Türkiye’deki Katılım Bankaları Açısından 5411 Sayılı Bankacılık Kanunu’nun Değerlendirilmesi

Yıl 2023, Sayı: 50, 103 - 118, 15.12.2023

Meryem Acat , Naim Hank

https://doi.org/10.30623/hij.1267569

Öz

Bu araştırma katılım bankalarının faaliyetlerini düzenleyen 5411 Sayılı Bankacılık Kanunu'nun, İslâm hukuk kurallarına uygunluğunu incelemeyi amaçlamaktadır. Katılım bankalarının faaliyetlerinin konvansiyonel bankalardan farklı olmasıyla birlikte, katılım bankalarının tâbi olduğu kanunun İslâm hukuku hükümlerine uygun olduğu varsayılmaktadır. Bu kapsamda Türkiye'de bankaların işleyişini düzenleyen kanun maddeleri ele alınmıştır. Ayrıca Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu'nun (BDDK) ve Türkiye Katılım Bankaları Birliği'nin (TKBB) işlevleri incelenmiştir. Türkiye’de katılım bankacılığının tarihi ve faaliyet gösteren katılım bankalarının fon kullandırma yöntemleri üzerinde de kısaca durulmuştur. Türkiye’deki faaliyet gösteren altı katılım bankası zikredilmiş ve bunların tarihçesi hakkında bilgiler verilmiştir. Yasal çerçeveyi belirlemek amacıyla ilgili kanunda katılım bankalarıyla doğrudan bağlantısı bulunan yedi madde tahlil edilmiştir.
Bu araştırmada Türkiye'de katılım bankalarının faaliyetlerini düzenleyen yasal maddelerin izini sürmek için tümevarım yaklaşımı ve ilgili yasal maddelerin, bu bankaların faaliyetlerini düzenleyen İslâm hukuku hükümlerine ne ölçüde uygun olduğunu analiz etmek için analitik bir yaklaşım kullanılmıştır. Öncelikle bu kanunun açık bir şekilde katılım bankacılığından bahsedip bahsetmediği ve konvansiyonel bankalar ile katılım bankalarını ayırıp ayırmadığı incelenmiştir. Daha sonra katılım bankalarının sisteminin 5411 Sayılı Bankacılık Kanunu’na uygunluğu üzerine bir değerlendirme yapılmıştır.
Bu araştırma katılım bankalarının yönetiminde temel teşkil eden Bankacılık Kanunu’nun ele alınması sebebiyle önem arz etmektedir. Çünkü bu kanunun incelenerek konuyla ilgili maddelerinin analiz edilmesi, katılım bankalarının uygun bir şekilde faaliyet gösterip göstermediğinin saptanması noktasında yardımcı olmaktadır. Konvansiyonel bankalar ve katılım bankaları için ortak olarak kullanılan kanunun her iki banka türünün faaliyetleri için de uygun olması gerekmektedir. Ayrıca bu kanunun katılım bankalarının amacına uygun bir şekilde faaliyet gösterebilmesi için İslâm hukuk kurallarına aykırı olmaması temel şartlardan biridir. İki bankanın yönetim sistemleri arasında tek kanunla söz konusu uyumun sağlanması mümkün olmadığından katılım bankaları için müstakil bir kanunun oluşturulması ihtiyacı doğmaktadır.
Araştırmadan ulaşılan sonuçlar arasında en önemlileri şunlardır: 5411 Sayılı Bankacılık Kanunu, ilgili bankaların İslâm hukuku kapsamındaki yönetimine ilişkin yeterli maddelerden yoksundur. Bu nedenle ilgili bankaların Türkiye'deki İslâm hukuku kurallarına uyumu konusunda kesin sonuçlar çıkarılamaz. Türkiye’deki konvansiyonel ve katılım bankalarının tamamı 01.01.2005 tarihinde 5411 Sayılı Bankacılık Kanunu’na bağlanmıştır. BDDK finans şirketlerinin faaliyet düzenlemelerini ve denetlemelerini gerçekleştirmekte; TKBB de katılım bankalarının hak ve menfaatleri üzerine çalışmalar yapmaktadır. 5411 Sayılı Bankacılık Kanununun katılım bankaları ile ilgili düzenlemelerin olduğu yedi maddenin incelemesi sonucunda katılım bankalarının İslâm hukuk kuralları çerçevesinde yönetilmesine dair yeterli miktarda madde bulunmadığı kanaati oluşmuştur. Bu yedi maddede yeterli bulgu olmamasından dolayı da Türkiye’deki katılım bankalarının İslâm hukuk kurallarına uygunluğuna dair kesin bir sonucuna ulaşılamamaktadır. Türkiye’deki katılım bankalarının İslâmî esaslara göre sıkı bir şekilde yönetilebilmesi için mevcut kanunlardan özel bir Katılım Bankacılığı Kanunu’nun çıkarılması ve bu kanuna paralel olarak Katılım Bankalarını Denetleme ve Düzenleme Kurumu’nun kurulması gerekmektedir. Diyanet İşleri Yüksek Kurulu (DİYK), BDDK ve TKBB ile işbirliği, Katılımcı Bankacılık Kanunu'nun fetvalarla desteklenmesi ve resmiyet kazanması açısından önemlidir. Bu kanunun çıkarılması sürecinde İslâm hukukunun kaynak zenginliğinden faydalanmak gayesiyle, tek bir fıkhî mezhebin görüşlerine bağlı kalınmaması önerilmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku, Katılım Bankacılığı, Bankacılık Kanunu, BDDK, TKBB

An Evaluation of the Banking Law Number 5411 in terms of Participation Banks in Türkiye

Öz

This study aims to investigate to what extent the Banking Law No. 5411, which regulates the activities of participation banks, complies with the rules of Islamic law. As the activities of participation banks are quite different from those of traditional banks, it is assumed that the law to which participation banks are subject to complies with the provisions of Islamic law. Therefore, the present study discusses the articles of Banking Law No. 5411, which regulates the functioning of banks in Türkiye. It also discusses the functions of the Banking Regulation and Supervision Agency (BRSA) and the Participation Banks Association of Türkiye (PBAT). Furthermore, it briefly discusses the history of participation banking in Türkiye and the methods of fund application in participation banks operating in Türkiye. The study also provides information about the background of the six participation banks operating in Türkiye. It basically analyses seven articles, which are directly related to participation banks in the relevant law.
In this study, an inductive approach was used to trace the legal articles regulating the activities of participation banks in Türkiye, and an analytical approach was used to investigate the extent to which the relevant provisions comply with those of Islamic law regulating the activities of these banks. First, the study analysed whether the law in question explicitly mentions participation banking and makes a distinction between traditional banks and participation banks. Then an assessment was made to understand the extent to which the system of participation banks complies with the Banking Law No. 5411.
The present study is critical as it examines the Banking Law, which lays the foundations for the management of participation banks. This is because analysing this law and its relevant articles helps determine whether these banks function properly. The shared law, which is used not only for conventional banks but also for participation banks, should be suitable for the activities of both types of banks. Moreover, one of the basic requirements is that this law should not carry out activities that run counter to the rules of Islamic law, so that they operate in line with their purpose. As it is not possible to ensure the harmonisation between the management systems of the two banks using a shared law, there is a need to establish law that is specifically intended for participation banks.
A major finding from the study is that Banking Law No. 5411 lacks necessary articles regarding the management of the participation banks based on Islamic law. Therefore, no definite conclusions can be drawn as to the extent to which participation banks in Türkiye comply with the rules of Islamic law. All traditional and participation banks in Türkiye became subject to the Banking Law No. 5411 on January 1, 2005. As its name suggests, the Banking Regulation and Supervision Agency (BRSA) regulates and supervises the activities of financial companies, while the PBAT works to protect the rights and interests of participation banks. As a result of the examination of the seven articles of the Banking Law No. 5411, which also include provisions on participation banks, it was concluded that there are not enough articles on the management of participation banks based on Islamic rules. Due to the lack of sufficient findings in these seven articles, a definite conclusion cannot be drawn, regarding the extent to which participation banks in Türkiye comply with the rules of Islamic law. To be able to manage participation banks in Türkiye strictly based on Islamic provisions, a special participation banking law should be made, and a supervision and regulation authority for participation banks should be established based on this law. Collaboration among the Supreme Board of Religious Affairs (SBRA), BRSA and PBAT is critical in terms of supporting the prospective participation banking law with fatwas and formalising it. In the process of enacting this law, it is recommended that the views of a single fiqh madhab should not be followed so as to benefit from the wealth of the sources in Islamic law.

Anahtar Kelimeler

Islamic Jurisprudence, Participation Banking, Banking Law, BRSA, PBAT

Kaynakça

• Ahmad, Wahida - Prentice, David. “How Large Are Productivity Differences between Islamic and Conventional Banks?” The Singapore Economic Review, 1-20.
• Aktepe, İshak Emin. Sorularla Katılım Bankacılığı. İstanbul: Türkiye Katılım Bankaları Birliği Yayınları, 2014.
• Alkış, Alpaslan. “İslâm Hukukunda Katılım Bankacılığı Fon Toplama ve Kullandırma Yöntemleri”. Al-Farabi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi 2/3 (2018), 120-133.
• Altan, Mikail. “Faizsiz Bankacılığın Temelleri”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 16 (2010), 125-140.
• Atıyye, Cemaleddin. el-Bünûkü’l-İslâmiyye beyne’l-hurriyye ve’t-tanzîm. Cezayir: el-Müessesetü’l-Câmi’ıyyetü li’d-Dirâsât, 1993.
• Bafra, Erdem. Katılım Bankacılığı Uygulamasında İslâmî Bankacılık Sözleşmesinin Temelleri. Ankara: Seçkin Yayınları, 2015.
• Bakkal, Ali. “Katılım Bankalarında Murâbaha Dışı Gelir Kaynaklarının Arttırılması”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36/36 (2016), 7-29.
• Bayındır, Servet. İslâm Hukuku Penceresinden Faizsiz Bankacılık. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2005.
• BK, Bankacılık Kanunu (Kanun No. 5411). Resmî Gazete 25983 (19 Ekim 2005). Erişim 13 Kasım 2022. https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2005/11/20051101M1-1.htm
• Bulut, Halil İbrahim - Er, Bünyamin. Katılım Finansmanı: Katılım Bankacılığı ve Girişim Sermayesi. İstanbul: Türkiye Katılım Bankaları Birliği Yayınları, 2012.
• Caporale, Guglielmo Maria - Helmi, Mohamad Husam. “Islamic Banking, Credit and Economic Growth: Some Empirical Evidence”. International Journal of Finance & Economics 23/4 (2018), 456-477.
• CBFO, T.C. Cumhurbaşkanlığı Finans Ofisi. “Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu”. Erişim 12 Ocak 2023. https://www.cbfo.gov.tr/katilim-finans-sektoru/bankacilik-duzenleme-ve-denetleme-kurumu
• CBFO, T.C. Cumhurbaşkanlığı Finans Ofisi. “Türkiye Katılım Bankaları Birliği”. Erişim 12 Ocak 2023. https://www.cbfo.gov.tr/katilim-finans-sektoru/turkiye-katilim-bankalar-birligi
• Çambel, Hakan. “Katılım Bankaları Tarafından Uygulanan Fon Toplama ve Fon Kullandırma Yöntemleri”. Katılım Bankacılığı. ed. Ferudun Kaya. İstanbul: Beta Basım Yayın, 2017.
• Çolak, Abdullah. “İslâm’ın İktisâdî Prensipleri”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 3/1 (2003), 29-49.
• Dişli, Mustafa vd. “İslâmî Bankalar Mevduat Disiplinine Tabi Midir?” İslâm İktisadı ve Piyasa. ed. Taha Eğri. 77-102. İstanbul: İGİAD Yayınları, 2015.
• Döndüren, Hamdi. Ticaret İlmihali. İstanbul: Erkam Yayınları, 2021.
• Erdem, Ekrem. “Müslüman Bireyin İktisadi Davranış Hususiyetleri ve İslâm Piyasa Geleneği”. İslâm İktisadı ve Piyasa. ed. Taha Eğri. 11-38. İstanbul: İGİAD Yayınları, 2015.
• Eren, Aslan. Türkiye Ekonomisi. Bursa: Ekin Yayınevi, 2017.
• Eskicioğlu, Osman. İslâm ve Ekonomi. İzmir: Çağlayan Yayınları, 1999.
• FBİSU, Faizsiz Bankacılık İlke ve Standartlarına Uyuma İlişkin Tebliğ. Resmî Gazete 30888 (14 Eylül 2019). Erişim 7 Aralık 2022. https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2019/09/20190914-4.htm
• Görmüş, Şakir vd. (ed.). Yaşayan ve Gelişen Katılım Bankacılığı. İstanbul: Türkiye Katılım Bankaları Birliği Yayınları, 2021.
• Habergetiren, Ömer Faruk. “Fahreddin er-Râzî’nin Mefâtihu’l-Gayb İsimli Tefsirinde Ribâ (Faiz) Yasağını Konu Alan Ayetlere Getirmiş Olduğu Yorumlar”. Ekonomi İşletme ve Yönetim Dergisi 2/2 (2018), 108-136.
• Hank, Naim. “خصائص في منتجات التمويل بالمشاركات تجعلها حلا ناجعا للأزمات الاقتصادية العالمية”. İslam Medeniyeti Dergisi 8/49 (2022), 55-67.
• Hazıroğlu, Temel. “Türkiye’de Katılım Bankacılığı Fikrinin Doğuşu ve Kavramsal Önemi”. İslâm Ekonomisi ve Finansı Dergisi 2/1 (2016), 119-132.
• Kahf, Monzer. “İslâmî Bankacılık ve Kalkınma: Alternatif Bir Bankacılık Mı?” çev. Mustafa Acar. İslâmî Araştırmalar Dergisi 16/4 (2003), 547-562.
• Karadâğî, Ali Muhyiddin. İslâm İktisadına Giriş. çev. Abdullah Kahraman. İstanbul: İktisat Yayınları, 2018.
• Kızılkaya, Necmettin. “Modern Dönemde Faizsiz Bankacılık ve Fıkhî İşleyişi”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 20 (2012), 135-150.
• Koçak, Emrah. “İslâmî Finans ve Ekonomik Büyüme: Türkiye Üzerine Ekonometrik Bir Uygulama”. Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 51 (2018), 67-91.
• Kutval, Yunus. “İslâm İktisadı Düşünce, Ticaret ve Finansman Yöntemlerinin Tarihsel Gelişimi”. Medeniyet ve Toplum Dergisi 1/2 (2017), 149-162.
• Kutval, Yunus. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası-Katılım Bankaları İlişkisi: Bir Model Önerisi. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Özulucan, Abitter - Özdemir, Fevzi Serkan. Katılım Bankacılığı: Muhasebe Organizasyonu, Uygulamalar, Finansal Tablolar ve Bağımsız Denetim. İstanbul: Türkmen Kitabevi, 2010.
• Parlakkaya, Raif - Çürük, Suna Akten. “Finansal Rasyoların Katılım Bankaları ve Geleneksel Bankalar Arasında Bir Tasnif Aracı Olarak Kullanımı: Türkiye Örneği”. Ege Akademik Bakış Dergisi 11/3 (2011), 397-397.
• Saeed, Abdullah. Islamic Banking and Interest: A Study of the Prohibition of Riba and Its Contemporary Interpretation. Leiden: Brill Academic Publishers, 1996.
• Sümer, Gökhan - Onan, Fatih. “Dünyada Faizsiz Bankacılığın Doğuşu, Türkiye’deki Katılım Bankacılığının Gelişme Süreci ve Konvansiyonel Bankacılıktan Farkları”. Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 17/3 (2015), 296-308.
• Tabakoğlu, Ahmet. İslâm İktisadına Giriş. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2021.
• Tekçam, Recep. Faizsiz Bankacılıkta Denetim: Türkiye İçin Model Önerisi. İstanbul: İstanbul Ticaret Üniversitesi Finans Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Tunç, Hüseyin. Katılım Bankacılığı (Felsefesi, Teorisi ve Türkiye Uygulaması). İstanbul: Nesil Yayınları, 2010.
• Yeni Şafak. “Munzam Karşılık Faizi”. Erişim 13 Ocak 2023. https://www.yenisafak.com/yazarlar/hayrettinkaraman/munzam-karilik-faizi-23870
• Yılmaz, Osman Nihat. Faizsiz Bankacılık İlkeleri ve Katılım Bankacılığı. İstanbul: Türkiye Katılım Bankaları Birliği Yayınları, 2010.
• Zerkā, Muhammed ez- - Neccâr, Muhammed Abdülaziz en-. İslâm Düşüncesinde Ekonomi, Banka ve Sigorta. çev. Hayrettin Karaman. İstanbul: İz Yayıncılık, 2002.
• ZKHT, Zorunlu Karşılıklar Hakkında Tebliğde Değişiklik Yapılmasına Dair Tebliğ. Resmî Gazete 31818 (23 Nisan 2022). Erişim 11 Aralık 2022. https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2022/04/20220423-10.htm