Sıbt İbnü’l-Acemî ve Nûru’n-nibrâs Adlı Siyer Şerhi

Yıl 2021, Sayı: 45, 248 - 269, 15.06.2021

Abdurrahim Arslan

https://doi.org/10.30623/hij.952999

Öz

Sıbt İbnü’l-Acemî (ö. 841/1438) yazdığı eserlerle, Hz. Peygamber’in sünnet ve siretinin daha iyi anlaşılmasına önemli katkılarda bulunmuş âlimlerden biridir. Bu makalede İbnü’l-Acemî’nin hayatı ve İbn Seyyidinnâs’ın (ö. 734/1334) siyer alanındaki ‘Uyûnü’l-eser fî fününi’l-megâzî ve’ş-şemâ’îl ve’s-siyer adlı eserine şerh olarak yazdığı Nûrü’n-nibrâs ‘alâ Sîretî İbn Seyyidinnâs adlı eseri incelenmiştir. Bu çalışma; İbnü’l-Acemî’nin yaşadığı döneme ve hayatına ışık tutmak, ilmî çevresini tanıtmak ve eserlerini tespit etmek, siyer şerhleri arasında önemli bir yere sahip olan Nûrü’n-nibrâs’ı içerik, üslûp, yöntem ve kaynaklar yönünden incelemesini hedeflemektedir.
İbnü’l-Acemî, Bahrî Memlüklerin son devresi ile Burcî Memlüklerin ilk devresine denk gelen 753-841/1352-1438 yılları arasındaki dönemde yaşamıştır. Bu dönemde devlet iç çekişmelerle uğraşırken dışardan da Timur’un (771-807/1370-1405) saldırılarına maruz kalmış, bu saldırılar sırasında İbnü’l-Acemî’nin yaşadığı Halep tahrip edilmiş, kendisi de esir düşmüş ve yazdığı eserlerinin bir kısmını kaybetmiştir. İbnü’l-Acemî’nin yaşadığı dönem siyasi açıdan çalkantılı olsa da ilmî açıdan verimli, ilmî faaliyetlerin ve âlimlerin desteklendiği, birçok kaynak eserin yazıldığı ve birçok bilim adamının yetiştiği bir dönemdir.
İbnü’l-Acemî, 12 Receb 753 (3 Eylül 1352) yılında Halep’te doğdu. Küçük yaşlarında babasını kaybetti. Eğitimine memleketi olan Halep’te başladı, ardından Kahire, İskenderiye, Kudüs ve Dimyât gibi dönemin ilim merkezlerine ilmî seyahatler gerçekleştirdi. İbnü’l-Mülakkın (ö. 804/1401), Bulkınî (ö. 805/1403), Irâkî (ö. 806/1404) ve Nûreddin el-Heysemî (ö. 807/1405) gibi hocalardan ilim tahsil etti. İbn Hatîb en-Nâsıriyye (ö. 843/1440), İbn Hacer el-Askalânî (ö.852/1449) ve Mekke tarihçisi Necmüddîn İbn Fehd (ö. 885/1480) gibi meşhur öğrenciler yetiştirdi.
İbnü’l-Acemî, kıraat, fıkıh ve lugat gibi ilimleri tahsil etmiş fakat asıl mesaisini hadis ve siyer alanına harcamıştır. O, Kütüb-i sitte’nin anlaşılmasına katkı sağlayacak önemli şerh ve haşiyeler kaleme aldığı gibi hadis ricâli konusunda da önemli eserler kaleme almıştır. Siyer alanında Kâdî İyâz’ın (ö. 544/1149) eş-Şifâ ve İbn Seyyidinnâs’ın Uyûnü’l-eser adlı eserine yazdığı şerhlerle de siyer ilmine önemli katkılar sunmuştur. Fakat ne yazık ki kaynaklarda kendisine nisbet edilen birçok eserin günümüze ulaşıp ulaşmadığı tespit edilememiştir. Ulaşanların bir kısmı da halen tahkik edilmeyi beklemektedir. Çalışmamızda İbnü’l-Acemî’ye yanlışlıkla nisbet edilen bazı eserler de tespit edilmiştir.
Siyer şerhleri arasında önemli bir yere sahip olan Nûrü’n-nibrâs, günümüze eksiksiz olarak ulaşmış ve ilk defa 2014 yılında basılmıştır. İbnü’l-Acemî bu eserinde, Uyûnü’l-eser’de muğlak gördüğü yerleri açıklamış, eksik gördüğü yerlere ilavelerde bulunmuştur. Kelimelerin okunuş ve anlamları hakkında da bilgi veren müellif, siyer ve tarih alanı ile ilgili terimleri açıklamış, hadis ıstılahları hakkında önemli bilgiler vermiştir. Ayet ve hadislerle istişhâtta bulunmuştur. Gerekli gördüğü yerlerde metinde geçen bazı cümlelerin i‘râbını yapmıştır. Konuyla ilgili varsa kendi dönemindeki gözlemlerini de aktarmayı ihmal etmemiştir. Kitabın içeriğine bakıldığında dikkat çeken önemli bir husus da müellifin yaşadığı dönemde siyere dair tartışılan konulara dikkat çekmesi ve o dönemde yaşayan âlimlerin konuyla ilgili görüşlerini aktarmasıdır. O, Uyûnü’l-eser’de ismi geçen şahsiyetlerin biyografilerini büyük oranda vermeye çalışmış ancak bu konuda fazla tekrara düşmüştür.
İbnü’l-Acemî’nin eserinde takip ettiği üslubun en belirgin özelliği, metinde ismi geçen kişilerin isim, lakap ve künyelerinin doğru okunuşuna ehemmiyet vermesi, hadis tahricleri üzerinde titizlikle durması, sahâbe ve hadis ricali hakkında doyurucu bilgiler vermesi ve okuyucuya zengin kaynaklardan özet bilgiler aktarmasıdır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, Sıbt İbnü'l-Acemi, Nûru'n-nibrâs, Siyer, Şerh

Sibṭ Ibn al-ʿAcemī and His Expounding on Prophetic Biography Entitled Nūr an-Nibrās

Öz

Sibṭ Ibn al-ʿAcemī (d. 841/1438) is one of the scholars that contributed to better understanding of the Prophet’s (PBUH) sunnah and character through his works. This study examines Ibn al-ʿAcemī’s life and his work titled Nūr an-Nibrās ʿalā Sīrat İbn Sayyidinnās, which he penned as an expounding on Ibn Sayyidinnās’ (d. 734/1334) work titled ʿUyūn al-Athar fī funūn al-meġāzī vaş-şamāʾil vas-siyar. The study aims to shed light on Ibn al-ʿAcemī’s life and the period he lived in, introduces his scholarly circle and works, and examine the content and style of Nūr an-Nibrās, which has an important place in expoundings on prophetic biography.
Ibn al-ʿAcemī lived between 753-841/1352-1438, dating to late Bahri Mamelukes and early Burci Mamelukes. In this period, while the state is dealing with internal conflicts, it was also attacked by Tamerlane (771-807/1370-1405). During these attacks, Aleppo, where Ibn al-ʿAcemī lived, was destroyed and he was also captivated, losing some of his works. Although the era that Ibn al-ʿAcemī lived in was politically turbulent, it was very fruitful in terms of scholarly studies. As the studies and scholars were supported, many scholars flourished and wrote many reference works.
Ibn al-ʿAcemī was born on 12th Receb 753 (3rd September 1352) in Aleppo. He lost his father at early ages. He started his education in his hometown, Aleppo, then travelling to significant schools in Cairo, Alexandretta, Jerusalem and Damietta. He was taught by such scholars as Ibn al-Mulaḳḳin (d. 804/1401), Bulḳinī (d. 805/1403), ʿİrāḳī (d. 806/1404), and Nūraddin al-Hayṣamī (d. 807/1405). He taught popular students like Ibn Ḥatīb an-Nāṣiriyya (d. 843/1440), Ibn Ḥacer al-ʿAsḳalānī (d.852/1449), and Mecca historian Nacmuddīn Ibn Fahd (d. 885/1480).
Ibn al-ʿAcemī studied recitation, fiqh and lexis, but mainly concentrated on hadith and prophetic biography. He wrote many commentaries and annotations that help better understand al-Kutub as-Sitta. He also penned significant works on hadith dignitaries. By writing expounding on Ḳāḍī ʿIyāḍ’s (d. 544/1149) aş-Şifā and Ibn Seyyidinnās’ ʿUyūn al-Athar, he contributed much to the field of prophetic biography. Unfortunately, it is not certain if some of the works attributed to him in the literature has reached today. In addition, some of those which have arrived still need to be examined. In this study, some works that are wrongly referred to Ibn al-ʿAcemī are also found.
Having a significant place in expoundings on prophetic biography, Nūr an-Nibrās has perfectly reached today and was first published in 2014. In this work, Ibn al-ʿAcemī clarifies things that he considers ambiguous in ʿUyūn al-Athar, and adds missing points. Also giving information on pronunciation and meanings of the words, the author explains terms in the fields of history and prophetic biography and presents significant information on hadith terms. While doing these, he refers to verses in Quran and hadiths. When necessary, he sometimes makes changes in the texts. He does not forget to include his specific observations on the topic in his period. When the content of the book is examined, it is seen that one of the other significant issues is that he pays attention to debatable issues on prophetic biography in the era that he lived and transfers opinions of contemporary scholars on the topic. Ibn al-ʿAcemī seeks to present biographies of the people included in ʿUyūn al-Athar, but repeats himself in many occasions.
The most remarkable feature of Ibn al-ʿAcemī’s style in his work is that he attaches much importance to accurate pronunciation of the names, nicknames and personal records of the people included in the text. Also, he hypercritically touches upon hadith works, presents satisfactory information on the Prophet’s companions and hadith dignitaries, and summarizes significant works in the field for the reader.

Anahtar Kelimeler

History of Islam, Sibṭ Ibn al-ʿAcemī, Nūr an-Nibrās, Prophetic Biography, Expounding

Kaynakça

• Arslan, Abdurrahim. İbn Seyyidinnâs (ö. 734/1334) ve Uyûnü’l-eser Adlı Eseri. İstanbul: Siyer Yayınları 2019.
• Âşûr, Saîd Abdülfettâh. el-Müctemau’l-Mısrî fî asri selâtîn el-Memâlik. Kâhire: Dâru’n-Nehdati’l-ʻArabiyye, 1992.
• Ayaz, Fatih Yahya. Memlükler (1250-1517). İstanbul: İSAM Yayınları, 2015.
• Bikâî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn İbrâhîm b. Ömer b. Hasen er-Rubât el-Hırbevî. Unvânü’z-zaman bî terâcümi’ş-şüyuh ve’l-ekrân. 5 Cilt. Kâhire: Matbaatü Dâru’l-Kütüb ve’l-Vesâik el-Kavmiyye, 2001.
• Çubukçu, Asri. “Ferec”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/370-371. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Halebî, Ebü’l-Ferec Nûrüddîn Alî b. Bürhâniddîn İbrâhîm b. Ahmed. İnsânü’l-uyûn fî sîreti’l-emîni’l-me’mûn thk. Ahmed T‘ame el-Halebî. 3 Cilt. Beyrut: Dâr el-Ma‘rife, 2012.
• Hatipoğlu, İbrahim. “Sıbt İbnü’l-Acemî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/85-87. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Huşenî, Ebû Zer Mus‘ab b. Ebî Bekr Muhammed b. Mes‘ûd. el-İmlâü’l-muhtasar fî şerhi garîbi’s-siyer. thk. Abdülkerîm Halîfe. 2 Cilt. Amman: 1991.
• İbn Fehd Necmüddîn, Ebü’l-Kâsım Necmüddîn Ömer b. Muhammed b. Muhammed el-Hâşimî el-Mekkî, Muʿcemü’ş-şüyûh, Riyad: Dârü’l-Yemâme, 1982.
• İbn Fehd Necmüddîn, Ebü’l-Kâsım Ömer b. Muhammed b. Muhammed el-Hâşimî el-Mekkî. İthâfü’l-verâ bi-ahbâri Ümmi’l-kurâ. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 2005.
• İbn Fehd Takıyyüddin, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Necm b. Muhammed b. Fehd el-Hâşimî el-Mekkî. Lahzü’l-elhâz bî Zeylî Tezkireti’l-huffâz li’z-Zehebî.. Dımaşk: Matbaatü’Teyvik, 1347.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali el-Askalânî. ed-Dürerü’l-kâmine fi ‘ayani’l-mieti’s-sâmine. Heyderabâd: Meclis Dairetü’l Osmaniye, 1972.
• Kandemir, M. Yaşar, “es-Sünen”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/143-145. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Kandemir, M. Yaşar. “İbn Hacer el-Askalânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/514-531. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Karaarslan, Nasuhi Ünal. “İbn Düreyd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/416-419. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Muhammed Şu‘aybüddîn Reşid Ahmed. et-Telkîh li-fehmi kâriʾi’s-Sahîh dirâse ve tahkik. Mekke: Câmi‘atü Ümmü’l-Kurâ. Külliyetü’d-Da‘va ve Usûlluddîn, Yüksek lisans Tezi, 2014.
• Mürşid Âlim b. Müfizu’r-Rahmân b. İsmâîl. Kitâbu Nûru’n-nibrâs alâ sîreti İbn Seyyidinnâs. Mekke: Câmi‘atü Ümmü’l-Kurâ. Külliyetü’d- Da‘va ve Usûlluddîn, Doktora Tezi, 2003.
• Öngül, Ali. “Ebû Zer el-Halebî”.Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/269. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Sakkâr, Sâmî. “İbn Fehd Necmeddîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/487-489. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemseddin Muhammed b. Abdirrahman. el-Cevâhir ve’d-dürer fî tercemeti Şeyhi’l-İslâm İbn Hacer. Beyrut: Dâru İbni Hazm, 1999.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemseddin Muhammed b. Abdurrahman. ed-Dav’u’l-lâmiʻ li-ehli’l-karni’t-tâsiʻ. 12 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Mektebeti’l-Hayat, ts.
• Sıbt İbnü’l-Acemî, İbrâhîm b. Muhammed b. Halîl et-Trâblusî el-Halebî. el-Keşfü’l-hasîs ʿammen rumiye bi-vazʿi’l-hadîs. thk. Subhî es-Sâmmerrâî, Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1987.
• Sıbt İbnü’l-Acemî, İbrâhîm b. Muhammed b. Halîl et-Trâblusî el-Halebî. Tezkiretü’t-ṭâlibi’l-muʿallem li-men (bi-men) yükâlü innehû muhaḍram. Delhi: Dâru’l-İlmiyye, 1986.
• Sıbt İbnü’l-Acemî, İbrâhîm b. Muhammed b. Halîl et-Trâblusî el-Halebî. Nihâyetü’s-sûl fî ruvâti’s-sitteti’l-usûl. 3 Cilt. Mekke: Câmi‘atü Ümmü’l-Kurâ, 2002.
• Sıbt İbnü’l-Acemî, İbrâhîm b. Muhammed b. Halîl et-Trâblusî el-Halebî. et-Tebyîn li esmâ’il-müdellisîn. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1986.
• Sıbt İbnü’l-Acemî, İbrâhîm b. Muhammed b. Halîl et-Trâblusî el-Halebî. Nûrü’n-nibrâs ʿalâ Sîreti İbn Seyyidinnâs. 9 Cilt. Dımaşk: Dârü’n-Nevâdir, 2014.
• Süheylî, Abdurrahman b. Abdullah b. Ahmed. er-Ravzü’l-ünüf ve’l-meşr‘u’r-rivâ. 7 Cilt. thk. Abdurrahman el-Vekil, y.y.: Dâru’l- Kütüb el-Hadisyye, 1967.
• Süyûtî, Celaladdin Abdurahman b. Ebû Bekir. Zeylü tabakâtü’l-huffâz li’z-Zehebî. Dımaşk: Matbaatü’Teyvik, 1347.
• Şâmî, Muhammed b. Yûsuf es-Sâlihî. Subulü’l-hudâ ve’r-reşâd fi sîreti hayri’l-ibâd. 12 Cilt. thk. Abdülaziz Abdülhak Hilmi, Kahire: Cumhuriytü Mısır el-Arabiyye Vezâretü’l- Evkâf, 1997.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî es-San‘ânî el-Yemenî. el-Bedrü’t-tâli‘ bi mehâsini min b‘adi’l-karni’s-sâbi‘. 2. Cilt. Kahire: Metbaatü’s-Se‘âde, 1929.
• Tabbâh, Muhammed Râgıb et-Tabbâh el-Halebî. İʿlâmü’n-nübelâ bi-târîhi Halebe’ş-şehbâ. 8 Cilt. Halep: Dâru’l-Kalem el-Arabî 1989).
• Yıldız, Güllü. Siyer Yazıcılığında Şerh-Hâşiye Geleneği ve Moğultay b. Kılıç’ın (762/1361) ez-Zehrü’l-bâsim Adlı Eseri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî. el-Kâşif fî maʿrifeti men lehû rivâye fi’l-Kütübi’s-sitte. 3 Cilt. nşr. Muhammed Avvâme - Ahmed Muhammed Nemir Hatîb (Sıbt İbnü’l-Acemî’nin hâşiyesi ile birlikte). Cidde: Müessetü ‘Ulûmi’l-Kur’ân,1992).
• Zürkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdilbâkî b. Yûsuf ez-Zürkânî. Şerhu’l-Mevâhibi’l-ledünniyye. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1996.