BEKTAŞÎLİK ARAŞTIRMALARI KAYNAĞI OLARAK MENÂKIB-I HÂCE-İ CİHÂN

Yıl 2021, , 169 - 180, 31.10.2021

Hasan Bektaş

https://doi.org/10.28981/hikmet.951222

Öz

Bektaşîlik, çok tartışılmış ve üzerine çok şey söylenmiş bir kurumdur. Bu tartışmaların önemli bir bölümü Bektaşîliğin ne zaman ve ne şekilde kurumsallaştığı üzerine yapılır. Araştırmacıların çoğu tarikatın Balım Sultan ile kurulduğunu ya da en azından kurumsallaştığını öne sürer. Bu durumda 16. asrın başlarında Bektaşîliğin nasıl bir tarikat olduğu konusuna da açıklık getirilmelidir. Vâhidî’nin Menâkıb-ı Hâce-i Cihân adlı eseri, Balım Sultan’ın ölümünden kısa bir süre sonra yazıldığı için bu konuda önemli veriler ihtiva eder: Özellikle Bektaşîlerin giyim kuşamı, yaşam tarzları ve inanışları hakkındaki bilgiler oldukça değerlidir. Fakat Vâhidî’nin gayrı Sünni topluluklara önyargılı yaklaşması ve onları hor görmesi, verilen bilgilerin eleştirilmeden kullanılmasına engel teşkil eder. Bu engeli aşmak için Vâhidî’nin verdiği bilgiler, başka kaynaklarla karşılaştırılarak okunmalıdır. Bu yazıda mevzu bahis engeli kaldırmak ve 16. asır Bektaşîliği hakkında daha sarih yorumlar yapmaya yarayacak veriler elde etmek için Menâkıb-ı Hâce-i Cihân’ın Bektaşîler hakkında aktardıkları sıralanıp çözümlenmiş ve eleştirilmiştir. Vâhidî’nin verdiği birçok bilginin 16. asır Bektaşîliğini anlamak adına oldukça faydalı olduğu görülmüştür. Özellikle giyim kuşamla alakalı bilgiler, bu konuda verilen en eski derli toplu bilgilerdir. Fakat Vâhidî’nin dini tutumundan ötürü verdiği itikadî ve tarihi bilgilerin dikkatlice irdelenmeden kullanılmaması gerekmektedir. Zira bu bilgilerden bazılarına hiçbir Bektaşî kaynağında rastlanmamaktadır. Hacı Bektaş’ın resmi tutuma uyularak Sünni bir arif ve meczup gibi gösterildiği görülmektedir. Bunun yanında, Vâhidî’nin; imamet, tevella-teberra, dört kapı kırk makam gibi Bektaşîler arasındaki varlığı ve kuvveti 16. asır öncesinde dahi kaynaklardan takip edilebilen inançlara hiç yer vermeyişi, Menâkıb-ı Hâce-i Cihân’ı inanç ve itikat açısından dikkate almayı zorlaştırmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Tarikatlar, Bektaşilik, Vahidi

Kaynakça

• Açıkgöz, Namık (e-kitap), Riyâzü’ş-Şuara (Tezkiretü’ş-Şuara), https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/54137,540229-riyazu39s-suarapdfpdf.pdf?0
• Ahmed Eflâkî (2006), Ariflerin Menkıbeleri, Kabalcı Yayınları, Ankara.
• Atasoy, Nurhan (2014), “Osmanlı Döneminde Tarikat Kıyafetleri ve Cihazları”, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Ayverdi, İlhan (2010), Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Kubbealtı Yayınları, İstanbul.
• Derviş Ahmed Âşıkî (2013), Âşıkpaşazâde Tarihi, Kamer Yayınları, İstanbul.
• Ergun, Sadeddin Nüzhet (1944), Bektaşi Şairleri ve Nefesleri, İstanbul Maarif Kitaphanesi, İstanbul.
• Faroqhi, Suraiya (2017), Anadolu’da Bektaşilik, Alfa Yayınları, İstanbul.
• Gölpınarlı, Abdülbaki (1956), Vilâyet-nâme (Manâkıb-ı Hünkâr Hacı Bektâş-ı Veli), İnkılâp Kitabevi, İstanbul.
• Gümüşoğlu, Dursun (2019), Sâdık Abdâl Dîvânı. Dört Kapı Yayınevi, İstanbul.
• Hayretî (1981), Dîvan (Hazırlayanlar: Mehmed Çavuşoğlu, Ali Tanyeri), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul.
• Karabey Turgut, Şığva Bülent, Babür Yusuf (2015), Hâce-i Cihân ve Netîce-i Cân, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Karamustafa, Ahmet (1993), “Kalenders, Abdals, Hayderis: The Formation of Bektaşiye in the Sixteenth Century” Süleymân the Second and His Time (Editörler: Halil İnalcık, Cemal Kafadar), Isis Press, İstanbul.
• Karamustafa, Ahmet (2004), “Menâkıb-ı Hoca-i Cihân” DİA, C 29, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Karamustafa, Ahmet (2008), Tanrının Kuraltanımaz Kulları - İslâm Dünyasında Derviş Toplulukları 1200-1550, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Koca Turgut, Zeki Onaran (1987), Güldeste Nefesler-Ezgiler. Bektaşi Kültür Derneği Yayınları, Ankara.
• Kut, Günay (1971), “British Museum’daki Bazı Önemli Yazmalar ve Tevaif-i Aşere’den Taife-i Bektaşiyan”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten (1971), s. 209-246.
• Noyan, Bedri (2010) Bütün Yönleriyle Bektaşilik ve Alevilik, C 8, Ardıç Yayınları, Ankara.
• Noyan, Bedri (2011) Bütün Yönleriyle Bektaşilik ve Alevilik, C 9, Ardıç Yayınları, Ankara.
• Oktay Uslu, Zeynep (2013), Mesnevî-i Baba Kaygusuz, Harvard Üniversitesi Yakındoğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü Yayını, Cambridge.
• Özkök, Kahraman (2018), Bektaşiliğin Bilinmeyenleri, Revak Kitabevi, İstanbul.
• Resmî Baba Giridî Bektaşî, Divan, Milli Kütüphane-Ankara Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, No: 06 Mil Yz A 782/3.
• Taşköprülüzâde Ahmed Efendi (2019), Eş-Şakâ’iku’n-Nu‘mâniyye Fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye, Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, İstanbul.
• Yazıcı, Tahsin (1993), “Çârdarb” DİA, C 8. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Yıldırım, Rıza (2019), Bektaşiliğin Doğuşu, İletişim Yayınları, İstanbul.