Ebü’l-Alâ el-Hemedânî’nin (ö. 569/1173) “Kitâbü’t-Temhîd Fî Ma’rifeti’t-Tecvîd” Adlı Eserinin Kıraat ve Tecvîd İlmi Açısından Değerlendirilmesi

Yıl 2024, Cilt: 2 Sayı: 2, 33 - 52, 30.09.2024

Naim Avan

https://doi.org/10.63022/hikem.1497483

Öz

Kur’ân-ı Kerîm insanları kurtuluşa davet eden Allah kelamıdır. İnsanlar da bu ilahi vahye kulak vererek felah bulmak için onu anlamaya ve en iyi bir şekilde yorumlamaya gayret göstermişler, değişik yöntemler ve farklı ilimler geliştirmişlerdir. Kur’ân-ı Kerîm’i güzel bir şekilde kavrayabilmek ve yorumlamak için geliştirilen yöntemlerden biri de âyetlerdeki bazı kelimelerin farklı şekillerde telaffuzu sebebiyle, âyetlerdeki manayı zenginleştirerek daha iyi anlaşılmasını sağlayan kıraat ilmidir. Kıraatler âyetlerin yorumlanmasında ve manaya etki etmesinde önemli bir rol oynamaktadır. Kur’ân-ı Kerîm’in ilk vahyiyle birlikte tertilinin vücûbiyyetine dair hükümler vazolunmuştur. Bu hükümlerde âyetlerin istenilen manaya göre şekil alması, yine âyetlerin tertibinde insicamın ortaya konması bakımından tilavetin gerekliliğini ortaya çıkarmıştır. Kur’ân-ı Kerîm’de lafız ve manadan oluşan iki niteliğin bir arada bulunması diğer semavi kitaplar arasında Allah’ın Kurân-ı Kerîm’e has kıldığı eşsiz bir özelliktir ve bu irtibat Kur’ân’da bir bütünlük oluşturmaktadır. Öyle ki Kurân’a, “Kur’ân” denilmesi nazmı dolayısıyladır. Bu nedenle tilavet edilen yalnızca mana değil, manayı anlaşılır bir halde ortaya çıkaran lafızdır. Bu sebeple Kur’ân-ı
Kerîm herkesin istediği şekilde, kuralsız, kaidesiz okuyacağı bir kitap değildir. Onu okumak isteyenlerin uymaları gereken bazı kurallar bulunmaktadır. İşte bu kurallara bütünüyle “Kıraat” ya da “Tecvîd” kuralları adı verilmektedir. Kur’ân-ı Kerîm tecvîdli nazil olmuş ve öylece tilavet edilmiştir. Nesilden nesile günümüze kadar da kesintisiz bir şekilde mütevatir olarak gelmiştir. Tecvîd, harflerdeki sıfat ve mahreçlere uyarak Kur’ân-ı Kerîmi güzel bir şekilde tilavet etmektir. Tariften de anlaşıldığı üzere tecvîdin konusu Kur’ân-ı Kerîmdir. Kur’ân-ı Kerîm’i güzel ve hatasız okumayı öğreten tecvîd ilmi ile ilgili mensur ve manzum pek çok eser yazılmıştır. Tecvîd ilmi ile ilgili yazılan eserlerden birisi de Ebü’l-Alâ el-Hemedânî’nin (ö.569/1173) Kitâbü’t-Temhîd fî Ma’rifeti’t-tecvîd adlı eseridir. Hemedânî bu eserinde Kur’ân okumaya başlarken neler yapmak, nelere dikkat etmek gerektiğini maddeler halinde ele almıştır. Söz konusu konular bu makalede incelenecek daha sonra Kıraat ve Tecvîd ilmi açısından ilgili konuların değerlendirilmesi yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kıraat İlmi, Hemedânî, Kitâbü’t-Temhîd, Tilâvet, Tecvîd

EVALUATION OF EBÛ'L-ALÂ AL-HEMEDÂNI'S (D. 569/1173) WORK "KITÂBU'T-TEMHID FI MA'RIFETI'T-TECVID" IN TERMS OF QIRA'AT and TAJWID SCIENCES

Öz

The Qur'an is the word of Allah inviting people to salvation. Humans have endeavored to understand and interpret it in the best possible way, developing various methods and different sciences. One of the methods developed to grasp and interpret the Qur'an effectively is the science of Qira'at, which enriches the meaning of verses by considering variations in the pronunciation of certain words, thus facilitating a better understanding.
Since the revelation of the first verses of the Qur'an, rulings concerning the necessity of Tarteel (deliberate and measured recitation) have been established. These rulings emphasize the need for recitation to shape the words of the verses according to the intended meaning and to maintain coherence in the arrangement of the verses. The unique combination of form (lafz) and meaning (ma'na) in the Qur'an distinguishes it from other divine scriptures, forming a cohesive unity within the Qur'an, hence its designation as "Qur'an." Therefore, what is recited is not only the meaning but also the articulation that renders the meaning comprehensible. Consequently, the Qur'an is not a book to be read in any arbitrary manner but rather requires adherence to certain rules. These rules are collectively referred to as "Tajweed" or "Qira'at" rules.
The Qur'an was revealed with Tajweed and has been recited as such continuously from generation to generation, and will continue to be so until the Day of Judgment. Tajweed involves reciting the Qur'an beautifully by adhering to the qualities and articulation points of the letters. As evident from the definition, Tajweed is centered on the Qur'an.
Among those who have authored works aimed at facilitating the recitation, understanding, and correct interpretation of the Qur'an is Abu al-Ala al-Hamedani (d. 569/1173). In his work "Kitab al-Tamhid," Hamedani outlines the steps to be taken and the considerations to be made when starting to recite the Qur'an (beginning memorization) in a list format. These topics will be examined in this article and evaluated from the perspective of the science of Qira'at/Tajweed.

Anahtar Kelimeler

Science of Qira, Hamedani, Kitab al-Tamhid, Recitation, Tajweed

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned.
• nşr. Ebû Hâcir Muhammed Saîd Besyûnî. Beyrut: y.y., 1405/1985.
• Ahmet Vefik Paşa. Lehçe-i Osmani. İstanbul: Dersaadet, 1306.
• Akkuş, Murat. “Kıraatlerin Tefsire Etkisi (İbn Âşûr Örneği)”. Mütefekkir 2/3 (Haziran 2015).
• Akpınar, Ali. “Mushaf’a Abdestsiz Dokunma Meselesi”. Sivas, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5/1 (2001), 81-199, 96.
• Aksoy, Mustafa-Akkuş, Murat. “İbnü’l-Cezerî’nin Tayyibetü’n-Neşr’inde Med ve Kasr Konularının İncelenmesi” Mütefekkir 10/20 (2023), 347-350.
• Altıkulaç, Tayyar. “Ebü’l-Alâ el-Hemedânî”. TDV Ansiklöpedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Altıntaş, Halil-Şahin, Muzaffer. Komisyon Kur’ân-ı Kerîm Meali. Ankara, 2001.
• Aruçi, Muhammed. “Muhammed Ali el-Haddâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/500. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Atay, Hüseyin. “Kur’ân ve Temizlik”. Kayseri, Erciyes Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (1985), 13-62, 34.
• Avan, Naim. Kıraat İlmi açısından Ğâyetü’l-İhtisâr. İstanbul.: Kitap Dünyası Yayınları., 2023.
• Başkonak, Mustafa. Örgün Eğitimde Hafızlık Sağlama. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2022.
• Çakıcı, İrfan. “Kur’ân’ın Korunmasında Hıfz ve Kitâbet”. Şarkıyât 11/2 (2019), 573-597.
• Çetin, Abdurrahman. Kıratların Tefsîre Etkisi. İstanbul: Marifet yayınları, 2001.
• Çimen, Abdullah Emin. “Hafızlık Müessesesi ve Ülkemizdeki Hafızlık”. Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi 18 (2007), 91-166.
• Durmuş, İsmail. “Harf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/158-163. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Durmuş, İsmail. “Müberred”. 31/431-433. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî en-Nesâî. Sünen. Beyrut, 1409.
• Ebû Bekr Ahmed b. Beyhakî. es-Sünenü’l-Kübrâ, thk. Muhammed Abdulkadir Ata. Mekke: Mektebetü Dâru’l-Bâzz, 1341.
• Ebû Davud. Sünenü Ebû Davud, thk, Şuayb el-Arnavutî, Muhammed Kâmil, Salât. 7 Cilt. Mısır: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemi, 2009.
• Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. Sahîhu’l-Müslim. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Elik, Hasan. “Mushaf’a Abdestsiz Dokunulup Dokunulamayacağı Problemi”. Kur’an Mesajı İlmî Araştırmalar Dergisi 1/6 (1998), 48-78.
• Er, Rahmi. “Ebû Zübeyd et-Tâî”. TDV Ansiklöpedisi. 10/271-272, 67. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Güneş, Âdem. Örgün Eğitimle Birlikte Hafızlık. İstanbul: DEM Yayınevi, 2020.
• Hemedânî. Ğâyetü’l-İhtisâr. thk. Hemedânî Ebü’l-Alâ’ Hasen b. Ahmed b. Hasen el-Attâr, Ğâyetü’l-İhtisâr fi’l-Kırâ’âti’l-Aşereti’l-E’immeti’l-Emsâr, thk. Eşref MUhammed Fuad Tal’at, 2 Cilt, Cidde: Silsiletü Usûli’n-Neşr, 1414/1994., ts.
• Hemedânî. Kitâbü’t-Temhîd fî Ma’rifeti’t-Tecvîd. Ürdün/Kahire: Daru’s-Sahabetü’t-Türas, Dar-ı Imar en-Neşr ve’t-Tevzi, 1426.
• Heysemî. Mecmau’z-Zevâid ve Menbau’l-Feevâid. Beyrut: Dâru’n-Neşr, 1407.
• İbn Mâce Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünen-i İbn-i Mace, thk, Muhammed Fuad Abdulbaki. Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, ts.
• İbnü’l-Cezerî. Ğâyetü’n-Nihâye fî Tabakâti’l-Kurrâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1427.
• Karaçam, İsmail. Kıraat İlminin Kur’ân Tefsîrine Etkisi, Mütevatir Kıratların Yorum Farklılıklarına Etkisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Yayınları nu: 128, 1996.
• Koyuncu, Recep. “İdeal Kur’ân Öğretimi: Sorunlar ve Çözüm Önerilerine İlişkin Bir İnceleme”. 19 Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 49 (2020), 297-300.
• Koyuncu, Recep. Kıraat İlmi, Takrib Usûlü. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 2021.
• Maşalı, Mehmet Emin. Kıraat Tefsir ilişkisi Tefsîre Akademik Yaklaşımlar 1. Ankara: Otto Yayınları, 2013.
• Muhammed b. İsmâil Ebû Abdullah Buhârî. el-Câmiu’s-Sahîh, thk, Muhammed Züheyr b. Nasır. Kahire: Dâru’l-Tavkınun-Necat, 1422.
• Öge, Ali. “Ebü’l-Alâ’ el-Hemedânî ve Kıra’âtu Ebî Hanîfetü’n-Nu’mân İsimli Risalesi”. Konya, Necmettin Erbakan Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi 36 (2013), 7-30.
• Seyyid Abdulkadir el-Gavrî. el-Mu’cemu’l-Vecîz. Kahire: Müessesetü’s-Semaha, 2012.
• Şahin, Hatice. İslam Kültür Tarihinde “Kur’ân Hıfzı". Ankara: AÜSBE, Doktora Tezi, 2011.
• Şemsüddîn Muhammed ibn Ahmed ibn Osman ez-Zehebî. Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtü’lMeşâhiri’l-A’lâm. Beyrut: Dâru’l-Kitâbu’l-Arabî, 1410.
• Şener, Abdülkadir. “Abdest”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/68-70. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Şihabuddin Ebû Abdillah Yakut İbn el-Hamevî. Abdillah. Mu’cemu’l-Buldân. Beyrut: Dâru’s-Sadr, 1977. Taberânî. el-Mu’cemü’l-Kebîr. Mavsıl, (Musul), 1993.
• Temel, Nihat. Kıraat ve Tecvid Istılahları. İstanbul: MÜİFAV Yayınları, 2013.
• Tetik, İbrahim. Tecvîd İlmi, Tarihsel Evveliyatı, Doğuşu ve Gelişim Süreci. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Doktora Tezi, 2016. (Sosyal Bilimler Enstitüsü)
• Tirmizî. Câmiü’s-Sahîh. thk. Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre es-Sülemî, el-Câmiü’sSahîh, thk. Ahmed Muhammed Şakir. Buyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslami, 1996. Uğur, Hakan. “Vakıa Sûresi 79. Âyet Bağlamında Mushaf’a Abdestsiz El Sürme Meselesi” 25 (2016), 205/23. Ünal, Mehmet. Kur’ân’ın Anlaşılmasında Kıraat Farklılıklarının Rolü. Ankara: Fecr Yayınları, 2005. Yazıcı, Tahsin. “Hemedan”. TDV Ansiklöpedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.