Cerîde-i Sûfiyye’nin İlk Başyazarı: Mesnevîhan Ali Fuad Efendi

Yıl 2024, Sayı: 52, 1 - 25, 15.12.2024

Abdulrahman Acer

https://doi.org/10.30623/hij.1445807

Öz

Osmanlı’nın son asrında hem siyaset hem de fikir hayatı açısından bazı önemli kırılma noktaları bulunmaktadır. Tanzimat’tan sonra bu kırılmaların belki de en mühimi II. Meşrutiyet’tir. Zira II. Meşrutiyet bir taraftan kadim Osmanlı siyaset geleneğinin kalıcı bir şekilde değişmesine diğer taraftan da bu değişimden önce görece rahatlıkla ifade edilemeyen bazı fikirlerin bir serbestlik sarhoşluğuyla ölçüsüzce dile getirilmesine sebep olmuştur. Bu dile getiriş daha ziyade gazete ve dergi gibi basın yayın araçları vâsıtasıyla yapılmıştır. Nitekim bunun bir göstergesi olarak II. Meşrutiyet’ten sonra özellikle süreli yayın neşrinde olağanın dışında bir artış gözlemlenmiştir. Bununla birlikte yayımlanan mevkutelerin (süreli yayın) büyük bir kısmı bir veya birkaç sayı ancak çıkarılabilmiş ve kısa zamanda basın tarihinin malzemesi hâline gelmiştir. Bu durumun sebepleri üzerinde birtakım tespitler bulunmakla birlikte daha derinlikli araştırmaların yapılmasına da ihtiyaç bulunmaktadır.
II. Meşrutiyet’ten sonra neşir imtiyazı alınan süreli yayınların bir kısmı dinî-tasavvufî içeriklidir. Bu dönemde neşredilen dinî-tasavvufî süreli yayınların en önemlilerinden biri ise Cerîde-i Sûfiyye’dir. Cerîde-i Sûfiyye’nin ehemmiyeti hem yazar kadrosunun genişliği hem yayımlanan yazıların konu ve tür çeşitliliği hem de devrin süreli yayınlarına göre istikrarlı ve uzun ömürlü olmasından kaynaklanmaktadır. Bunun yanı sıra Osmanlı düşünce dünyasında, pek çok açıdan karmaşıklığın hâkim olması ve her türlü fikrin yüksek sesle dillendirilmesiyle nitelendirilebilecek olan II. Meşrutiyet’in düşünce iklimine dinî-tasavvufî içerikli yazılarıyla ışık tutması, derginin önemini artırmaktadır.
Bu öneminden dolayı Cerîde-i Sûfiyye, son dönemlerde birtakım araştırmalara konu olmuştur. Yazı ve yazar çeşitliliği ile kısmen uzun soluklu ve ulaşılabilir olması bu dergi hakkındaki çalışmaların fazlalığını anlaşılır hâle getirmektedir. Ancak bu araştırmaların daha ziyade parçacı bir yaklaşımla dergideki münferit yazılara veya belli konulardaki yazı dizilerine odaklandığı görülmektedir. Hâlbuki derginin yayın politikası ve hedeflerine yönelik küllî bir bakış sunan çalışmalara ihtiyaç bulunduğu açıktır. Böyle bir bakışı yakalamak için Cerîde-i Sûfiyye’yi neşreden kadronun tanınması önem arz etmektedir ve derginin misyon ve vizyonuna dair bilgilerin isabetliliğine katkısının olacağı aşikârdır. Özellikle onun ilk başyazarı ve ilk sayılarındaki yazıların büyük bir kısmının müellifi olan Mesnevîhan Ali Fuad Efendi ile ilgili bir araştırma, hem dönemin ilmî ve tasavvufî seviyesine ışık tutmak hem de derginin misyon ve vizyonunu tespit etmek açısından mühimdir. Bununla birlikte henüz onunla ilgili müstakil bir biyografik akademik çalışma bulunmamaktadır. Mevcut çalışmalar ise genellikle onun bazı yazılarına odaklanmakta, hayatı hakkında bilgi bulunmadığına işaret etmekte ve doğrusu yanlışından ayırt edilemeyecek bazı kısa bilgiler vermekle yetinmektedir.
Bu çalışma zikredilen husustaki eksikliği gidermek maksadıyla Ali Fuad Efendi’nin hayatını ve eserlerini ele almaktadır. Maarif Nezareti’nde memur olarak çalışmış bulunan Ali Fuad Efendi’nin Osmanlı Arşivi’ndeki sicil varakası ve arşivde bulunan diğer yazışmaları incelenmiş, kendi yazılarında hayatı hakkında verdiği satır arası bilgiler değerlendirilmiş ve mevcut veriler çerçevesinde tam bir biyografisi elde edilmeye çalışılmıştır. Bu çerçevede ailesi ve doğrum tarihi ile ilgili kesin bilgilere ulaşılmıştır. Bunun yanında resmî tahsil hayatı, memuriyet süreci, katıldığı ders halkalarında aldığı dersler ve hocaları tespit edilmiştir. Hocalarından birinin tavsiye ve yönlendirmesiyle dinî-tasavvufî dergi çıkarmaya karar vermiş olduğunu söylemesi, Ali Fuad Efendi’nin hayatının ve donanımının bilinmesinin Cerîde-i Sûfiyye’nin serüveninin bilinmesine katkı sağlayacağını göstermektedir. Nitekim derginin yayın politikasını ve yazılarını şekillendiren zihin dünyasının anlaşılması ve tanınmasının dergi hakkındaki çalışmaları derinleştireceği konu ile ilgili araştırmacıların teslim edeceği bir gerçektir.
Bu çalışmanın özelde tasavvufî biyografiler ve Cerîde-i Sûfiyye araştırmalarına genelde ise II. Meşrutiyet sonrası dinî-tasavvufî Osmanlı düşüncesi çalışmalarına katkıda bulunması hedeflenmektedir. Metin ve doküman analizi metotları kullanılan bu çalışmanın temel kaynakları dönemin biyografi kaynaklarının yanı sıra arşiv belgeleri ile yazarın makaleleridir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Osmanlı Düşüncesi, II. Meşrûtiyet, Cerîde-i Sûfiyye, Mesnevîhan Ali Fuad Efendi

The First Editor-in-Chief of Jarīda-i Sūfiyya: Mathnawīhān Ali Fuad Efendi

Öz

In the last century of the Ottoman Empire, there were some critical breaking points in both political and intellectual life. After the Tanzimat Reform Era, perhaps the most important of these breaking points was the Second Constitutional Era. On the one hand, the Second Constitutional Era led to a permanent change in the well-established Ottoman political tradition. On the other hand, it allowed some ideas that could hardly be expressed with ease earlier to be voiced insanely due to intoxication of freedom. The ideas were mostly voiced through the media such as newspapers and magazines. A clear indication of this was an extraordinary increase observed in the publication of periodicals, particularly after the Second Constitutional Era. However, most of these periodicals managed to publish only a few issues and it was not long before they became a thing of the past in the history of the press. Although some causes of their failure to continue have been identified, there is a need for more in-depth research on this issue.
Some periodicals that gained publishing privileges after the Second Constitutional Era published religious-sufistic content. A major periodical published during this period was Jarīda-i Ṣūfiyya, which was an important publication due to the richness of its writing staff, the diversity of the subjects and genres published, and its stability and longevity compared to other periodicals of the period. Furthermore, with its articles on religious-sufistic content, this periodical is also critical in that it sheds light on the intellectual atmosphere of the Second Constitutional Era, which is characterised by immense complexity in many aspects of the Ottoman intellectual world and the loud voicing of all kinds of ideas.
Being a critical publication, Jarīda-i Ṣūfiyya has understandably been the subject of various recent studies, due to the diversity of its articles and authors, along with its moderately long-lasting publication life and accessibility. However, adopting fragmentary approach, these studies mostly focused on individual articles or a series of articles on certain topics in the journal. Therefore, there is need for further studies that could offer a holistic view of the journal's editorial policies and objectives. With this aim in mind, it is important to get to know the authors who published Jarīda-i Ṣūfiyya as it is obvious that getting familiar with them could help obtain accurate information about the mission and vision of the journal. In particular, a study on Mathnawīkhān Ali Fuad Efendi, its first editor-in-chief and the author of most of the articles in its first issues, is critical as it can not only help shed light on the scholarly and Sufi level of the period but also help determine the mission and vision of the journal. However, to the best of our knowledge, there is not yet an independent biographical scholarly work on him. Existent studies focusing on only some of his writings often point out that there is no information about his life and provide only brief information that can hardly help obtain reliable data.
To fill the aforementioned gap, the present study investigated the life and works of Ali Fuad Efendi, who worked as an official in the Ministry of Education. It analysed his registry record and other correspondence in the Ottoman Archives; it evaluated the implied information he provided about his life in his own writings, and composed a full biography based on the available data. Precise information about his family and date of birth was obtained. Furthermore, the study also provided information about his formal education life, his journey of being civil servant, the courses he took in the class circles he attended and his teachers. Encouraged by the advice and guidance of one of his teachers, he decided to publish a religious-sufistic journal. This indicates that knowing the life and background of Ali Fuad Efendi could broaden our knowledge of the adventure of Jarīda-i Ṣūfiyya. Researchers will probably acknowledge that understanding and recognising the mindset that shaped the journal's editorial policy and articles could help deepen the studies about the journal.
The present study aims to contribute not only to the scholarly investigations on Sufi biographies, particularly Jarīda-i Ṣūfiyya, but also to the studies on Ottoman religious and Sufi thought after the Second Constitutional Era. The main sources of this study, which used textual and document analysis methods, were the biographical sources of the period, as well as archival documents and Ali Fuad Efendi’s articles.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Ottoman Thought, Second Constitutional Era, Jarīda-i Ṣūfiyya, Mathnawīkhān Ali Fuad Efendi

Kaynakça

• Acer, Abdulrahman. Mesnevî-hân Ali Fuâd Efendi’nin Cerîde-i Sûfiyye’deki Makāleleri: İnceleme ve Metin. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Albayrak, Sâdık. Son Devir Osmanlı Ulemâsı. İstanbul: İBB Kültür İşleri Daire Başkanlığı, 1996.
• Ayasofya Câmiʻ-i Şerîfi Fahrî Mesnevî-hânı Ali Fuad. “Akāid-i Fırka-i Muhammediyye ve İsbât-ı İ‛tikād-ı Ehl-i Sünnet”. Cerîde-i Sûfiyye 3 (Rebiulevvel 1327), 4.
• Baykal, Erol A.F. The Ottoman Press (1908-1923). Leiden: Brill, 2019.
• Ceyhan, Semih. “Mesnevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/325-334. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Demirci, Osman. “Medrese Geleneğinde Akāid ve Kelâm İlmi”. KADER Kelam Araştırmaları Dergisi 11/1 (2013), 253-270.
• Fuâdü’l-Mevlevî. “Vücûd”. Cerîde-i Sûfiyye 24-18 (Rebiulâhir 1331), 1.
• Gölpınarlı, Abdülbâki. Mevlevîlik Âdâb ve Erkânı. İstanbul: İnkılap-Aka, 1963.
• Gürsoy, Ülkü. II. Meşrutiyet Dönemi Dergileri Üzerine Bir Araştırma. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1991.
• Hacıismailoğlu, Zekiye Berrin. Şeyh Safvet’in Tasavvuf Dergisindeki Yazılarında Tasavvufî Kavramlara Bakışı. Çorum: Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Karayel, Gabriele. The First Six Editions Of Cerîde-i Sûfiyye (19th March, 1909-2nd May, 1909) Or Sufism As A Metaphor. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1990.
• Kaşıkçı, Atilla. Bütün Yönleri İle Cerîde-i Sufiyye: İnceleme-Fihrist. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1994.
• Kaygısız, Harun. Cerîde-i Sûfiyye Mecmûası’nın Dönemin Siyasî ve Askerî Hâdiselerine Bakışı (1909-1919). Çorum: Hitit Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Konuk, Ahmed Avni. Mesnevî-i Şerîf Şerhi. haz. Mehmet Demirci - Süleyman Gökbulut - Mustafa Tahralı. İstanbul: Kitabevi, 2008.
• Kunt, Hatice. Tasavvuf Dergisi (Yazarları,Konuları ve Metin Tahlili). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Mesnevîhan Ali Fuad. “Cerîde-i Sûfiyye’den: Selâmet-i Kalbiyye”. haz. Halim Gül. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 3 (2000), 179-184.
• Mesnevîhan Ali Fuad. “Cerîde-i Sûfiyye’den: Vücûd Lâhût ve Nâsût”. haz. Halim Gül. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 8 (2002), 157-160.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Asâlet-i Zâtiyye ve Serâfet-i Hakīkiyye”. Cerîde-i Sûfiyye 55 (ban 1331), 78.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Bi-lâ Tekeyyüf Vuslat”. Cerîde-i Sûfiyye 149 (Zilhicce 1336), 466-467.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Fenâ ve Bekā-yı Ekmel”. Cerîde-i Sûfiyye 50 (Receb 1331), 15.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Fezâil-i Ahlâkiyye”. Cerîde-i Sûfiyye 24-15 (Safer 1331), 1.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. Gāye ve Fezâil-i Aşk. İstanbul: İkbâl-i Millet Matbaası, 1325.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “[İ’lân]”. Cerîde-i Sûfiyye 24-17 (Reîulevvel 1331), 10.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “İlim ve Cehl”. Cerîde-i Sûfiyye 101 (Ramazan 1332), 55.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Lâhût Nâsût 47”. Cerîde-i Sûfiyye 87 (Rebîulâhir 1332), 401-402.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Lâhût Nâsût 51”. Cerîde-i Sûfiyye 91 (Cemâziyelevvel 1332), 440-441.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Lâhût Nâsût 54”. Cerîde-i Sûfiyye 97 (ban 1332), 2-3.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Menfî Notaya Müsbeti İle Cevâb”. Cerîde-i Sûfiyye 77 (Safer 1332), 302.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Mesleğimiz”. Cerîde-i Sûfiyye 1 (Safer 1327), 1.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Mükâleme”. Cerîde-i Sûfiyye 6-10 (Safer 1330), 1.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Sûfiyâne Musâhabe”. Cerîde-i Sûfiyye 94 (Cemâdiyelâhir 1332), 471.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Şehr-i Hakīkat”. Cerîde-i Sûfiyye 89 (Rebiulâhir 1332), 428.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Şehr-i Hakīkat”. İslâm Dünyâsı 2/2 (1914), 25-26.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Tecelliyât-ı Zamâne”. Cerîde-i Sûfiyye 159 (aban 1337), 549.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Tefsîr-i Şerîf”. Cerîde-i Sûfiyye 24-5 (Ramazan 1330), 2-3.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Tevhîd-i Bârî ve İttihâd-ı Hakīkī”. Tasavvuf 23 (ban 1329), 7-8.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Vahdet-i Vücûd: Varlıkta Yokluk - Yoklukta Varlık”. Cerîde-i Sûfiyye 6-9 (Muharrem 1330), 1.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Vâlidemin Kabrinde”. Cerîde-i Sûfiyye 24-2 (Receb 1330), 5-6.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Vücûd 10”. Cerîde-i Sûfiyye 24-23 (Cemâziyelâhir 1331), 1.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Vücûd 11”. Cerîde-i Sûfiyye 24-24 (Cemâziyelâhir 1331), 1.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Vücûd 13”. Cerîde-i Sûfiyye 52 (aban 1331), 38.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Vücûd 22”. Cerîde-i Sûfiyye 61 (evval 1331), 140.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Vücûd 23 -Lâhût Nâsût-”. Cerîde-i Sûfiyye 62 (evval 1331), 150-151.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Vücûd 24 -Lâhût Nâsût-”. Cerîde-i Sûfiyye 63 (evval 1331), 161-162.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Vücûd 25 -Lâhût Nâsût-”. Cerîde-i Sûfiyye 64 (Zilka‛de 1331), 171-172.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Vücûd 27 -Lâhût Nâsût-”. Cerîde-i Sûfiyye 66 (Zilka‛de 1331), 193-194.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Vücûd 28 -Lâhût Nâsût-”. Cerîde-i Sûfiyye 67 (Zilka‛de 1331), 201-202.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Vücûd 29 -Lâhût Nâsût-”. Cerîde-i Sûfiyye 68 (Zilka‛de 1331), 211-212.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Vücûd 30 -Lâhût Nâsût-”. Cerîde-i Sûfiyye 69 (Zilhicce 1331), 221-222.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Vücûd 31 -Lâhût Nâsût-”. Cerîde-i Sûfiyye 70 (Zilhicce 1331), 231.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Vücûd 32 -Lâhût Nâsût-”. Cerîde-i Sûfiyye 71 (Zilhicce 1331), 239-240.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Vücûd 33 -Lâhût Nâsût-”. Cerîde-i Sûfiyye 72 (Zilhicce 1331), 249-250.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Vücûd 34 -Lâhût Nâsût-”. Cerîde-i Sûfiyye 73 (Muharrem 1332), 260-261.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Vücûd 35 -Lâhût Nâsût-”. Cerîde-i Sûfiyye 74 (Muharrem 1332), 271-272.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Vücûd 36 -Lâhût Nâsût-”. Cerîde-i Sûfiyye 75 (Muharrem 1332), 281-282.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Vücûd 37 -Lâhût Nâsût-”. Cerîde-i Sûfiyye 76 (Muharrem 1332), 291-292.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Vücûd 39 -Lâhût Nâsût-”. Cerîde-i Sûfiyye 78 (Safer 1332), 309.
• Mesnevîhan Ali Fuad Efendi. “Vücûd ve Sâire 9”. Cerîde-i Sûfiyye 24-22 (Cemâziyelâhir 1331), 1-3.
• Mesnevîhan Ali Fuad Paşa. “Vahdet-i Vücûd: Hakîkat-i Vâhide-i Mutlaka”. haz. Vahit Göktaş. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 23 (2009), 685-686.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri Ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1983.
• Tarik, Ramazan. “Cumhuriyet Öncesi Tasavvuf Muhtevalı Dergilerden Cerîde-i Sûfiyye’de Fırka-i Nâciye ve Fırakı-ı Dâlle İle İlgili Yazılar”. Şarkiyat 12/1 (2020), 1-20.
• Uzun, Mustafa İsmet. “Abdürreşid İbrahim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/295-297. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Varlık, Bülent. “Tanzimat ve Meşrutiyet Dergileri”. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi. 1/112-125. İstanbul: İletişim Yayınları, 1985.
• Sâlnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1316.