Qāsim al-Qaysī’s Work Tārīkh al-tafsīr and its Vaule in Terms of the Literature on Tafsīr History

Yıl 2021, Sayı: 46, 18 - 33, 15.12.2021

Mustafa Şentürk

https://doi.org/10.30623/hij.1037015

Cited By: 1

Öz

Qāsim al-Qaysī (1876-1955) served as a mudarris, qāḍī and muftī in Iraq, and he was a member of Regulatory and Scholarly Boards, along with Boards of Appeals. At the time of his death, he was a scholar, a man of wisdom and a statesman, who was an honorary preacher in the Qādirī sect, in addition to being the mufti of Baghdād. Qaysī noted that he prepared the work titled Tārīkh al-tafsīr, which is the focus of the present study, as a textbook for his students, among whom are well-known scholars of our country as well. The content of the work is organized into three sections: the history of tafsīr, the science of the Qur’ān, his works, and the presentation of some important tafsīrs. It is apparent from what the author of the work states and and the content of the work that this work is a “textbook,” similar to the “Tafsīr Methodology and History” taught in the current theology faculties of our country. In his work, Qaysī elaborates on the types of tafsīrs, the reasons for the differences between the commentaries and the periods of the history of tafsīr. He goes on to provide information about the science of the Qur’ān and tafsīr, along with his own works. He also introduces some works of tafsīrs written and taught in madrasas, up to the period in which he lived. The present study aims to examine this work of Qaysī and to evaluate it in terms of the literature on tafsīr history.
The studies on the history of tafsīr can be traced back to Jalāluddīn al-Suyūṭī (911/1505) and his work Ṭabaqāt al-mufassirīn. Qaysī's work “Tārīkh al-tafsīr was also written according to al-Suyūṭī's classification provided in his work, and it includes an introduction to tafsīr history, the sciences of the Qur’ān and some major works of tafsīrs, written until his time. It is known that this format which combines uṣūl (methodology) and history knowledge in the science of tafsīr is accepted and used in the tafsīr books written for higher religious education in today's Islamic world. Qaysī addresses tafsīrs and mufassirs in 14 hijrī centuries under the title of Ṭabaqāt al-mufassirīn, beginning with the companions of Muḥammad, up until his own time, in 14 periods. He doesn’t classify the nineteen tafsīrs that he introduces at the end of his book into periods, methods and/or schools. He provides information about these tafsīrs, such as their titles, authors, volumes, methods, the works of tafsīr that they influenced and were influenced by, their prevalence, annotations and commentaries (if any), ways of using narrations, and the views of various scholars on these works. He also offers his positive or negative evaluations about them. Although Qaysī included Islamic jurisprudential, mystical, philosophical and scientific tafsīrs in Tārīkh al-tafsīr, he does not classify these tafsīrs that he introduces in the last part, according to schools, probably because he mentions them periodically earlier.
Qāsim al-Qaysī also briefly addresses the types of tafsīr and the reasons for the differences in perspectives among the mufassirs in Tārīkh al-tafsīr; he also briefly explains the concepts tafsīr, taʾwīl and tafsīr history. However, he includes neither the term translation, which has been commonplace probably since Zurqānī (1367/1948), nor the issue of the translation of the Qur’ān, which can be considered as a kind of tafsīr. Given that the issue of translation is both a form of tafsīr and a modern issue, discussed during the time when Qaysī lived, the author’s not touching upon the translation of the Qur’ān can be considered as a shortcoming.
It is not possible to find methodical information about the literature on tafsīr history in the studies that have been carried out on this issue so far. Some independent studies on the history of tafsīr and its problems have recently addressed this problem. It is clear that this should be considered in future studies on the history of tafsīr, and such works should also include information on the tafsīr history literature, so that related shortcomings should be eliminated.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Tārīkh al-tafsīr, Uṣūl al-tafsīr, The Qur’ān, Qāsim al-Qaysī

Kâsım el-Kaysî’nin Târîhu’t-tefsîr Adlı Eseri ve Tefsîr Tarihi Yazını Açısından Değeri

Öz

Kâsım el-Kaysî (1876-1955), Irak’ta müderris, kadı ve müftü olarak görev yapmış; Düzenleme, İlim ve Temyîz Kurulları üyeliklerinde bulunmuştur. Vefât ettiğinde Bağdat müftülüğünün yanı sıra Kadirî tarikatinin fahrî vaizliğini yürütmekte olan bir ilim, irfân ve devlet adamıdır. Kaysî, çalışmamızın konusunu oluşturan Târîhu’t-tefsîr adlı bu eserini, aralarında ülkemizin tanınmış âlimlerinden de olan talebeleri için ders kitabı olarak hazırladığını belirtmektedir. Eserin içeriğini üç ana başlıkta toplamak mümkündür: Tefsir Tarihi, Ulûmu’l-Kur’ân ile Eserleri ve Tefsir Tarihinde Yazılmış Bazı Önemli Tefsirlerin Tanıtımı. Bu durumda müellifin yukarıda aktardığımız ifadesi ve eserin içeriği göz önüne alındığında, eserin bugün ülkemiz İlahiyat Fakülteleri’nde okutulan “Tefsir Usulü ve Tarihi” dersi formatına uygun bir “ders kitabı” olduğu söylenebilir. Kaysî, eserde tefsir çeşitleri, müfessirler arasındaki yorum farklılıklarının sebepleri ve tefsir tarihinin dönemlerini inceledikten sonra Kur’ân ve tefsir ilimleri ile eserlerine dair malûmât vermiş, ayrıca yaşadığı döneme kadar yazılmış ve medreselerde okutulmakta olan bazı tefsirleri de tanıtmıştır. Çalışmamız, Kaysî’nin bu eserini incelemek ve tefsir tarihi yazını açısından değerlendirmek amacını taşımaktadır.
Tefsir Tarihi yazınının, Celâlüddîn es-Süyûtî (911/1505) ve onun Tabakâtü’l-müfessirîn adlı eseri ile başladığı söylenebilir. Kaysî’nin Târîhu’t-tefsîr adlı eseri de Süyûtî’nin bu eserdeki tasnifine göre yazılmış olup Tefsir Tarihi, Ulûmu’l-Kur’ân ile eserleri ve tefsir tarihinde yazılmış bazı önemli tefsirlerin tanıtımını içermektedir. Tefsir ilminde usûl ile tarih bilgisini birleştiren bu formatın, günümüz İslâm dünyasında yüksek dinî öğretime dönük yazılan tefsir kitaplarında kabul gördüğü ve uygulandığı bilinmektedir. Kaysî, tefsirleri ve müfessirleri Tabakâtü’l-müfessirîn başlığı altında, Sahabe’den başlayarak yaşadığı zamana kadar, toplam 14 hicrî asrı 14 tabaka/dönem şeklinde ele alır. Kitabının sonunda tanıttığı on dokuz tefsiri dönem, yöntem ve(ya) ekol olarak bir tasnife tâbi tutmaz. O, ele aldığı bu tefsirlerin; adı, müellifi, hacmi, yöntemi, etkilendiği ve etkilediği tefsirler, yaygınlığı, -varsa- hâşiye ve şerhleri, rivayetleri kullanma biçimleri, çeşitli âlimlerin o eser hakkındaki görüşlerine dair bilgiler verir; kendisi de olumlu-olumsuz değerlendirmelerde bulunur. Kaysî, Târîhu’t-tefsîr’de fıkhî, tasavvufî, felsefî ve ilmî tefsirlere yer vermekle birlikte, muhtemelen dönemsel olarak daha önce zikrettiği için, son kısımda tanıttığı bu tefsirleri ekollere göre tasnife tâbi tutmamıştır.
Kâsım el-Kaysî, Târîhu’t-tefsîr’de ayrıca kısaca tefsir çeşitleri ile müfessirler arasındaki görüş ayrılıklarının sebeplerini incelemiş; tefsir, te’vîl ve tefsir tarihi kavramlarını kısaca açıklamıştır. Ancak muhtemelen Zürkânî’den (1367/1948) beri günümüzde mu’tâd olan tercüme kavramına ve bir nevi tefsir olarak kabul edilebilecek Kur’ân’ın tercümesi meselesine yer vermemiştir. Tercüme konusunun hem bir tefsir biçimi hem modern ve Kaysî’nin yaşadığı dönemde tartışılan bir konu olduğu düşünülürse, müellifimizin Kur’ân’ın tercümesi meselesine değinmemiş olması bir eksiklik olarak telakkî edilebilir.
Günümüze kadar yapılan tefsir tarihi çalışmalarında, tefsir tarihi yazını hakkında derli toplu bilgiler bulmak mümkün değildir. Bu sorun, tefsir tarihi yazını ve problemleri üzerine yazılan müstakil çalışmalarla son dönemde giderilmeye çalışılmıştır. Bize göre bundan sonra yapılacak tefsir tarihi çalışmalarında bu durum göz önünde bulundurulmalı ve ilgili eksiklik giderilerek, bu tür eserlerde tefsir tarihi yazınına ait bilgilere de yer verilmelidir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Tefsir Tarihi, Tefsir Usulü, Kur’ân, Kâsım el-Kaysî

Kaynakça

• A’zami, Muhammed Mustafa. Kur’ân Tarihi. çev. Ömer Türker, Fatih Serenli. İstanbul: İz Yayınları, 2006.
• Abay, Muhammet. “Tefsir Tarihi İçin Bir Veritabanı Modeli”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15 (2007), 33-54.
• Ayyıldız, Erol. “Ma’rûf er-Rusâfî”, DİA, 2003. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/69-71. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. (Büyük) Tefsir Tarihi II. Ankara: DİB Yayınları, 1962.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Tefsir Tarihi I. Ankara: DİB Yayınları, 1955.
• Birışık, Abdülhamit. “Müfessir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/498-500. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Birışık, Abdülhamit. “Tabakat (Tefsir)”, DİA, 2010. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/290-291. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Câmiatü’l-Ma’rifeti’l-Âlemiyye. Erişim: 11 Eylül 2014. http://kiu.org/portal/ar/index.php?option=com_content&view=article&id=165:2011-04-16-09-49-00&catid=21:2011-04-16-09-40-10
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi I-II. Ankara: Fecr Yayınları, 1996.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsîr Usûlü. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• Cevdet Bey. Tefsir Usulü ve Tarihi. haz. Mustafa Özel. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2002.
• Cündioğlu, Dücane. “Çağdaş Tefsir tarihi Tasavvurunun Kayıp Halkası: Osmanlı Tefsir Mirası”. İslâmiyât 2/4 (1999), 51-73.
• Çalışkan, İsmail. “Tefsir Tarihi Yazımında Yenilenmenin Gerekliliği -Eleştiriler-Gerekçeler-Teklifler”. Tefsir Eğitim ve Öğretiminin Problemleri [Sempozyum Tebliğ ve Müzakereleri] 11-12 Haziran 2005. ed. Ömer Kara. 103-114. Bursa: Kurav Yayınları, 2007.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Tarihi. İstanbul: İfav Yayınları, 2003.
• Durmuş, İsmail. “Tabakat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/288-290. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Goldziher, Ignaz. İslâm Tefsîr Ekolleri. çev. Mustafa İslamoğlu. İstanbul: Denge Yayınları, 1997.
• Gökkır, Bilal. “Modern Dönemde Kur’an Tarihinin Ortaya Çıkışı: Kur’an’ın Korunmuşluğu Hususunda Oryantalist İddialar ve Müslümanlardan Cevaplar”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27 (2012), 9-28.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. et-Tefsîr ve Ricâlüh. Mecmeu’l-Buhûsi’l-İslâmiyye, 1417/1997.
• İbrahim Eken. “Hayatı ve Vasiyeti”. Erişim: 11 Eylül 2014. http://ibrahimekenhoca.blogspot.com.tr/p/vasiyet.html
• Karagöz, Mustafa. Tefsir Tarihi Yazımı ve Problemleri. Ankara: Araştırma Yayınları, 2012.
• Kattân, Mennâ’. Mebâhıs fî Ulûmi’l-Kur’ân. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1421/2000.
• Kaysî, Kasım. Târîhu’t-Tefsîr. Matbaatü’l-Mecmeı’l-İmiyyi’l-Irâkî, 1385/1966.
• Mertoğlu, Mehmet Suat. “Tefsir (Literatür)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/290-294. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Nüveyhiz, Adil. Mu’cemü’l-Müfessirîn min Sadri’l-İslâmi hattâ’l-Asri’l-Hâdır. Müessesetü Nüvehyiz es-Sekâfiyye, 1409/1988.
• Okumuş, Mesut. “Darülfünun İlahiyat Fakültesi Muallimi Cevdet Bey ve ‘Tefsir Tarihi’ Adlı Eserinin Tefsir Tarihi Yazıcılığındaki Yeri”. Darülfünun İlahiyat Sempozyumu 18-19 Kasım 2009 Tebliğleri. 425-434, İstanbul: Bayrampaşa Belediyesi Yayınları, 2010.
• Okumuş, Mesut. Tefsir. ed. M. Akif Koç. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
• Öztürk, Mustafa. “Osmanlı Tefsir Kültürüne Panaromik Bir Bakış”. Osmanlı Toplumu’nda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları I. ed. Bilal Gökkır vd. 91-160. Ankara: İlim Yayma Vakfı Yayınları, 2011.
• Öztürk, Mustafa. Tefsir Tarihi Araştırmaları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2011.
• Paçacı, Mehmet. “Osmanlı Medresesinde Tefsir Öğretiminin Yeri ve Tefsirin Çağdaşlıkla Karşılaşması”. Osmanlı Toplumu’nda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları I. ed. Bilal Gökkır vd. 63-89. Ankara: İlim Yayma Vakfı Yayınları, 2011.
• Rûmî, Fahd b. Abdurrahmân b. Süleyman. Buhûs fî Usûli’t-Tefsîr ve Menâhicüh. Riyad: Mektebetü’t-Tevbe, 1419/1988.
• Sofuoğlu, Mehmed. Tefsîre Giriş. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Sönmezsoy, Selahattin. Kur’an ve Oryantalistler. Ankara: Fecr Yayınları, 1998.
• Süyûtî, Celâlüddîn. Tabakâtü’l-Müfessirîn. thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1. Basım, 1396/1976.
• Şehhâte, Abdullah Mahmûd. Târîhu’l-Kur’ân ve’t-Tefsîr. el-Hey’etü’l-Mısrıyye, 1392/1972.
• Şentürk, Mustafa. “Modern Dönemde Kur’ân’ın Türkçeye Çevrilmesi Mâcerası Zeki Mugâmiz’in Türkçe Kur’ân-ı Kerîm Tercemesi”. Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları -II-. ed. Bilal Gökkır vd. 493-506. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Yayınları, 2013.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1421/2000.
• Zerzûr, Adnân Muhammed. Ulûmü’l-Kur’âni ve İ’câzüh. Amman: Dâru’l-A’lâm, 1426/2005.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-İrfân fî Ulûmi’l-Kur’ân. Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1415/1995.