Tesviyeyi Nefyeden Ayetlerde Diyalektik Sorgulama

Yıl 2024, Sayı: 52, 124 - 146, 15.12.2024

Cengiz Güneş

https://doi.org/10.30623/hij.1423594

Öz

Kur’an’ın en önemli gayelerinden biri muhataplarında tevhid bilincini oluşturmaktır. Bu meyanda Kur’an, değişik yöntem ve anlatım üslupları kullanmıştır. Kur’an’da, insanları düşünmeye sevk etmek, onların akıllarını kullanarak kıyaslamalar yapmalarını sağlamak ve tefrik kabiliyetlerini artırmak için birçok ayette verilen örneklerin sorgulanması istenmiş, böylece onların hakikate ulaşmalarının önünün açması hedeflenmiştir. Bu makalede, aralarında eşitlik/tesviye olmadığı belirtilen ve iki şeyin kıyaslandığı diyalektik ifadeler içeren ayetler ile içinde tesviye kelimesi geçmemesine rağmen, “…şu kimse ile bu bir olur mu?” şeklinde kıyas yer alan ayetler ele alınmıştır.
Kur’an’da, aralarında eşitsizlikler olduğu belirtilen hususların düşünülmesi, bunlar üzerinde fikir yürütülmesi tavsiye edilmiş, insanların muhakeme yaparak hakikatleri daha kolay kavrama ve içselleştirme yetilerini geliştirmeleri hedeflenmiştir. Bu çalışmada da aralarında eşitsizlik olduğu belirlenip tesviyeyi nefyeden ayetler diyalektik yöntemle incelenmiştir. Zira Kur’an’da sık sık düşünmez misiniz, aklınızı kullanmaz mısınız, ibret almaz mısınız gibi sorularla muhatapların bu mevzulardaki eksikliklerine dikkat çekilmiş, hakikati anlamaya yanaşmayan kalp “idraksiz”, hakkı görmeyen göz “kör” ve gerçeği işitmeyen kulak ise “sağır” olarak vasıflandırılmıştır.
Bu çalışmada, Kur’an’da, iki şey arasındaki eşitsizliğin sergilenmesindeki hikmet ve gayelerin araştırılması amaçlanmıştır. Çalışma kapsamında Kur’an’daki kıyaslamalar iki başlık altında incelenmiştir. Bunlardan birincisi itikadî konulardaki kıyaslamalardır ki bunlarda daha çok Allah’ın putlarla asla bir olamayacağına dikkat çekilmiştir. İkincisi ise bu vasıflara sahip olan Yüce Allah’ın, diğer varlıklarla kıyaslanması ve kulları arasında yapılan amelî kıyaslamalardır.
Araştırmamızın konusu Kur’an olduğu için ilk olarak klasik ve modern tefsir kaynaklarına müracaat edilmiş, kavram ve tariflerin açıklanmasında lügat ve ansiklopedik eserlere başvurulmuştur. Konunun etraflıca izahı için ilgili makalelere de atıfta bulunulmuştur.
Çalışmamızda, “eşit değildir” tabirinin yer aldığı ayetleri derlemek ve bu minvaldeki ayetleri sınıflandırmak yöntem olarak seçilmiştir. Neticede, tespit edilen ilgili başlıklar çerçevesinde konu tartışılmış ve elde edilen veriler sonuç kısmında değerlendirilmiştir.
Bu çalışma konusunu, içeriğindeki başlıklar çerçevesinde ele alan bir çalışma tespit edilememiştir. Bu makale, özellikle Kur’an’ın tevhid ilkesini, Allah’a imanı ve diğer birçok unsuru ikna edici bir kıyaslama yöntemiyle izahını ortaya koyması açısından alanına katkı sağlamıştır.
Sonuçta, Kur’an’da “lâ yestevî” ve “ke men…” şeklindeki kıyaslamaların çoğunluğunun itikat alanıyla ilgili olduğu tespit edilmiştir. İtikadî kıyaslamaların mihengini Allah’ın diğer varlıklarla bir olamayacağı oluşturmakta ve bu kıyaslamalar Yaratan’ın yaratılanlardan farkını ortaya koymaktadır. Kur’an bu mukayeseleri yaparken herkesin kolaylıkla anlayabileceği, gören ile kör, karanlık ile aydınlık, köle ile hür, mümin ile kâfir, temiz ile pis, iyilik ile kötülük, bilen ile bilmeyen gibi unsurlardan örnekler vererek hedefine ulaşmak istemiştir. Özellikle de her şeyi yaratan ve gözeten Allah’ın putlarla bir olamayacağı vurgulanmıştır. Kur’an aynı zamanda amelî sorumluluklar arasında da mukayese yapmış, bu bakımdan hasta veya özürlü biriyle sağlıklı ve özürsüz birini eşit tutmamış, ferdî farklılıkları göz önünde bulundurmuş ve buna göre hüküm bina etmiştir. İslâm’a önce girenlerle sonra Müslüman olanları, Allah’ın rızasını gözetenlerle O’nun gazabına uğrayanları, cihat ve infak edenlerle bunları yapmayanları, cenneti kazananlarla cehennemi hak edenleri de müsavi tutmamıştır. Ayrıca Ehl-i kitap arasındaki farka ve Müslümanlar arasındaki takva üstünlüğüne de atıfta bulunulmuştur. Bu makalede Kur’an’da tesviyenin reddi hususu genel olarak, farklı başlıklar altında ve kapsayıcı bir şekilde işlenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur’an, Tevhid, Tesviye, Kıyaslama, Sorgulama

Dialectical Interrogation in Verses That Deny Equating

Öz

One of the most important goals of the Qurʾān is to raise an awareness of tawhīd among its audience. To this end, the Qurʾān uses different methods and tones. In the Qurʾān, people are asked to question the examples given in many verses to encourage them to think, to enable them to make comparisons using their minds and to increase their ability to differentiate between things, thereby paving the way for them to reach the truth. This article discusses the verses that include dialectical expressions in which two unequal things are contrasted and the verses that do not include the words “equality/equating” but include a comparison in the form of “...can this person and that person be the same?”.
The Qurʾān recommends people to think and reflect on entities that are considered unequal; this is intended for developing people's ability to comprehend and internalize the truths more easily through reasoning. In this study, the verses that deny equating due to inequalities between things are analysed using the dialectical method. This is because, the Qurʾān often draws attention to the deficiencies of its audience in some respects by asking such questions as “Don't you think?, “Don't you use your wisdom?” or “Don't you learn a lesson?”, and it characterises the heart that is unwilling to understand the truth as “unperceptive”, the eye that fails to see the truth as “blind” and the ear that fails to hear the truth as “deaf”.
The present study aimed to investigate the wisdom and purposes of the Qurʾān in highlighting the inequality between two things. In the present study, comparisons in the Qurʾān were analysed under two headings. The first is the comparisons on theological issues, in which it is mostly emphasized that Allah can never be the same with idols. The second is the comparison of Almighty Allah, who possesses these qualities, with other beings and the comparisons made among His servants in terms of their deeds.
Since the focus of the present study is the Qurʾān, the researcher first consulted classical and modern tafsīr sources, followed by dictionary and encyclopaedic works to explore concepts and definitions. The researcher also used relevant articles on the issue were also to offer a thorough explanation about the subject.
The methodology of this study is to compile the verses in which the word “unequal” appears and to categorize the verses in this regard. As a result, the subject was discussed based on the relevant headings identified, and the collected data were evaluated in the conclusion.
There is no study that addresses the subject of this study based on the headings included in it. This study contributes to the field, especially in terms of revealing the Qurʾān's explanation of the principle of tawhīd, belief in God and many other elements through a convincing comparative method.
In conclusion, it was found that the majority of the Qurʾanic comparisons expressed using the structure “lā yastawī” (لَا يَسْتَوِي) and “ka man...” (كَـمَنْ) are related to faith. The essence of such theological comparisons is that Allah cannot be the same with other beings, and these comparisons reveal the difference between the Creator and creatures. In making these comparisons, the Qurʾān tries to achieve its goal by providing examples that everyone can easily understand, such as people who can see versus the blind, dark versus light, slaves versus free people, believers versus unbelievers, clean versus unclean, good versus evil, the knowledgeable versus illiterate. In particular, it is emphasizes that Allah, the Creator and Sustainer of all things, cannot resemble idols. The Qurʾān also makes comparisons between practical responsibilities, and in this respect, it does not equate a sick or disabled person with a healthy and non-disabled person but takes individual differences into consideration and reveals provisions accordingly. The Qurʾān does not equate those who initially accept Islam and those who become Muslims later, those who seek Allah's pleasure and those who incur His wrath, those who wage jihād and give money to the poor and those who do not do these, those who earn Paradise and those who deserve Hell. The Qurʾān also refers to the difference among the People of the Book (Ahl al-Kitāb) and the superiority of piety (taqwā) among Muslims. In this article, the denial of equating in the Qurʾān is discussed in general, under different headings and in a comprehensive manner.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Qurʾān, Tawhīd, Equating, Comparison, Interrogation

Kaynakça

• Abduh, Muhammed - Rıza, Muhammed Reşit. Tefsîrü’l-menâr (Tefsîru’l-Kur’âni’l-Hakîm). 12 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Fikr, 1923.
• Akalın, Şükrü Haluk - vd. Türkçe Sözlük. ed. Belgin Tezcan Aksu. Ankara: Türk Dil Kurumu, 11. Basım, 2019.
• Akdağ, Hasan. Arap Dilinde Edatlar. Konya: Tekin Kitabevi, 5. Basım, 1999.
• Âlûsî, Şehâbeddin Mahmûd. Rûḥu’l-meʿânî fî tefsîri’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm ve’s-sebʿi’l-mes̱ânî. thk. Ali Abdülbârî Atiyye. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-`İlmiyye, 1415.
• Asım Efendi. Kâmusu’l-Muhît Tercümesi. ed. Mustafa Koç. 6 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2014.
• Ateş, Süleyman. Kur’ân-ı Kerîm’in Yüce Meali ve Çağdaş Tefsîri. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1982.
• Aydın, Mehmet Akif - Hamîdullah, Muhammed. “Köle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 26/237-246. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Beyzâvî, Adullāh b. Ömer. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-teʾvîl. thk. Muhammed Abdurrahman el-Marʿaşî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1418.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Meâli Âlisi ve Tefsiri. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1984.
• Bolay, S. Hayri. Felsefî Doktrinler Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları, 4. Basım, 1987.
• Bursevî, İsmâil Hakkı. Rûhu’l-Beyân Tefsiri. çev. Abdullah Öz vd. 10 Cilt. İstanbul: Damla Yayınları, 8. Basım, 2012.
• Çağrıcı, Mustafa. “İnfak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/289-290. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Derveze, M. İzzet. et-Tefsîru’l-hadîs. 9 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi Kütübi’l-Arabiyye, 1383.
• Derveze, M. İzzet. et-Tefsîru’l-hadîs. çev. Muharrem Önder. 7 Cilt. İstanbul: Ekin Yayınları, 1998.
• Duman, M. Zeki. “Habîs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 14/379. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Durmuş, Zülfikar - Özata, Havva. “Kur’an’da Geçen Kalîlân Mâ İfadesinin Anlam Alanı ve Çeviri Sorunu”. UMDE: Dini Tetkikler Dergisi 2 (2019), 5-42.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd. Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, ts.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Hayyân el-Endelüsî. el-Baḥrü’l-muḥît. thk. Sıdkî Muhammed Cemîl. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1420.
• Ebû Ubeyde, Ma‘mer b. Müsennâ. Mecâzü’l-Ḳurʾân. thk. Fuat Sezgin. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1381.
• Ebu’s-Suûd, Muhammed b. Yavsî. İrşâdü’l-ʿaḳli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Elik, Hasan-Coşkun, Muhammed. Tevhid Mesajı. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2015.
• Ferâhidî, Ebu Abdurrahman el-Halil b. Ahmed. Kitabu’l-ʿayn. thk. Mehdî el-Mahzûmî-İbrahim es-Sâmerrâî. Beyrut: Müessesetü’l-a’lemî li’l-matbuât, 1988.
• Ferrâ’, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ. Meʿâni’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed Yusuf en-Necati vd. 3 Cilt. Mısır: Dârü’l-Mısrıyye li’t-Te’lif ve’t-Terceme, ts.
• Hâzin, Alî b. Muhammed. Lübâbü’t-teʾvîl fî meʿâni’t-tenzîl. thk. M. Ali Şahin. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1415.
• Hicâzî, Muhammed Mahmud. et-Tefsîru’l-vâżıḥ. Beyrut: Dâru’l-Celîli’l-Cedîd, 10. Basım, 1413.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. et-Taḥrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnisiyye, 1984.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İsmâîl b. Ömer. Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿAzîm. thk. Sâmî İbn Muhammed İbn Abdirrahmân İbn Selâme. Riyâd: Dâru’t-Taybe, 1999.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim ed-Dîneverî. Ġarîbü’l-Ḳurʾân. thk. Seyyid Ahmed Sakr. Kâhire: y.y., 1973.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali. Zâdü’l-mesîr fî ʿilmi’t-tefsîr. thk. Abdurrezâk el-Mehdî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’Arabî, 1422.
• Kanik, İsa. “Kur’ân’ın Edebî Anlatım Üslubundaki Çeşitlilik”. Çankırı Karatekin Üniversitesi Karatekin Edebiyat Fakültesi Dergisi 6/1 (2018), 68-87.
• Karaman vd., Hayreddin. Kur’ân Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2007.
• Kâsımî, Muhammed Cemâluddîn b. Muhammed Saîd b. Kâsım. Tefsîrü’l-Ḳāsımî. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1418.
• Kaya, Remzi. “Ehl-i Kitap”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/516-519. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Kocabıyık, Halil İbrahim. “Arap Dilinde Etimolojik Açıdan ‘Hasene’ Maddesinin İncelenmesi”. Kilitbahir 19 (2021), 108-124.
• Kubat, Mehmet. “Mezheplerin Ana İhtilâf Konularından Biri Olarak Kabir Azâbı”. Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi 11 (2020), 9-32.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed el-Berdûnî - İbrahim Etfiyyiş. 20 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964.
• Kutub, Muhammed. İslâm İnancı. çev. Nureddin Yıldız. İstanbul: Risale Yayınları, 6. Basım, 2012.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed. Teʾvîlâtü’l-Ḳurʾân. thk. Mecdî Baslûm. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 2005.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed. Tefsîrü’l-Ḳurʾân (en-Nüket ve’l-ʿuyûn). 6 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye., ts.
• Muhammed b. Hasen, İbn Düreyd. el-Cemhere. thk. Remzi Münîr Ba’lbek. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlmi’l-Melâyiyn, 1987.
• Mukātil b. Süleymân, Ebü’l-Hasen. Tefsîru Mukâtil b. Süleyman. 5 Cilt. Dâru İhyai Turas, 1423.
• Mustafa, Çağırıcı. “Hasene”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16/376-377. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Mücâhid, Ebü’l-Haccâc Mücâhid b. Cebr el-Mekkî el-Mahzûmî. Tefsîru Mücâhid. thk. Muhammed Abdüsselâm Ebû Nebîl. Mısır: Dâru’l-Fikr, 1989.
• Müslim, Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi al-Turâs al-Arabi, b.y.
• Özler, Mevlüt. “Tevhid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/18-20. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Râzî, Fahrüddîn Muhammed b. Ömer. Mefâtîḥu’l-ġayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 3. Basım, 1420.
• Sarıçam, İbrahim. “Hicâbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 17/431-432. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Sinanoğlu, Mustafa. “İman”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/212-214. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Suyûtî, Celâluddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr. ed-Dürrü’l-Mensûr. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd). el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Fâsık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12/202-205. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dîni Kur’ân Dili. 10 Cilt. İstanbul: Eser Yayınları, 1979.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî. Meâni’l-Ḳurʾân ve i’râbuhu. thk. Abdülcelil Abduh Şelebî. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1988.
• Zeccâcî, Ebu’l-Kâsım Abdurrahman b. İshâk. Kitâbu hurûfi’l-meânî. thk. Ali Tevfîk el-Hamed. Ürdün: Müessesetü’r-Risale, ts.
• Zemahşerî, Cârullah Muhmûd b. Ömer. el-Keşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳı ġavâmiżi’t-tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’Arabî, 3. Basım, 1407.
• Zemahşerî, Cârullah Muhmûd b. Ömer. Esâsü’l-belâġa. thk. Muhammed Bâsil Uyûnu’s-Sûd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Zuhaylî, Vehbe İbn Mustafa. et-Tefsîru’l-münîr. 30 Cilt. Dımeşk: Dâru’l-Fikri’l-Muâsır, 1418.