadlarına karşı çıkmamıştır. Hz. Peygamber’in vefatından sonraki dönemlerde ise onun örnekliğini benimsemiş, başta hulefâ-i râşidîn olmak üzere fakih sahâbîler ve ictihad ehliyetine sahip olan fakihler, kendi anlayış ve ilmî birikimleriyle, Kur’an, sünnet ve diğer kaynakları referans alarak kendi dönemlerinde ortaya çıkan sorunlara çözümler üretmişlerdir.
Şer‘î bir hüküm hakkında haber vermek anlamında olan fetva, aslında bir ictihad faaliyeti olduğu için müftü, meseleleri delilleri ile birlikte değerlendirmek duru-mundadır. Zira müftü, konuyla ilgili olan deliler ve muteber kaynağına dayanarak bütün gayretini göstermek suretiyle fetva verirse mesuliyetten kurtulur. Hayatını İslamî prensiplere göre yaşamak isteyen bir müslüman, ictihad ehliyetine sahip biri ise karşılaştığı amelî sorunların çözümünü kendisi bulmalıdır. Hukuk literatüründe bu seviyede olan müctehide müstakil/mutlak müctehid denir. Bu seviyeye ulaşmamakla birlikte herhangi bir mezhep içinde yetişmiş; mezhep imamının usul ve ictihad metodunu benimsemiş, kaynaklarına tam vakıf olmuş fakihe müstakil olmayan müctehid denir. Kur’ân ve sünnetten hüküm çıkarma kudretine sahip olmayan, bir başka ifadeyle fetva ehliyeti için gerekli olan şartları taşımayan (âmmî) kimseye de mukallid denir. Bu kimsenin, bir müctehidin ictihadına göre amel etmekten başka bir çaresi yoktur. Çünkü âmmî kimse, ibadet, muamelat ve ceza hukukuna ilişkin konularla ilgili ictihadları bilme ve seçme kabiliyetine sahip değildir.
Fetva faaliyetinde belirli bir mezhebin görüşünü takip etmede fayda bulunmaktadır. Zira hukukî hayatın tutarlı ve düzenli bir tarzda yürüyebilmesi, dinî meselelere çözüm aranırken, bir mezhebin sistematik bütünlüğü çerçevesinde kalmaya bağlıdır. Nitekim mezhepler hukuk güvenliğini sağlamak, hukuk birliğini oluşturmak ve hukukî istikrarı temin etmek amacıyla ortaya çıkmıştır. Dolayısıyla bir mezhebe müntesip olan fıkıh bilgininin yani mukallidin, mezhep içerisinde var olan görüşlerden birini tercih ederken veya görüşlerden biriyle fetva verirken nasıl bir yol takip etmesi gerektiğini bilmelidir. Bu nedenle mukallid müftü, mensubu olduğu mezhepte tercih edilen veya fetvaya esas teşkil eden görüşe göre fetva vermelidir. Müftünün, fetva verirken takip ettiği bu metoda fetva usulü denir. Mezhepler de fetva faaliyetini disiplin altına almak için fetva usulü literatürünü geliştirmişlerdir. Böylece mezhep içi disiplini sağlamışlardır. Her mezhebin kendine has fetvada esas alınan görüşlerin belli bir hiyerarşisi vardır. Buna “alâmâtü’l-iftâ/alâmâtü’l-fetvâ” denir. Buna göre fetva veren kişi, ictihad ehliyetine sahipse şer‘i kaynaklardan hüküm elde eder. İctihad ehliyetine sahip değilse hangi mezhebe göre fetva verecekse o mezhebin fetva usulünü bilmeli ve kullanmalıdır. Çünkü her mezhebin hem iftâ usulü hem mezhep literatüründe fetva ile ilgili kullandığı terimler birbirinden farklıdır.
Bu mezheplerden biri olan Şâfiî mezhebi de ortaya çıkan yeni meselelere çözümler üretmek maksadıyla kendi disiplini içerisinde bir takım yöntemler kullanarak fetva usulünü oluşturmuş ve geliştirmiştir. Bu çalışmayla Şâfîî mezhebinin fetva usulü incelenerek, hiyerarşik yapısının ortaya konulması hedeflenmiştir. Bu kapsamda farklı dönemlerde ortaya çıkan usule ilişkin uygulamalar detaylı bir şekilde izah edilmiştir. Diğer mezheplerde olduğu gibi Şâfiî mezhebinin gelişmesiyle birlikte yaygın olarak kullanılan ıstılahlar irdelenmiş ve mezhebin fetva usulünün seyri ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku, Şâfiî Mezhebi, Fetva, Fetva Usulü, Müftü, Mukallîd

Legal Ruling Methodology and Essantial Symbol and Terms Used in Shāfiʿī School

Öz

A systematic legal ruling (fatwa) methodology was not needed in the century of happiness. This is simply because all religious, legal and social problems were solved by the Prophet (His Holiness). For the issues, not directly addressed by divine revelation, the Prophet (His Holiness) compromised a judicial decision. He sometimes let some companions issue an opinion-based decree and did not oppose to them if they were not mistaken. In the years following the death of the Prophet (His Holiness), he was imitated by companions who were competent in religious law – particularly the four caliphates. By basing on their points of view and scholarly studies as well as referring to the Qur’an, Sunnah and other Islamic sources, they offered solutions for the problems arising in their periods.
As fatwa, meaning to inform people of a religious decree, is a judicial activity, mufti has to examine issues through their evidences. If he endeavours to issue a legal ruling by assessing the evidence and reliable source, he gets round the liability. A Muslim wishing to live in accordance with Islamic principles has to find individual solutions for the daily problems should he have judicial competency. In the literature of Islamic jurisprudence, such a person is called independent/absolute interpreter. Those who haven’t reached at this level but been trained in a school, have adopted the methodology of the school’s head teacher and been very competent on the sources of the school are called dependent interpreter. On the other hand, those who are not able to make a decree by basing on the Qur’an and Sunnah or not competent in legal ruling is called imitator. These people have to act in accordance with jurisprudence of areligious law interpreter. For, he is not able to know and differentiate between subjects on worship, actions, and penal codes.
In legal ruling, it is good to acknowledge a school’s points of view. For a consistent and regular legal system, it is significant to remain systematically integrated while looking for solutions for religious issues. Schools arose out of the need to ensure legal security, integrity and consistency. Therefore, an imitator who belongs to a school should know how to act while selecting one of existent judicial opinions within the school or issuing a legal ruling on his own. An imitating mufti must express a legal ruling in accordance with the opinion acknowledged as a basis in the school. The methods that a mufti should adopt while issuing a legal ruling are called legal ruling methodology. Schools have written a literature for this methodology in order to discipline the act of issuing a legal ruling. By doing so, they also regulated the relations within the school. Each school has a unique hierarchy of legal rulings. This is called codes of legal ruling. According to these codes, the one who issues a legal ruling makes a decree out of ecclesiastical rules should he have competence in the field of legal interpretation. If he is not competent, he needs to acknowledge the methodology of the school that he belongs to. For, each school has different methodologies and terms for issuing a legal ruling.
Being one of these schools, Shāfiʿī has also established and developed a legal ruling methodology to offer solutions for the recent issues. In this study, the legal ruling methodology and hierarchical structure of Shāfiʿī school are examined. Different practices of the methodology that emerged in various periods are also expounded in the study. Some terms and concepts that have become popular as the school expands are analysed and how the legal ruling methodology of the school has been formed via these terms are revealed.

Anahtar Kelimeler

Islamic Jurisprudence, Shāfiʿī School, Legal Ruling, Legal Ruling Methodology, Mufti, Imitator

Kaynakça

• Â’rînî, Ahmed b. Süleyman b. Yûsuf. en-Nehcü’l-akvâ fi erkân’il-fetva. Riyâd: Dârü’l-‘Âsime, 1428/2008.
• Aslan, Mehmet Selim. “İmâm Şâfiî’nin “Benim Görüşümün Hadise Ters Düştüğünü Görürseniz, Hadisle Amel Edin ve Görüşümü Duvara Çarpın” Sözü Bağlamında Eleştiriye Açık Olması”. İslâm Düşüncesinde Eleştiri Kültürü ve Tahammül Ahlâkı, ed. Muhsin Aytepe & Teceli Karasu. 91-106. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• Aslan, Mehmet Selim. “Şâfiî Mezhebinde Sahâbî Kavlinin Hüccet Değeri ve Fıkhî Konulara Yansıması”. İslâm Medeniyetinin Kurucu Nesli Sahâbe-III. ed. Abdullah Aydınlı vd. 213-240. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018.
• Aşkari, Üsâme Ömer Süleyman. Menhecü’l-İftâ ‘inde İbn Kayyım el-Cevziyye. Ürdün: Dârü’l-Nefâis, 1424/2004.
• Atar, Fahrettin. “Fetva”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/486-496. Ankara: TDV Yayınları, 1995.
• Aybakan, Bilal. “Şafiî Mezhebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/233-247. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Aybakan, Bilal. “İmam Şafiî Ve Fıkıh Düşüncesinin Gelişimi”. Uluslararası İmam Şafiî Sempozyumu. ed. Mehmed Bilen, 34-50. İstanbul: Kent Işıkları Yayınları, 2012.
• Coulson, N. J. “Muhammed b. İdrîs eş-Şâfiî”. çev. Abdurrahman Haçkalı, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10 (1998), 485-490.
• Ebû Zehra, Muhammed. Ebû Hanife. çev. Osman Keskioğlu. Ankara: DİP Yayınları, 1959.
• Ehdel, Ahmed Meykarî, Şümeylete (ö. 1390/1970). Süllemü’l-müt‘alimi’l-muhtâc ilâ m‘erifeti rumûzi’l-Minhâc (Minhâcü’t-tâlibîn ile birlikte). thk. İsmail Osman Zeyn. Beyrut: Dârü’l-Minhâc, 1425/2005.
• Endûnisî, Abdükadir b. Abdülmütalib el-Mendeylî (ö. 1385/1965). el-Hazâinü’s-seniyye min meşâhîri’l-kütübi’l-fıkhiyetti li eimetine’l-fükahâi’ş-Şâfîyye. thk. Abdülaziz b. es-Sâyib. Beyrut: Müessetü’r-Risâleti Nâşirûn, 1424/2004.
• Ferfûr, Veliyüddîn Muhammed Salih. el-Mezheb fî usûlü’l-mezheb ale’l-münteheb. b.y.: Mektebetü’d-Dârü’l-Ferfûr, ts.
• Haçkalı, Abdurrahman. “Fıkıh Usûlü İlmi’nin Doğuşu Ve Gelişimi”. Araşan Sosyal Bilimler Enstitüsü İlmî Dergisi 1/1-2 (2006), 83-95.
• Hafnâvî, Muhammed İbrahim. el-Fethü’l-mübîn fî t‘arîfi müstalehatü’l-fükahâ ve’l-usûliyyîn. Kahire: Dârü’s-Selâm, 4132/2011.
• Hassûn, Ahmed Bedrüddîn. el-Mevsû‘at fî âdâbi’l- fetva. b.y.: y.y., 1419/1999.
• İbnü’s-Salâh, Ebû ‘Amr Osman b. Abdurrahman eş-Şehrezûrî (ö. 643/1246). Edebü’l-müftî ve’l-müsteftî. thk. Muvaffik b. Abdullah b. Abdulkadir. b.y.: ‘Alemü’l-Kütüb, 1406/1986.
• Karadâğî, Alî Muhyiddîn. İctihad ve fetva. trc. Mustafa Bülent Dadaş. İstanbul: Nida Yayınları, 2019.
• Karaman, Hayrettin. İslâm’ın Işığında Günün Meseleleri. İstanbul: İz Yayınları, 2012.
• Kavâsimî, Ekrem Yûsuf Ömer. el-Medhal ilâ Mezhebi’l-İmâmi’ş-Şâfiî. Ürdün: Dârü’n-Nefâis, 1423/2003.
• Kürdî, Muahammed b. Süleymân el-Medenî (ö. 1194/1780). el-Fevâidü’l-Medeniye fî beyâni men yüftâ bi kavlihi mine’s-sâdeti’ş-Şâfîıye. thk. Bessâm Abduvahhâb. Lübnan: Dâru Nûri’s-Sabâh & Dârü’l-Caffân ve’l-Câbî, 2011.
• Mellâh, Şeyh Hüseyn Muhammed. el-Fetva neşetuhâ ve tetevurühâ usûlühâ ve tetbîkâtuhâ. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebet’ul-‘Asrîye, 1432/2011.
• Memduhoğlu, Adnan & İlhan, İbrahim. “İmâm Nevevî’nin Minhâcü’t-Tâlibîn Eserindeki Farklı Görüş Ve Tercihleri”. Sirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (2014): 93-138.
• Muhammed, İbrahim Ahmed Ali (ö. 1430/2009) & Ali, b. Muhammed b. Abdülaziz (ö. 1419/1998). el-Mezhep înde’l-Hanefiyye ve’l-Mâlikiyye ve’ş-Şâfiîyye ve’l-Hanbeliyye. thk. Türkî Muhammed Hâmid. Kuveyt: el-V‘ayi’l-İslâmî, 1433/2012.
• Nakîb, Ahmed b Muhammed. el-Mezhebü’l-Hanefî. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 2001.
• Nas, Taha. “İmam Şâfiî’nin Sahâbe Kavline Bakışı”. Artuklu Akademi: Mardin Artuklu Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 1/1 (2014), 183-208.
• Nevevî, Muhyiddîn Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref (ö. 676/1277). Minhâcü’t-tâlibîn. thk. Muhammed Tâhir Şabân, Beyrut: Dârü’l-Minhâc, 1426/2005.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Mühyiddîn b. Şeref (ö. 676/1277). Kitabü’l-Mecmû’. thk. Muhammed Necîb el-Mütî‘î. 23 Cilt. Cidde: Mektebetü’l-İrşâd, ts.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Mühyiddîn b. Şeref. Edebü’l-fetva ve’l-müftî ve’l-müsteftî. thk. Bessâm Abduvehhab el-Câlî, Dımaşk: Dârü’l-Fıkr, 1988.
• Okuyucu, Nail. Şâfiî Mezhebinin Teşekkül Süreci. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Özdemir, Muhittin. Şâfiî Furû’ Literatüründe Mezhep Görüşleriyle İlgili Kavramların Gelişimi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Öznurhan, Halim. “Istılah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ek-1/575. İstanbul: TDV Yayınları, 2016.
• Râfiî, İmâm Ebû Kasım Abdulkerim b. Muhammed b. Abdulkerim (ö. 623/1226). el-‘Azîz şerhü’l-Vecîz. thk. Ali Muhammed Mü‘avvid & ‘Adil Ahmed Abdülmevcûd. 13 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiye, ts.
• Riyâd, Muhammed. Usûlü’l-fetva ve’l-kadâ fî’l-Mezhebi’l-Mâlikî. y.y.: b.y., 1996.
• Sekkâf, b. Ali el-Kâf. M‘ucemün fî müstelehâti fıkhı’ş-Şâfîi. b.y.: y.y. , 1417/1997.
• Sekâfî, eş-Şeyh ‘Alevî b. Ahmed (ö. 1335/1917). Muhtesarü’l-Fevâidi’l-Mekkiyye fîmâ yehtâcuhu talebetü’ş-Şâfiîyye. thk. Yûsuf b. Abdurrahman. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1424/2004.
• Şâfiî, Muhammed b. İdrîs (ö. 204/820). el-Ümm. thk. Rıf’at Fevzî Abdülmuttalip. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-M‘arife, 1393/1973.
• Şirbînî, Şemsuddîn Muhammed b.Hatîb (ö. 977/1570). Muğni’l-Muhtâc ilâ m‘erifeti meânî elfâzi’l-Minhâc. thk. Muhammed Halîl ‘Aytânî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l- M‘arife, 1417/1997.
• Yaman, Ahmed. Fetva Usûlü ve Âdâbı. İstanbul: İfav Yayınları, 2017.
• Zâfîrî, Meryem Muhammed Sâlih. Müstelehâtü’l-mezâhibi’l-fıkhiyye. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1422/2002.